Манас - Саякбай Каралаев - 32

Чабылып кеткен долунун
Чатагы мынча бар экен!
Баатыр, керилет экен катының,
Кесиреттүү капырың!
Акылай менен сен жүрсөң,
Айттым, өзүң билип ал,
Кан экениң чын болсо,
Айкөлүм Манас, тилимди ал!
Акылай менен сен жүрсөң
Бир кийим түшпөс жонуңдан,
Суук сөзүн ийгизсе,
Кыраандар кетер колуңдан!
Эрге жакын, оозу шок,
Эч акыл таап бере албайт,
Акылайдай балаа жок!
Акылай менен жүрсөңүз,
Айтканым ушу билсеңиз!
Эзели ишиң жөнөбөйт,
Эгерим бала төрөбөйт,
Акылай менен жүрсөңүз,
Конокко келбес кишиңиз,
Келгениң кетип талаалап,
Бузулуп кетер ишиңиз!
Каныкейди сен алсаң,
Касиеттүү жан ошол,
Берекенин көзү ошол,
Алуучу болсоң Каныкей
Кадыр түндүн өзү ошол!
Быйыл Манас, тил алсаң,
Кайгуулду мыкты чалалы,
Быйылкы жыл өткөндө,
Келерки жыл жеткенде,
Букардын каны Темиркан:
«Каныкейди бергин» - деп,
Куда болуп баралы!
Кулдук уруп мал айдап,
Кудалашып май чайнап,
Сан казына, мал берсек,
Канчалык түмөн мал берсек,
Кутман болот мунуңуз,
Бул сөздү куп угуңуз!
Айткан тилди албасаң,
Чыкпай кетет дайныңыз.
Түк мүдөөңө чыгарбайт,
Акылай сойку зайыбыңыз!»
Бакай мындай дегенде
Бадыша төрөң тил алып,
Албан түрдүү жанды алып,
Ажыбай, Бакай канды алып,
Ат арыта жер чалып,
Ит агыта куш салып,
Ашпай-шашпай көк жалдар,
Ат бороюн сыдырып,
Ай-ааламдын баарысын
Салбырындап кыдырып,
Эриксе элик атышып,
Эрикпесе талаага,
Эркин ойноп жатышып,
Кулан карап, аң издеп,
Жээк-Мойнок ылдый сыдырып,
Самаркандын бери жагы
Айдай талаанын бою менен кыдырып,
Айдай сары талаага
Чалгын кылып барганда
Төрө Манас каны бар,
Ажыбай, Бакай дагы бар,
Билбегенди билгизген
Билимдүү Бакай абыдан.
Ошо Бакай абакең
Ээр белдей белеске
Салып чыгып барды эле,
Тулпар оозун бурду эле,
Туйгун Бакай абакең
Туураны карап турду эле.
Бепбелгилүү карыя,
Берен Манас жан досту
Берен Бакай олуя.
Дөбөгө чыгып бакырып,
Ажыбай менен Манасты:
«Бери кел!» - деп чакырып,
Баатырлар баары жарышты,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Эр Бакайдын жанына
Баары жетип барышты.
«О, ботом, алты шердин кенжеси,
Шерим мында турасың,
Аргын кан уулу Ажыбай,
Эрим мында турасың.
Ботом, Таласка салган тамың жок,
Талтайып жатар чагың жок!
Кең-Колго сайган багың жок,
Керилип жатар чагың жок!
Бүтүн кундуз терисин
Жара тилип алышып,
Багалакка салышып,
Чатыраш ойноп, даң салган
Таластагы чагың жок.
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билдиңби?
Мен көргөндү көрбөсөң,
Каалап жүргөн адамың,
Ай-талаадан табылар,
Жортсоң жолуң болот го.
Жолборсуң колго тиет бейм,
Кудай өзү берет бейм!
Кан Балтайдын Чубагы,
Акбалтайдын чунагы
Өзүңө теңгээл эр эле,
Баатыр Чубак келет бейм!
