Манас - Саякбай Каралаев - 62

Көп кайгырып Манаска,
Чубагандын артынан
Чуулап кандар чыкты эле.
Кейип басып токтобой,
Кейиш кылат кайран кан:
«Ушу Манас турганда
Ыслам көөнү ток экен,
Кабыландан айрылып,
Бизге кенедей кешик жок экен.
Кадырман Манастын көзү жумулду,
Азгынакай ыслам,
Манасыңдан айрылып,
Эми жаның тындыбы?
Канкоруң Манас сулады,
Түгөндүк ээ, бусурман
Эми түптүү го чынар кулады».
Таң кашкайып сүргөнчө
Кайра тартып алды эле.
Кан Манастын ордого
Кайрылып журтуң келди эле.
Ченсиз чебер Бакай шер
Кыйып алып теректи,
Жасаган экен дардайтып,
Так Манас өңдүү керекти.
Колуна колун тууралап,
Бутуна бутун окшотуп,
Супка салып оротуп,
Булгаары менен чаптатып,
Ак кийизди жаптырып,
Кадимки Манас окшотуп,
Табытына салыптыр.
Миң кара төөлөрдү
Дооранына байлаптыр.
Анжыяндын аркагы кымбат сарала,
Букардын булу кымбат карала
Жыртышына жырттырып,
Ат баштаган алты жүз
Ак эшенге берди эле.
Төө баштаган тогуз жүз
Кырк эшенге берди эми.
Жармак акы барларга
Жалактаган бээ берип,
Доо доолаган кандарга
Буттап алтын зер берип,
Кутулду Манас кыяматтык азаптан,
Кутулбай калды бадыша
Азганакай койнундагы талактан.
Болбосо кайран катын Каныкей
Куткарып чыкты Манасты
А дүйнөдө көрө турган азаптан.
Бир иши болбой ичкен бозону,
Боздотуп урган кожону,
Алып ичкен аракты,
Алып жаткан айнектей сулуу жалапты,
Кутултуп чыкты азаптан.
Алты арам кирип келгенде,
Айтканына көндү эми,
Табытка салып Манасты
Аргын менен кыргызга
Алты арамга берди эми.
Алып жүрдү аңгырап:
«Айкөлүм!» - деп заңгырап.
Кан Манастын коргончо,
Коргончо алып барды эми,
Айкөлүм - деп, колжойтуп
Жыгачты көөмп салды эми.
Кошой, Төштүк турушуп,
Өлүүчү антты кылышып,
Ак буудай унун чайнашып,
Келеме шарып кармашып,
Убаданы бек кылды,
Өлүп кетер шерт кылды.
Ар түрдүү жылкы ала баш
Айкөлдүн артында эркек бала жаш.
Кызматын мыктап кылалы,
Калың элге даң кылып,
Манастын ашында бирге туралык,
Акылын бирге кылалык.
Кокустан кас санаган жан болсо,
Төбөсүнөн басалык,
Төрт түлүгүн чачалык,
Тийип алып бээсин
Жакыңдаса жайната муштап мээсин,
Чыгаралык ушинтип,
Капкайдагы кээсин.
Байлап эчен дөөсүн,
Чыгара муштап мээсин.
Чыркыратып баласын,
Зордук кылса жетимге
Такыр өрттөп иелик
Ошол тийгендердин калаасын.
Айзага желек тагалык,
Бул айкөлдүн баласын
Жашы он экиге келгенче
Көз чаптыртып багалык.
Урумкандын Көкбөрү
Эл четинде көзүңдөн,
Кабар болсун өзүңдөн.
Масейилди жердеген,
Баарынан кыйын эр деген,
Көрө жүргүн Таласты,
Кабарыңа ала көр,
Кабылан тууган Манасты.
Карачанын Сайкалы,
Убаданы кыла көр,
Манастын ашын бергенде
Туу түбүндө тура көр,
Убарлашың Манаска
Ушунтип кызмат кыла көр!
Калк атасы кан Кошой,
Кабыланың Манаска
Аш башкарып тура көр.
Калкка жеткен канаты
Кан Көкөтөй ашынан
Ашык болсун санаты!
Эчен-эчен дөө сайып,
Эчен кыйын жоо сайып,
Калкка кабар кылалы,
Кан Манастын бул ашын
Өлбөсөк берип тыналы.
Кыямат кеткен шериңе
Өлбөсөк кызмат кылалы,
Ааламга кызык сын кылбай
Кантип карап туралык.
Өзөнгө бойлой конбойлу,
Каны өлгөндө баары өлүп,
Өрт өчкөндөй болбойлук!
Оозу түктүү орустан
Он эки кылым жыйнайлык,
Кызыл чоктуу кытайдан
Кырк уруусун жыйнайлык.
Кызыл алтын, сансыз мал
Кылчактап аяп турбайлык.
Абайлачы досторум,
Абыке, Көбөш арамдын
Чалгырты турат көзүндө,
Чамасы келсе алты арам
Чалганы турат өзүңдү.
Кыңырты турат сөзүндө,
Кыйшыгы турат көзүндө,
Кыялында алты арам,
Айдаган тилге түк баспай,
Кылганы жүрөт өзүмдү.
Ошо кезде береки
Коңгурап ыйлап токтобой,
Кошой гана кайтты элине.
«Белгилүү Манас өлбө», - деп,
Бегирээк кейип токтобой
Төштүк бир кетти жерине,
Карачанын Сайкалы
Канкорунан айрылып,
Кайгырып кайра тартканы.
Ошо кезде кыз Сайкал
Кандуу бети жыртылуу,
Кара чачы жайылуу,
Алгара аты жорголоп,
Кан аралаш кандуу жаш
Атынын тизесинде шорголоп.
Бөдөнөдөй кайран көз
Карачанын Сайкалы
Бөлөк-бөлөк жаш кетет,
Ителгидей кайран көз
Ирмеген сайын жаш кетет,
Кадырдуу тунук көзүнөн
Каалап ыйлап алганда
Камчы бою жаш кетет.
Карачанын Сайкалы
Касиеттүү жан экен,
Каныңыз Манас султандын
Кыяматтык жары экен.
Катын да болсо Сайкалдын
Телегейи тең экен,
Тең курбунан айрылып,
Ошо кезде кыз Сайкал
Куруп калган кези экен.
Кыз Сайкал ойрот каны экен,
Кыз Сайкалдын колунда
Эр Болоту баш болуп,
Кырк чоросу бар экен.
Карачанын Сайкалы
Айзакерден ыктуу экен,
Зайыптыгы болбосо,
Өзү ааламды билчү мыктуу экен.
Оң далысы кең экен,
Он эки мүчө тең экен.
Эр Болоту баш болуп,
Урушарга жоо таппай,
Урунарга тоо таппай,
Көөп турган кези экен.
Астыңкы тоонун тумшуктан
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Оргуган чаңды карасаң
Эр Болоттун чаңы экен,
Кырк балбандай жан экен.
«Манаска Сайкал тийди», - деп,
Кумар болуп кырк чоро:
«Таласка жетип коном, - деп,
Манаска чоро болом», - деп,
Күйүп жүргөн кези экен.
Карачанын Сайкалы
Как алдынан чыкканда
Каралуу түрүн көрдү эми.
«Каныңыз Манас өлбө», - деп,
Кайгыргандан өкүрүп,
Эр Болоту баш болуп,
Кыйкырыкты салды эми,
Каралуу бойдон калдактап,
Кайран Сайкал барды эми.
Карача ойгут каны экен,
Касиеттүү жан экен.
«Кыз Сайкал Манас зайыбы», - деп,
Угулган дайны бар экен.
«Бел байлаган белине,
Кейип келди кулунум
Манас өңдүү шерине.
Ким кейибейт, ким койбойт
Өзү тийген теңине,
Келберсип Манас кайран эр
Кейибечү шер беле,
Кейип балам келди», - деп,
Алтымыш катын кошокчу
Тул салдырып берди эми.
Ал күнү Сайкал конгондо
Таң кашкайып сүргөндө,
Ордого жарык тийгенде,
Эр Болот ыйман айтыптыр.
Бир түнөбөй ордого
Карачанын Сайкалы
Дүнүйөдөн кайтыптыр.
Кайгырып ыйлап кабылбай,
Атасы Карача канга
Сайкалдын сөөгү табылбай.
Ордосу калып, өзү жок,
Караса көзгө илинбейт,
Кайда экени билинбейт.
Сайкал антип өлгөн соң,
Көмдүрбөй кайып болгонун,
Көбүрөөк журту көргөн соң,
Ак сакалдуу карысы:
«Кыямат болуп Манаска,
Кызырдуу Сайкал кетти», - деп,
Өзөк кылып баарысы,
Кызырдуу Сайкал эр экен,
Кыяматтык Манаска
Журту менен коштошуп,
Кошулуп кеткен кези экен.
Сайкалды мындай таштайлык,
Урумкандын Көкбөрү,
Көкбөрүдөн баштайлык.
Көктөн жылдыз боз экен,
Көк жал Манас эр менен
О дүйнөлүк дос экен.
Шыдыр чыгып жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Томуктай болгон тоо чыгып,
Токумдай болгон коо чыгып,
Чамбыл деген жер экен,
Жердеп турган Чамбылды
Жанаалы, Карач дээр экен.
Желеден айгыр минишип,
Жерден бакан алышып,
«Жапирим!» - деп салышып,
Жаман уруш болуптур.
Ошондо бузукту Көкбөрү берен салыптыр,
Башта алты сапар ошону
Барып чаап алыптыр.
Өт жарышып, баш кескен,
Өлгөнчө өчү калыптыр.
Кыйын чыгып жеринен,
Кол жайнаган кези экен,
Аркы оогандын элинен,
Ээр белдей белеске
Эңкейип жетип барганда
Бозалалуу кызыл туу,
Бой-бойлогон ызы-чуу,
Агалалуу кызыл туу,
Ар жагына барганда
Айкайлаган ызы-чуу,
Желпилдеген туу келет,
Жер майышкан кол келет,
Аркы түрүн карасаң,
Айзанын башы чабышат,
Адамдын башы кагышат.
Он башчысы ороктоп,
Элүү башы сороктоп,
Бозалалуу туу болуп,
Казган бир калың ор болуп,
Канчалык миңче кол болуп,
Жазбай аткан мергенди
Жабырга бөлүп салыптыр,
Айзакерден ыктууну
Адырга гана бөлүп алыптыр.
Кылыччаны бетинде,
Кыйындары четинде,
Балтачаны бетинде,
Баатырлары четинде.
Кара жанга канышчу,
Качпай туруп салышчу
Кабыланын бир бөлгөн.
Кылыч тийсе кыңк этпес,
Кыйындарын бир бөлгөн.
Балта тийсе байкабас,
Баатырларын бир бөлгөн.
Кара мылтык карс этсе,
Качпаганын бир бөлгөн.
Чогоол мылтык чорт этсе,
Чочубасын бир бөлгөн.
Жанаалы, Карач эки арам
Кек ойлонуп жүрүптүр:
«Ошо Манас өлдү, - деп,
Ошого булар келди», - деп,
Ошондо жолдорун тосуп жүрүптүр.
Баатыр ай, жеке олуя курчанып,
Жеткилең каның Көкбөрү
Кууказык атты бир салып,
Ошондо жыйылышкан сан колго
Жеке кирди кол салып.