Тетиги көз жетпеген мунарык,
Мунарыктын бери жагы
Айдай сары талаада
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Оргуган чаңды карасам,
Астындагы мингени
Артык тулпар мал экен,
Үстүндөгү адамы
Зордугу тоонун теңиндей,
Билеги жоон таш жүрөк,
Алы калбай тамтаңдап,
Шашып калган кези экен.
Алапайын таба албай
Качып калган кези экен.
Анын ары жагынан
Жер айрылып закымдайт,
Жетүүчүдөй бир караан
Арт жагынан жакындайт.
Качып алган аңтаңдап,
Кан Чубактын өзү бейм,
Аркасынан кууганы
Каракан кызы Каныкей
Эр мүчөлүү, эпсиз күң,
Антаңдатып Чубакты
Кууп алган кези бейм!
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым,
Акбалтайдын Чубагы
Кең Алайда туулган.
Жаш он экиге келгенде,
Капталган жердин баарына
Салган экен чуулган.
Коконго кордук салды - дейт,
Маргалаңды майдандап,
Капкалуу Букар шаарына
Кагыш кыла барды - дейт,
Каракан кызы Каныкей
Эрдиги башка эпсиз - дейт.
Акбалтай уулу эр Чубак
Эпсиз жаман шашкан го,
Калың Букар жабылып,
Каныкей чыгып сайышып,
Эми кармап алаарда
Эси чыгып качкан го!
Куу изине чөп салып,
Кубара кууп алган го,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп алган го!»
Арслан Бакай олуя
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Көгала талаа Таш-Мойнок
Ашып чыгып келатат.
Коё берип этекти,
Көгалага камчы уруп,
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Качып чыгып келатат.
Астындагы Көгала
Жейренче ыргып түйүлүп,
Жетиктиги билинип,
Аркардай ыргып түйүлүп,
Артыктыгы билинип,
Мойнун жерге салыптыр,
Эр Чубактын Көгала
Болбой арыш алыптыр.
Таманы жерде тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Алган экен Көгала.
Басып өткөн таштары
Көмүрдөй кыйрап быркырап,
Калган экен Көгала.
Камбыл Бакай ошондо,
Көгаланы көргөндө:
«Желгенине жел жетпей,
Жеткирбей кетер бекен, - деп,
Басканына мал жетпей,
Балакеттүү Көгала
Жүрүп кетер бекен, - деп,
Акбалтайдын Чубагы
Жерине кирип кетер бекен», - деп,
Төрө Бакай ошондо
Көк тулпар санга бир салып,
Оңурайган белести
Көк тулпар менен ошондо
Ойрон Бакай ошондо
Он айланып алды эле.
Бакай кандын Көк тулпар
Кара жерди ирмесе,
Аркардай туяк илинип,
Артык кыйын жаныбар
Тулпарлыгы билинип,
Араандай оозу ачылып,
Кан аралаш ак көбүк
Омуроодо чачылып,
Ошондо Бакай абакең
Омбул-домбул түйүлтүп,
Омуроо бою күрөөкө
Аркасында шүйүлтүп.
Антаңдап качкан Чубакка,
Айласы кеткен чунакка,
Арслан Бакай абакең
Жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерде Чубакты
Жетип кармап өттү эле:
«О, ботом, кең Алайда туулган,
Кулак угуп, көз көргөн,
Жерге салган чуулган,
Урунарга тоо таппай,
Уруша турган жоо таппай,
Кагышка кирсе камсыкпас
Кайран Чубак, аманбы?
Тоюна токсон сойдурган,
Атын Чубак койдурган
Арслан Чубак, эсенби?
Ааламдын баарысын
Баскан Чубак, эсенби?
Кашкарды камап алты алып,
Коконго кордук чын салган,
Алтымыштын артыгы,
Кырк кыраандын кыйыны,
Баары дөөнүн балбаны
Баатыр Чубак, эсенби?
Урунарга тоо таппай,
Бурарды камап барыпсыз.
Урушарга жоо таппай,
Айласы кетип талаада
Шашкан Чубак, эсенби?
Темиркандын кызынан
Качкан Чубак, эсенби?
Түбү-жайың кеп сурап,
Билгичтерден уккамын,
Ат арытып, жер чалып,
Ит агытып, куш салып,
Атайы карап чыккамын.
Айтканым ушул көнүңүз,
Атадан жалгыз туулган,
Кара калмак, манжууга
Катуу салган чуулган,
Айкөл Манас төрөгө
Караан болуп бериңиз.
Ордо күтүп кан болуп,
Орунтуктуу жан болуп,
Барып конгун Таласка,
Караан-бута болуп бер
Жакыптын жалгыз уулу Манаска.
Капталбаган бел калбайт,
Каралбаган эл калбайт.
Телегейи теңиңе
Жолдош бол, Манас шериңе!
Айкожодон кеп угуп,
Акбалтайдын Чубагы
Арслан чыкты, - деп угуп,
Алда Таала жараткан
Арман жок - дейм го өзүмө,
Кан Балтайдын Чубагы
Арслан тууган эреним,
Көрүндүң го көзүмө!
Менин жайым сурасаң Олуят чалдын өзүмүн,
Кан Манастын сырдашы
Кабылан Бакай көзүмүн,
Кабарыңда бар бекен
Канзааданын өзүмүн.
Жолдош болсоң жер мына,
Жолуксаң Манас шер мына,
Билимиң билип берүүчү
Билимдүү Бакай мен мына,
Жетимиш уруу тил билген
Жетигиң Ажың да мына,
Күндүзү кымыз, түнү кыз,
Консоңуз кыргыз журт мына!
Акбалтайдын Чубакка
Түшүндө көрүп, чоң кумар
Жолуксаң Манас шер мына!
Күрдөңдү таап берүүчү
Күлкүлүү Бакай мен мына!
Арсланымсың, шеримсиң,
Ат арытып, жер чалып,
Атайы тозгон эримсиң».
Айтып оозун жыйганы,
Быяк жагын караса Чоң Кула менен барбайып,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Бир жагынан Манастын
Өзү чыкты көрүнүп,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Зордугу тоонун теңиндей,
Ким көрүнсө жегидей,
Жалаяк ооз, жар кабак,
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча,
Манасты көрө салганда
Тизеси жерге бүгүлүп,
Көгаланын үстүнөн
Учуп түштү жүгүрүп,
Көк жал Чубак ошондо
Көгала оозун бурду эми,
Көк жал эрдин алдына
Салам айтып турду эми.
Армандын баары арылды,
Арага жүрүп эр Бакай
Арслан Манас шериңе
Акбалтайдын Чубагы
Ай-талаадан табылды.
Бээ баштаган беш тогуз
Баабединге чалышып,
Ак буудай унун чайнашып,
Келеме шарып кармашып,
Манас менен эр Чубак
Дос болушуп калышып,
Ак бөкөндүн кылындай,
Суурулушуп турушту,
Ак буудайдын унундай,
Жуурулушуп турушту.
Төбөдөн төрт уруу жылдыз козголуп,
Төрөсү менен чоросу
Талаага түшүп дос болуп.
Чалгынды бирге чалууга,
Чампаңдан жылкы алууга,
Жазайыл тийсе көрүүгө,
Ажал жетсе өлүүгө,
Оболун иштин санашып,
Асмандан түшкөн алты курч,
Манас алган Зулпукор,
Зулпукор мизин жалашып,
Андай дешип кеп кылып,
Убаданы бек кылып,
Азапты бирге көрүүгө,
Ажал жетсе өлүүгө,
Шарт-убада кылышып,
Дегенине көндү - дейт,
Кырк чоронун бирдигин
Чубак канга берди - дейт.
«Балам, Чубак, кабылан
Капталыңда каңгай бар,
Кармашар жооң далай бар,
Чалгынды чалсаң өзүң чал,
Кырк чоронун милдетин
Эми Чубак өзүң ал!
Чалгынды каалап чала көр,
Кырк жерден келген кыраандын
Убалы-сообу болобу,
Милдетин өзүң ала көр.