Орто жерин Көкбөрү
Оюп айдап кирди эле,
Тегерегин Коёнаалы чунагы
Союп айдап кирди эле.
Орто жерин жалгызың
Оюп келип берди эле,
Эки четин кырааның
Кадимкидей Көкбөрү
Союп келип берди эле.
Антаңдап алыс качканын
Коёнаалы жаш көк жал
Айза менен аңтарат.
Андан алыс качканын
Чорт келте менен койгулап,
Чогултуп айдап сапырып,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Чамбыл-Белдин кыраңда,
Кыйын уруш бир болду.
Азууларын аркайтып,
Ат өлүгү тоо болду,
Муруттарын сербейтип,
Эр өлүгү боо болду.
Эчен күлүк тулпардын,
Ээри түшүп бооруна,
Мойноп жүргөн мындан көп.
Эчен кыйын азамат:
«Эзил кайран бир боорум Балан жерге өлдү!» - деп,
Боздоп жүргөн мындан көп.
Антаңдап шашып жабылып,
Эселек тууган жаман эл
Ат-атына камынып,
Баары качып дыркырап,
Журтуң куруп сабылып:
«Кулдугум гана бар», - деп жалынып,
Колго түшүп чуркурап,
Калың журтуң турду эми.
Коёнаалы балага
Аттарын тартып турду эми.
«Журтту бөөдө кырбайм», - деп,
Айтканына көндү эми.
Калың журттун баарына
Кырбас антын берди эми.
Аяш ата Манас кан
Белекке берген чатырды
Белеске тигип салды эле,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Ок өтпөгөн тондорду
Баатыр чогуу чечип салды эми.
Ак каңкыны жазданып,
Кыбыланы баштанып,
Алдасына жалынып,
Ок өтпөгөн зоотту
Үстүнөн кыңай жамынып,
Баатырың уктап калды эми.
Он экиде жашы экен,
Күйүп турган чынарга
Жанаалы чочко кас экен.
«Кабырга сөөктүн кашы, - деп,
Как жүрөктүн башы», - деп,
Ирмесе огу оолукту,
Коёнаалы жалгызга
Ошондо тагдырдын огу жолукту.
Күл күнүндө күбүлүп,
Жаш экенде жайрады,
Ошондо атакеси Көкбөрү
Кууказык аттан тик түштү,
Мөгөжүлөп бүк түштү.
Таласка кирип кайрылып,
Күйөрүнөн айрылып,
Энекеси Күлнаары
Чөгүп калган жери ошол,
Кан аралаш көздөн жаш
Төгүп салган жери ошол.
«Кызырдуу Манас», - деп жүрүп,
Кыр жагынан чалдырып,
Коёнаалы чунагын
Ошол Жанаалыга алдырып,
Чамбыл-Белдин элине
Оң жагынан чалдырып,
Он экиде жалгызды
Орто жерде алдырып,
Манаска барып кайрылып,
Бадышалуу баладан
Ара жерде айрылып,
Караса көзгө кабылбай,
Баланын сөөгү табылбай:
«Жериме кантип жетемин,
Жалгызымды бу жерге
Көмбөй эле кантип кетемин», - деп,
Көбүрөөк ыйлап Көкбөрү
Азарланып алганы.
Артынан келип Күлнаары,
Карача кандын кызы экен,
Өзү ургаачынын узу экен,
Ойлосоң кадыр түн экен,
Өзү акылга дыйкан күң экен.
Күлнаары Бөрү катыны,
Өзү адамдан артык акылы:
«Султаның Манас достуңа
Көнбөдүң беле бадышам,
Уядан жалгыз чырагың,
Чырагың сурап турганда,
Достуң Манас шериңе
Сен бербедиң беле, бадышам!
Жалгызыңа кайгырган адам оңобу?
Баатыр ай, кайгы төлөө болобу?
Жалгызың бердиң белекке,
Сенин убадаң эки болобу?
Туйгунуң жалгыз чырагың
Мурадына жеткени,
Буйругу ушул кудайдын,
Муңдашың Манас жан достуң,
Туйгунду жолдош кыла кеткени», Деп, ошонтүп кайгырып,
Көкбөрү элге барды - дейт,
Күйүт түшүп ичине:
«Коёнаалы жалгызым өлүп калды», деп,
Кан Манастын зыйнатка
Көкбөрү келбей калды - дейт.
«Көкбөрү келбей калды», - деп,
Төштүк келбей калды - дейт.
Төштүк келбей калган соң,
Катагандын кан Кошой
Каны келбей калды, - дейт.
Баягы убаданы бек кылган,
Кандарынын баарысы,
Муну менен баары келбей
калды - дейт!
Айрым сөздөрдүн түшүндүрмөсү
Аалым - (кээде аалим формасында да айтыла берет) окумуштуу, билимдүү адам. Алгачкы маанисинде көбүнчө
диндик илимдердин өкүлүнө таандык айтылган.
Абайы - I. Кылдан, жүндөн токулган одуракай кездеменин
түрү. 2. Кооздолгон ат жабуу, абайыдан жасалган ат жабуу.
Аберген - чоң жылан, ажыдаар.
Агала жамгыр шыбыргак - кар аралаш жааган жаан.
Адам ата - дин түшүнүгү боюнча бүт адамдардын түпкү
атасы.
Адеми - сулуу, кооз, көркөм, өтө баалуу.
Ажайып - (ажайыптан окуган) -эпос түшүнүгү боюнча
аярлыкты, сыйкырчылыкты үйрөнө турган окуу.
Азирет - ыйык, касиеттүү; кээде халифтердин,
пайгамбарлардын, касиеттүү ыйыктардын аттарына кошо
айтылып, титулдук мааниге ээ болгон сөз.