Камынып көзүн кыскан бар,
Капталдан кысар душман бар.
Кара адырмак тоо да көп,
Кагыш кылар жоо да көп,
Каратып алар эл да көп,
Кагышка чыгар менде көп.
Кармаша чыккан жоо болсо,
Кыйкырып кыргын салыңыз,
Убалы-сообу, баарысын
Ушу турган кырк чоро
Милдетин Чубак алыңыз!
Акбалтай уулу сен элең,
Жакыптын уулу мен элем,
Өгөөмдү коюп, бүлөөмдү ал,
Экөөмдү таштап, бирөөмдү ал!
Жылкыдан каалап малымды ал,
Көөкөргө куюп канымды ал!
Айлансам болот Алдага
Эми чыкты убайым,
Акбалтайдын беренин
Азыр бердиң колума,
Айланайын, кудайым!
Талаадан Чубак табылды,
Таалайым артык жанмын го!
Ыраазы болуп кудайга,
Арслан Манас төрөнүн
Жалгыз башы беш болуп,
Чубагым кыйын экенин
Эбак эле билгемин,
Качан келет Чубак? - деп,
Жолуңду тозуп жүргөмүн!»
Манас мындай дегенде
Берен Чубак турду эми,
Төрөсүнө чоросу
Эми кызмат кылды эми.
Канжыгада кара арак,
Калмакча көөкөр менен бир арак,
Ыргып туруп эр Чубак,
Кан Бакайдын жанынан
Кармап чечип алды эми,
Уйбаш кара жанаяк Мелтирете куюшуп,
Алып келип төрөлөр
Апкаарыта куюшуп,
Алып келип ошондо
Күпүлдөтө сунушуп,
Арак ичип кызышып,
Ай-талаада арсландар
Чекеден терин сызышып,
Кабактын баары ачылып,
Кайгынын баары чачылып,
Ошондо Манас барбактап,
Чоң сүйүнүп дардактап:
«Канкорум Бакай, Ажыбай,
Кайраным Чубак турганда
Кызыл айза, Зулпукор
Кыйкырып кындан алармын,
Кытай эмес, мен өзүм
Кылымга кыргын салармын!
Жалгыз жаным миң болду,
Жараткандын бергени,
Жалынайын кудайга,
Жан биргем Чубак келгени!
Алты ай минсем Аккула,
Арыбай турган бууданым.
Айлансам болот кудайга,
Акбалтайдын тууганы,
Ардыгым жазар тууганым.
Кайраным Чубак турганда,
Калмакка кыргын салармын,
Кайран башым барында,
Каканды бузуп алармын!
Тилимди алса бусурман,
Тилге салып багынтам,
Дин билбес кара капырды
Күчкө салып багынтам!» Деп, ошонтүп, эр Манас,
Чубактын Чубак экенин
Кыйының Манас билди эми,
Кыл муруту солк этип,
Мыйыгынан күлдү эми.
Ыраазы болуп, эр Чубак
Азыркы сөздү таштады,
Арсланы Манас өзүнө
Көргөн сөздөн баштады.
«Жашым он экиге келгиче
Мекеде окуп тургамын,
Мен Мекеде турганда
Түшүмө кирдиң, тууганым!
Жараткан жалгыз кудайдан
Ушуну сурап тургамын.
Атам Акбалтай жүзүн көргөндө,
Мекеден кайта келгенде
Көгала оозун бургамын,
Атакемдин алдында
Азганакай тургамын.
Ал журтун, ал нойгуттун,
Жосуну жанды жоотпойт,
Жоругу жанды кубантпайт.
Же, доолашып алар доосу жок,
Жаткан экен нойгуттар
Аткылашар жоосу жок,
Айбаны калың, малы топ,
Ошондон башка камы жок,
Жаткан экен нойгут журт.
Алайы адыр жер экен,
Алайдагы нойгуттар
Айбанга чалыш эл экен.
Бел байлаган белим жок,
Медер кылар өзүңдөй,
Белиме таңуу эрим жок.
Мен Мекеде турганда,
Кашкардын каны Алабек
Калбаны катуу салыптыр,
Кан атамдын жылкысын
Такыр тийип алыптыр.
Кашкарлык чыгып зордуктап,
Аргындан алым салыптыр,
Калтырбастан аргындын,
Баарын жыйып алыптыр,
Асыл атам Акбалтай
Жаздыкка башын салыптыр,
Турбай жатып калыптыр.
Алайдагы көп нойгут
Карыясы анткенде
Казанынан аш кетип,
Капырлардан баш кетип,
Биринин тилин бири албай,
Бирин бири көрө албай,
Ала каргадай чуркурап,
Аттанып атка миниптир,
Айылга жакшы болуптур.
Нойгутта ойноп тура албай,
Ыкшай курчап курчандым,
Толкуп жаткан Кашкарга
Тогуз сапар кол салдым,
Ооганды бузуп он алдым,
Орчун журтка кол салдым,
Ордолуу шайык, көк жөкөр,
Орчун Кокон, Маргалаң,
Самаркан барып үч алдым,
Жетиктеп белим курчандым,
Жердин жүзүн бир чалдым,
Он эки капка чоң Букар,
Ошону камап мен бардым.
Көгала оозун бурганда,
Букарды камап турганда,
Өзү бала секелек,
Өрүмгө чачы жетелек,
Он төрттөн жашы өтө элек,
Он эки кыздын кенжеси,
Ойрон болгон Каныкей
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу,
Букарда кыздан шер көрдүм,
Буюрбасын, кабылан,
Кылымга татыр эр көрдүм.
Кең Букардын майданда,
Тулпар оозун бурганда,
Кең Букардын майданда
Жекеге чыгып турганда,
Жетип айза сунганда,
Каныкей турду мен сайдым.
Зың-зың этип кенебейт,
Сырттан экен Каныкей
Бучкагына теңебейт.
Нур мүчөлүү бала экен,
Арслан төрө өзүңө
Ылайыктуу жан экен!
Узун чачтын ыктуусу,
Ургаачынын мыктуусу,
Кең көйнөктүн тазасы,
Ургаачынын баашасы.
Бул өңдөнгөн жан болбойт,
Каныкейди албасаң,
Эгерде ишиң оң болбойт!
Байбиче кылсаң долуну
Кеби ширин, сөзү бал,
Кейисе чыкпайт мындай жан.
Өзү айзакерден ыктуу экен,
Жоонун айласын билген мыктуу экен.
Ордолуу кыздын каны экен,
Эгерде эркек уул болсо,
Ойротту бузар жан экен.
Оң жагына карасам
Алты айчылык болорду
Азыр айтып берүүчү
Жылаңач бала бар экен.
Касиеттин бири экен,
Карасам кадыр түн экен,
Кабары башка, заары күч,
Канкорум сенин өзүңө
Ылайыктуу күң экен.
Каалап алсак Каныкей,
Казына жыяр мүлк болор,
Кагыш кылып кутулган,
Кан Чубактын сөзү бул!
Калап алсаң Каныкей!
Кара көздүн өзү бул!
Сөзүмө кулак салыңыз,
Каракан кызы Каныкей
Колукту кылып алыңыз!
Каныкей алсаң баатырым,
Арбыйт экен дөөлөтүң,
Түгөнөт экен мээнетиң.
Ачылат экен багыңыз,
Алтындан болот тагыңыз.
Дүнүйө чачып, мал берип,
Айтканым ушу билип ал!
Айкөл төрө, тилимди ал!
Жекеге турдум, ал сайды,
Айзасы сынды быркырап,
Опол-тоодой Чубактын
Айласы кетти чыркырап.
Ээримден арт кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Ээрден арт кылтайып,
Куруп калган Чубактан,
Акыл кетип, эс тайып,
Эки өңүрүм далбактап,
Сакта кудай, сакта,- деп,
Куюшкан кармап күйүнүп,
Ичим-тышым чок кылып,
Көктөн көк найман жылдыз тутулуп,
Астымдагы Көгала
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Кең Букардын шаарынан
Көрүнөө качып кутулуп,
Каарды катуу баштады,
Көк гүлдүү тон жамынып,
Көрөр болсом Каныкей
Көк жолборстой чамынып,
Каарды катуу баштады,
Аркасында сан колу
Каптап кете таштады.