Азуу сөйкөп карыбас - сөз айкашынын түпкү теги
жылкынын карыганда азуу тиштери жешилип кетип,
натыйжада чөп жей албай карып калуусу менен
байланышкан. Бул жерде сөөгү бышык, карыбай турган
асыл тукум жылкы дегенди түшүндүрүп турат.
Аленгир жаа - жаанын өзүнчө бир түрү.
Айдар - көкүл, же эркектердин (калмак) аркасына өрүлүп
коюлган чачы.
Ай туяк - жакшылыкка арналып союлуучу жылкы.
Айча бел - ичке түтүкчөгө салыштырылган ичке бел.
Айчык - жарым ай сүрөтүндөгү белги, көбүнчө туу бетинде.
Айырмач - өзү ээрде жүрө албаган кичинекей бала үчүн
атайын жасалган ат жабдык.
Аккаңкы ээр - ээрдин өзүнчө түрү, алдыңкы кашы жазы
жана тегерек формада, анын бети оюу, күмүш менен
кооздолот. Аккаңкы ээрди кээде кыргыз ээр деп да аташат.
Акырет - тиги дүйнө, о дүйнө.
Ала - жагдай, абал.
Алакчы - бул дүйнө, жалган дүйнө, опасыз дүйнө.
Алаткак - 1. Адамдарга ырайымсыз мифтик жандык. 2.
Кээде жапайы адам маанисинде да колдонула берет.
Албарс - 1. Мыкты, өтө курч болот. 2. Ошол болоттон
жасалган өткүр, курч
курал-жарак. 3. Өтмө мааниде болот куралдарды сугарган
уу.
Алман - түтүн башынан алына турган салык.
Алты шердин кенжеси - эл арасында мурдатан
мифологиялык жана диндик маалыматтардан кеңири
белгилүү болгон Сулайман (Соломон), Искендер (Александр
Македонский), Аалы (Мухамбет пайгамбардын күйөө
баласы, халиб Али), Үрүстөм сыяктуу өзгөчө баатыр аталган
ысымдарга манасчы «чалыяр» деген сөздүн түпкү маанисин
(төрт, дос) түшүнбөстөн аны да өзүнчө энчилүү ат катары
кабыл алып, Манасты аларга кошуп, баарын алты шер деп
атайт. Мындай түшүнүк эл арасында да колдонулганы бизге
белгисиз. Кыязы, бул манасчынын эле өз жеке «табылгасы»
өңдөнөт.
Апы - дары, айла, себеп-арга.
Асаба - (касаба деп да айтыла берет) туунун чүпүрөгү, кээде
туу, желек маанисинде.
Аптама - колго суу куюучу, узун моюн кумган.
Апси - алкым, кулкун, сук.
Арып - 1. Тамга, жазуу тамгасы. 2. Айла-амал. 3. Сыйкыр
дуба.
Асый - беш жаштагы жылкы.
Атборой - бүткүл жер жүзү.
Асылкеч - 1. Тамашакөй. 2. Өтмө мааниде: ынак, ысык
сүйгөн, сырдаш.
Аяр - коргоочу, сактоочу.
Баабедин - Орто Азия элдеринде ыйык деп эсептелген
адам, Бухара шаарынын колдоочусу. Эпостордо, ал гана
турмак динге ишенген өткөн кылымдар учурундагы
адамдар арасында ага сыйынуу, жардам сурап кайрылуу
адаттагы көрүнүш болгон.
Баана - эш тутуу, караан болуу.
Багылан - бышып жетилген козу, сүт эмген козу.
Бадана - ок өтпөс тон, баатырлар кийүүчү соот.
Бадирек - 1. Кара ниет, бузук. 2. Кээде эр жүрөк кайраттуу,
жалтанбаган
баатыр маанисинде да колдонула берет.
Бадыраң темир - иштетилбеген жөнөкөй кара темир.
Бажы - алык-салык, налог.
Баймактоо - атты казыкка бир бутунан байлоо.
Бакбурчун - Баг-кудай, Пур-уулу,
Чын-Кытай - Кытайдын кудайынын уулу. Эпосто шаар аты,
кээде жалпы кытай маанисинде да колдонула берет.
Басма ылоо - өкүмдүн күчү, зордук менен ат тандап
минүүнүн түрү. Минген аты начар болсо, же жүрбөй калса
жолуккан тың, дурус атты өкүм менен минип кетүү.
Батман - алты пуддан он эки пудга чейинки өлчөмдөгү
оордук чен.
Беренжи - кыргыздын илгерки көрпөчөсү. Кийизден,
жүндүү териден жасап, эки жеринен оюп, ээрдин кашынан
жана артынан өткөрүп коёт.
Бакбаяк - жылкынын туягынын үстүндөгү шыйрактын
жилигине чейинки мууну.
Бакыл - сараң, ач көз, дүйнөкор.
Балчы - күзгүгө, койдун далысына, сыйкырчылык китепке
карап, көзү ачыктык кылуучу адам, төлгөчү.
Бараан - 1. Нерсенин алыстан бүлбүл көрүнгөн карааны,
сөлөкөтү. 2. Өтмө мааниде: жөлөк-таяк.
Басыр - укуксуз, кордолгон, басмырланган.
Баткал - 1. Тоолуу жердеги ойдуң, кабак, айылдын боз
үйлөрүн тигүүгө ыңгайлуу кеңири жер. 2. Эки-үч суунун
куюлушундагы жер.
Бедөө - 1. Байыркы убакта чөлдө жашаган көчмөн араб
уруулары. 2. Күлүк, тулпар ат.
Бейжай - 1. Урушчаак, алкынып кечке ажаандануу, ачуусун
токтото албай улам күчөп урушкан адам. 2. Тажаал.
Берен - 1. Кыраан бүркүттүн бир түрү. 2. Өтмө мааниде
ашкан баатыр,эр жүрөк. 3. Оозеки сүйлөшкөндө какшык
түрүндө уятсыз, ар нерсеге суктук менен кол суна берген
кишиге карата колдонулат.
Бешене - маңдай, чеке, баш.
Бичик - моңгол, калмактардын касиеттүү деп эсептелген
дин китеби.
Борбуй - 1. Чандыр, жука чурай. 2. Өтмө мааниде боор,
көкүрөк. Борбуюн көтөрүү - боорун көтөрүү, эрезеге жетүү.
Бөөдөй кууруу - баштан-аяк кыруу, аёосуз кылуу.
Бөз - пахтадан токулган кездеменин түрү.
Булааруу - күчөгүү, татаалдашуу.
Бут - ар түрдүү металлдардан адам турпатында куюп
жасалган жана кооздолгон сыйынуучу сүрөт. Эпос боюнча
калмак, кытайлардын сыйынган кудайы.
Бута - мишень. Мылтык же жаа менен атууда кароолго
коюлган нерсе.
Бүлдүргө - айбалтанын, камчынын, таяктын колго алып
алуучу боосу.
Бүрүк - сүннөткө отургузулбаган, колу адалданбаган адам.
Бээлебей - кунт койбоо, сактык кылбоо, көңүл бурбоо.
Бокчо - 1. Жан баштык. 2. Бир бокчосун тинтүү - бир
кишинин бүтүн сырын, ал-жайын билүү.
Бор - замбиректин бир түрү.
Бор кайнатуу - көпкө кайнатып, эзилте бышыруу.
Бөрсө - кенгуру.
Букарай шарып - касиеттүү Букар, ыйык Букар.
Бурак - 1. Эпостордо айтылуучу чаалыкпас, чарчабас күлүк,
канаттуу ат. 2. Өлгөн адамдын арбагына арналып берилүүчү
ат.
Буркан - будда дининдегилердин сыйынуучу атайын
жасалган сөлөкөтү -идол. Эпосто, адатта, калмактардын
кудайы деген мааниде колдонулат.
Бурку - түр; алтымыш бурку - алтымыш түрдүү.
Бурсат - убакыт, мөөнөт берүү, уруксат берүү.
Бурут - эпос боюнча калмактар кыргыздарды ушундайча
аташат.
Буурсун - жыгач соко, тиши темир, же темир капталган
жыгач түрүндө да болот.
Былкылдак куурай бышкыча – күз болгуча, күз мезгили
келгиче.
Даакы - 1. Айбандардын түшө элек жазгы жүнү. 2.
Кулундун, торпоктун терисинен тигилген күрмө. 3. Кээде
эскилиги жеткен, же жыртылган кийим маанисинде да
колдонула берет.
Даңгыт - чоң ит, дөбөт.
Даңза - эпос боюнча калмак, кытайлардын атактуу
адамдарынын аттары жазылуучу дептер.
Даңкан - аттын туягынан ыргыган топо, таш ж. б. (туяктын
туурасына жабышып уюп калган баткак, чалма да даңкан
делет).
Денекул - түбөлүк кул, кул болуунун өзүнчө түрү. Дене кул
ээсине түздөн-түз кызмат кылууга ылайыкталган кул.
Мындай кулдар адатта эч качан азаттык алууга акысыз
болушкан.
Дилде - беш сомдук наркы бар алтын тыйын.
Добулбас//доолбас - согушта урулуучу барабан.
Дөөтү - усталардын колдоочусу. Түпкү теги Дөөтү (Давид)
пайгамбардын атынан келип чыккан.
Дулдул - 1. миф. Азирет Аалынын күлүк аты; 2. Мыкты
күлүк.
Дүмпеки - дөдөй, жарым эс, келесоо, чалыш. Кээде өтө
орой, кыялы чатак маанисинде да колдонула берет.
Далбаа - 1. Алгыр кушту колго түшүрүү үчүн коюлган жем. 2.
Алгыр куштардын жалпы эле жеми.
Долу - беттегенин бербеген, көк бет, ажаан аял.
Дорбо - аттарга жем берүүчү баштык.
Дөөкүрсү - өзүн дөө сезип мактануу, ар кимге тийишип, күч
көрсөтүү.
Дөөлөт - 1. Байлык, дүнүйө, бакыт, сыймык. 2. Бийлик. .
Душаң - кытай-калмакча титулдук наам, кээде уруунун
аталышы.
Жагал - калмактардын улуктарын өзгөчөлөнтүп турган сырт
кийими.
Жадыкөй - сыйкырчы, дубакөй, көз боочу, көз байлоочу.
Жайчы - жай таштын магиялык күчү менен аба ырайын
өзгөртүп жиберүү кудуретине ээ адам.
Жапаа - 1. Азап, кыйноо. 2. Эзүү, кордоо. 3. Жүзү каралык,
арамзалык.
Жеке - булгаарынын жумшак ийленген түрү.
Желдет - 1. Өлүмгө буйрук кылынган күнөөлүүлөрдүн
жазасын иш жүзүнө ашыруучу адам. 2. Кызматчы жигит. 3.
Өтмө мааниде залим, катаал.
Жылоо - тизгин, чылбырдын ооздукка байланган жери.
Жагал - калмак тонунун бир түрү.
Жагдан - темир каптаган кооз сандык.
Жайсаң - жигит (чоро), кичирээк аскер башчылык чин, кээде
князь деген мааниде.
Жаке - ага, аке-жаке.
Жакут - кызыл түстүү асыл таштын бир түрү.
Жаланкыч//жаналгыч - миф. Ажал периштеси.
Жан казан - алыс жолго чыкканда ала жүрүүчү казан.
Жебилге - кооздолгон ат жабуунун чачысы.
Жекене - 1. Баатырлардын кемер куру. 2. Мылтыктын огун
сологон кур.
Жер кайгуу - жер чалуу.
Жолум үй - кичирээк боз үй.
Жоро - жолдош, теңтуш.
Жороо (алымын артык жороду) - буйруу, өкүм кылуу,
тапшыруу.
Жөкөр - чоро, жолдош, эпосто аскер, жоокер маанисинде
да колдонулат.
3ер//3ар - 1. Алтын. 2. Баалуу мүлк, буюм.
Зилзала - жер титирөө.
Зулпукор - кылычтын энчилүү аты, кээде курч кылыч
маанисинде.
Зубун - 1.Уруу. 2. Топ, бөлүк. 3. Аскер бөлүгү.
Зымырык - ир. Симург (жомоктогу өтө чоң куш).
Зындан — 1. Терең казылган ор түрүндөгү түрмө. 2.
Бийиктик, жалама зоо.
Зээр - омок, өркөч, бодо малдын моюн жак жону.
Илекер - айлакер, арамза, кытмыр.
Идерлүү - мыкты, болумдуу.
Илек - жүз миң.
Илий - закон.
Инек - ургаачы уй.
Ит урушу - көп жоонун алдына түшүп качып берип, улам
жеткени менен кармаша кетип, кайра качуу. (согуштук ык.)
Кадыр түн - дин ишениминдеги касиеттүү түн.
Казат - согуш.
Казанат - күлүк аттардын тукумунун аты, кээде мыкты күлүк
деген мааниде да колдонула берет.
Кайгуул - жер кайтаруу, душмандын жолун чалуу, чалгын.
Кайгы төлө - капалануу, нааразы болуу.
Какан // каканчын - эпосто кытай падышачылыгы Кытай
мамлекети деген мааниде айтылат.
Калбыр өпкө жез билек - шыйрагы узун, күлүк (аргымак
чалыш) ат жөнүндө.
Калдай - калмак, моңголдордогу административдик
мансаптардын бири.
Календер - дубана, дербиш.
Калча - 1. Сүрдүү, каардуу. 2. Көзү чуңкур коңкогой мурун,
сүрдүү адам.
Калыйпа-1. Халиф. 2. Түрк султаны.
Камбар ата - миф. Жылкынын колдоочусу, ээси.
Кандагай - тоо текенин терисинен жасалган баатырлар
кийүүчү шым, кээде жалпы эле калың тери, булгаары.
Канзаада - кан тукумундагы деген мааниде.
Капчал - аскалуу капчыгай, тоонун боору, жан жагы.
Кара байыр - таза кандуу жылкы менен жөнөкөй жылкыдан
туулган тукум.
Карсак - түлкү, кээде бөрү, түлкү сыяктуу жойлоп жүрүүчү
жырткыч айбандардын жалпы аты.
Карапчы//карыпчы - колго кийүүчү соот, жең кап.
Кас буудан - чыныгы, анык буудан.
Кашка - сапаты, кубаты, баатырлыгы жагынан өзгөчөлөнгөн,
мыкты.
Келеме бото - тордоп жасалган сырт кийимдин бир түрү.
Келеме жака - алтын, күмүш зымдар келептеп оролгон
жака.
Келеме шарап - куран, касиеттүү сөз.
Келеңкөр - баалуу кездемеге асыл таштардан, алтынкүмүштөн кооздоп жасалган чачпак.
Келте - байыркы мылтыктын түрү.
Керден - моюн.
Керик - бир мүйүздүү териси калың айбан - носорог.
Кериш - уруш-кериш, чыр-чатак, согуш.
Керчөө тон - эң мыкты тон.
Кечил - калмак монахы, кээде жалпы эле калмактар
маанисинде да колдонула берет.
Кисе - 1. Ар түрдүү майда буюмдар тагылуучу кайыш кур. 2.
Оттук жана милте салынуучу кайыштан жасалган баштык.
Кожосан - баатырларды колдоочу духтардын бири.
Колун канга малуу - антташуу жөрөлгөсү.
Комокойлуу/көмөкөйлүү – учунда темири бар (найза).
Коок - төөнүн ширисинен жасалган баш кийим.
Туткундарды кыйнаш үчүн кийгизишкен.
Коросон - 1. Чечектин ээси. 2. Күчтүү, курч маанисинде.
Кочку - айыл башчысы.
Кош бадана торгой көз - ок өтпөс тондордун бир түрү жасалуу ыгына, көрүнүшүнө карата ушундай аталат, б. а.,
эки катталган зым тор маанисинде.
Кошуун - кол, аскер, черүү.
Көөхар - көөр - асыл таш.
Кумка - калмакча сөгүү.
Курмандык - 1. Жамандык-жакшылыкка карата союлуучу
мал. 2. Өлүм жазасы.
Күбө тон - 1. Ок өтпөс соот кийимдин бир түрү. 2. Сооттун
алдынан кийиле турган жумшак жана калың атайын кийим.
3. Баалуу сырт кийим.
Куп - бодонун терисинен жасалган идиш.
Күпсөр - мылтыктын дарысын сала турган чоң баштык.
Күрмө - жеңи жок кийим.
Күрөө - калмак чиркөөсүнүн кызматкери.
Күрөөкө - кымбат баалуу кездемеден тигилген сырт кийим.
Кээде күрөөкө соот формасында да айтыла берет.
Кыбыла - 1. Меке шаары тарап (Меке шаарындагы
мусулмандар ыйык туткан атайын жай. Намаз окуганда
ошол жайга карап окулат). 2. Кыргыздар үчүн батыш тарап
(Меке шаары жайгашкан тарап).
Кыдыр // Кызыр - дин ишениминдеги адамга багыт
берүүчү олуя.
Кынжы - каппас үчүн иттин мойнуна байланган эки калакча.
Кырк чилтен - сүйгөн кишилерин колдоп, таяп, дүйнөнү
тынымсыз кыдырып жүрүүчү олуялар.
Каймал - беш жаштагы ургаачы төө.
Какай - 1. Эпосто чочко, кээде каман маанилеринде да
колдонула берет. 2. Калмак, кытайлардын согуштук урааны.
Камчы сүйрөп кирүү - душмандыкты билдирүү.
Капка - 1. Эпос боюнча шаардын дарбазасы. 2. Илгерки
мезгилдерде согуштук коргонуу максатында курулган
чептер.
Карап - 1.Кыйратуу, бүлдүрүү, жоюу. 2. Талкандоочулук. 3.
Оопат болуу. 4. Бүлүнүп, кыйрап калган жай.
Кас - 1. Артыкча, өзгөчө, мыкты, чыныгы. 2. Жеке өзүмдүк,
менчик.
Көмүркөй - устанын аспаптары, майда-чүйдө буюмдары
салына турган
сандыкча.
Кутпа - түндүк тарапта бир ордунан кыймылдабай турган
жылдыз.
Күлазык - көпкө бузулбай турган, алыскы жолго арналып
жасалган кыргыз элинин байыркы тамак-ашынын бир түрү.
Көлүк - унаа.
Кыл мүчө - мүчөсү келишкен, абдан келишимдүү деген
мааниде.
Кырмызы - 1. Чымкый кызыл түс. 2. Кызыл жибек.
Луң-туң - кытайдын айылындагы старчын.
Макшар - кыямат кайымдан кийинки сурак болоордогу эл
чогула турган жай. Кээде тиги дүйнө маанисинде да
колдонула берет.
Мар - жылан.
Маржан - кымбат баалуу шурунун түрү.
Машайык - 1. Карыя, урматтуу киши. 2. Шайыктар
палатасынын башчысы. 3. Аксакал, уруу башчысы. 4.
Мугалим, жетекчи.
Милте - 1. Мылтыкка от берүүчү эшкен кебез. 2. Кооздук
үчүн баалуу кездемеден тилке бастыруу.
Мискин - бей-бечара, байкуш, карып.
Мойнуна буурчак салынуу – тилек кылуу.
Момо токоч - бууга бышкан, тузсуз тоголок нан.
Мөндү - калмакча «кел» деген сөз. Эпосто көбүнчө
калмактардын уруш
урааны катары колдонулат.
Мөрүн - жылкынын калмакча аталышы.
Мубарек - 1. Касиеттүү. 2. Куттук айтуу.
Муз мурут - бүркүттүн бир түрү, тумшугунун эки жагында
муруту болот.
Мураапы - мурасчы, жөлөк-таяк.
Мураа - ата-бабадан калган энчи.
Мустайып - эпосто баатырлардын жүргүзгөн ишин
жактырып, кубаттоого алган улук инсандар.
Мүшкүл - кыйынчылык, азап.
Мыйзам - 1. Күз болгондо гүлү уча турган гүл чөп. 2. Күз
малы.
Мысалдаш - колго жасалган жүзүм шарабы.
Наадан - 1. Билимсиз, окубаган. 2. Өтмө мааниде: адепсиз,
осол, орой.
Наздар - каалоо, күсөө.
Назыр - 1. Кайыр, садага. 2. Өлгөнгө арнап тамак берүү.
Ноот көл - 1. Малга туз, жем берүүчү тепши. 2. Суу
жүргүзүүчү түтүк аркылуу толтурулган атайы жасалма көл.
Обо эне - адамдардын түпкү энеси.
Оён - 1. Байыркы учурда уруунун же тайпанын башчысы,
жетекчиси. 2. Феодалдык мамилелер өнүккөн мезгилдеги
өкүмдар, аким төрө. 3. Кийин жалпы эле башкаруучу,
жетекчи маанисинде айтылып калган.
Окмур кумка - калмакча сөгүнүү.
Окоро түйгөн - томолоктоп түйгөн. Чылбыр, тизгиндин
өрүлүшүнүн бир түрү.
Ойрон - 1. Кыргын, бүлгүн, талкалануу. 2. Баатыр, эр,
кыйраткыч.
Олпок - 1. Жаш баланын бешигине төшөлгөн кичинекей
төшөкчө. 2. Баатырлардын сырттан кийген жоо кийими.
Оомийин - куран окулуп бүткөндө айтыла турган туруктуу
сөз. «Кудай берсин, колдосун!» деген мааниде.
Оорук - 1. Согушка бараткан кол белгилүү жерге барып
токтогон жай. 2. Согуштун арты, кээде, узакка көчпөй калган
айыл маанисинде да колдонула берет.
Ордолуу шайы, көк жеке// көк жөкө -Кокон шаарынын
эпитеттеринин
бири (мыкты шайы, кооздолгон өтүк чыгарган чоң Кокон
деген мааниде).
Оромпой - балдар ойноочу оюндун бир түрү.
Отогот - мансап белгисин билдирүүчү баш кийимге тагылган
куштун канаты, же таш.
Очогор - эпостогу баатырлардын мылтыгынын түрү.
Өкчө - бут кийимдин апкыты.
Өп - суйдаң, анча калың эмес.
Пир - 1. Дин ишениминде адамды колдоочу олуя. 2.
Сыйына турган зоболосу бийик киши.
Саадак - жаа, жебе кап.
Саз - керсары, кыйналган, азган-арыган.
Сай - ылгый, өңкөй, жалаң.
Сайроо - суунун тайыз жери, кечмелик.
Сайыппуруш / / зайыппуруш - сахиби - ээ, хуруж - чыккан,
баарына ээ болгон мыкты баатыр маанисинде тарыхый
адамдар арасында мындай титулга үч адам: Александр
Македонский; Чынгыз хан, Тамерлан ээ болгон экен.
Салбурун // салбырын - көп адам чогулуп узак жерге
аңчылыкка чыгуу, аң уулоо.
Сарпай - сый тон, аш-тойлордо сыйлуу адамдарга
кийгизиле турган кийим.
Себил - 1. Ок өтпөс кийим. 2. Курал-жарак.
Сетер - 1.Ыйык. 2. Эң начар, эч нерсеге арзыбаган жаман.
Сом туяк - чоң, чулу туяк.
Сопол куйрук - чолок куйрук маанисинде.
Сулайман - пайгамбарлардын биринин аты.
Суп - ак төөнүн жүнүнөн жасалган кийим.
Супа саадак//супа садык - таң эрезеси, таң ата баштаган
учур, таң сүрө баштаганда.
Сүрөк - мүйүздүү ири малдын жалпы аты.
Сүт кымыран - элейип, делдейип.
Саяң - суюк, сыйда.
Саят - 1. Илбээсинге аң кылуу. 2. Тор жайып, белестен куш
же бүркүт күтүү.
Таш сайынган - кытай төрөлөрүнүн бөрктөрүнө сайган
төрөлүк белги ташы.
Тинте - шамшар, канжар.
Тобурчак - чоң жакшы ат; согушка минүүгө жарактуу ат.
Торко - жибек кездеменин түрү.
Тул - эри өлгөн аял эринин кебетесине окшоштуруп жасап,
өлгөн күйөөсүнүн чапанын жаап, үстүнө анын баш кийимин
коюп, көшөгө тартып, бурчка отургузуп ашын бергиче
сактоочу сөлөкөт, каралуу аял.
Туулга - согуш учурунда баатырлар кийүүчү болоттон
жасалган баш кийим.
Түпөк - найзанын уч жагына тагылуучу топ кыл.
Түрк кылуу - 1. Күчтүү, чоң. 2. Ашып-ташыган, өсүп
жетилген. Койду түрк кылуу - койду семиртүү, жетилтүү.
Талгак - кош бойлуу аялдарга мүнөздүү, тамактын
кандайдыр бир түрүн эңсөө, күсөө.
Томого - 1. Алгыр куштардын башына каптап кийгизилүүчү
булгаарыдан жасалган баш кап. 2. Баш кийимдин түрү.
Төл башы - бир короодогу малдын ичинен эң алгачкы
туулган жандык.
Тумар - диний ишеним боюнча шайтан, жинден, ар кандай
кырсыктардан дуба жазылып, баалуу кездеме же булгаары
менен үч бурчтук түрүндө тышталып тигилет.
Түлөө - (тилөө) адамдар жараткандан ырайымдуулук,
жакшылык сурап, мал союп өткөрүлүүчү диний ырымжырым.
Укурук - азоо жылкыны кармоодо колдонулуучу, учуна
илмек кыл аргамжы байланган долоно, тал, четинден
жасалган узун жыгач.
Укмактуу бээжин - бейиш сымал, жыргал Бээжин.
Үлкөн - чоң, эбегейсиз.
Үп - (үбүмө) - үй мүлк.
Үртүк - кооздолуп жасалган ат жабуу.
Үтүгүңө шөөдай - балит сөздөр менен калмакча тилдөө.
Чампан - тили түшүнүксүз деген мааниде.
Чалма - душманды, каршылашты жыгуу, колго түшүрүү үчүн
жасалган аркан.
Чилик аралаш - чытырман, түнт, калың.
Чилтен - мифологиялык түшүнүктө адам көзүнө көрүнбөгөн,
укмуштуудай касиетке ээ болгон жакшылык кылуучу дух.
Чоюнбаш - куралдын аты.
Чумпу - калмакча «тумар» деген мааниде.
Чыбык кыркуу - ант, шерт, убаданы бекитүү.
Чынмачын - эпос боюнча кытай эли.
Чыңыроо // чыңыроон - музыкалык аспап, сурнай керней.
Шай ата - колдоочу олуя.
Шамыян - кош айдаган өгүздүн мойнундагы моюнтурукка
өткөрүлүүчү жыгач казык.
Шер - 1. Жолборс. 2. Кыраан, баатыр.
Ылама - чоң, башкы насаатчы.
Ылашкер - аскер.
Ыпча - Ферганадан түндүк кыргыздарга сатылуучу колго
жасалган кездеменин бир түрү.
Ырапыс - кездеменин бир түрү («репс»).
Эбедей - ичи-боору эзилүү, өтө кубануу, сүйүнүү.
Эге - кудайдын аты.
Эдене тайтаң - эрке, тентек.
Эңиш - кыргыздын ат оюндарынын бир түрү.
Эрешен - өспүрүм.
Эриш бузуу - нике бузуу, үй-бүлөнү бузуу. Адатта эл
түшүнүгү боюнча эр
өлтүрүү менен бирдей бааланган өзгөчө чоң кылмыш
эсептелген.
Сөздүктү даярдаган Аркарбек МАМЫТОВ,
Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият
институтунун илимий кызматкери.
Алп манасчынын алдындагы парз аткарылды
«Манас» эпосу - ар бир кыргыз үчүн ыйык. Биз бала кезибизде «Манас» эпосун окуп
чоңойдук, ар-намыстуулук, Ата Журтту сүйүү, эрдикке шыктануу сыяктуу көрүнүштөр