Көк найза тийип соорума,
Көмө сайып коёрдо
Көгала калды сообума.
Олоңдой болгон кайран чач,
Төбөгө кынап түйгөндө,
Артымдан кууп сүргөндө,
Алеңгир жаа, сыр жебе
Аркамдан кууп сүргөндө,
Астымдан силер чыкпасаң
Чийбейт беле сызыкты,
Алайга чейин кубалап,
Кылбайт беле кызыкты,
Чыгарбайт беле дайнымды,
Талкалайт эле айылымды.
Алсаң долу катынды,
Мен Букардан көрдүм го,
Айбаты кыйын капырды.
Чубагыңдын башына
Салды го заман акырды». Билбегенди билгизип,
Билимдүү Чубак муну айтат.
Чубак мындай дегенде,
Өзүң көргөн зор Бакай
Акырын айтып, бек таштап,
Каардуу Бакай, камкор эр,
Канчаны билген үлкөн шер,
Мына, Бакай карыяң
Карчыгадай камынып,
Кайыптан акыл табылып,
«Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрө Чубак, эр Манас,
Төрт айлана чалалы,
Казаттын малын табалы!
Соңку жылы келгенде,
Сексен арга дилде артып,
Кан Букардын шаарына,
Темиркандын алдына
Куда боло баралы,
Жетик тууган долуга
Барып сөйкө салалы.
Кара төгүп, мал берип,
Канчалык дүйнө, ар берип,
Чатакташпай, чырдашпай,
Каада менен алалык.
Ургаачыдан эң кымбат,
Уз экени дагы чын,
Касиеттүү, эң артык
Кыз экени дагы чын.
Кара чачып, мал берип,
Темирканга баралы,
Оомийин! - деп кол жайып,
Каныкейди алалы», Деп, ошонтүп, зор Бакай,
Билбегенди билгизип,
Минтип жолго киргизип,
Жана жүрдү аттанып,
Астыга салса ак жолу,
Айдап жүрсө сан колу,
Абасы Бакай карыя,
Адамдан билгич олуя.
Караңгыдан көз табат,
Капыядан сөз табат.
Айкөл Бакай жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Күүгүм кирип, күн батты,
Элдин баары ным жатты.
Эрендер жортуп оолугуп,
Медийен чөлгө жолугуп,
Медийен чөлү дээр экен:
Чымчып жээр чөп да жок,
Чык этим жерде суусу жок.
Ажыбай, Чубак арсландар
Тамашага канып жүр,
Кескелдириги жаркылдап,
Ар жеринде салып жүр.
Таң кашкайып сүргөндө
Жерге жарык тийгенде,
Кутпа жагын караса
Белестен чыкты беш киши.
Беделине көз салып,
Берен Бакай караса,
Белгилүүсү олуя
Шай атамдын өзү экен,
Караган кара көзү экен.
Берениме берем, - деп,
Белгилүү төө - Желмаян
Алып келген кези экен.
Ал Желмаян жарыктык
Асыйы кыркка толуптур,
Алда Таала Манаска
Бурак кылып коюптур.
Иш белгисин аныктап,
Оңдогону жүрүптүр.
Шай атам Манас баатырды
Колдогону жүрүптүр.
Манастын көк жал экенин
Ал Шай атам билиптир.
Жалпак өркөч кара нар
Ал Манастын өзүнө
Тартуу кылып келиптир.
Шай атаны көргөндө
Аттан түштү ошондо
Ажыбай, Бакай карысы
Кол куушуруп турду эми,
Манас, Чубак баарысы.
Сандыргалуу Шай ата
Колун сунуп барбайып,
Кабылан тууган канкордун
Колун кармап дардайып:
«Оо, балам, алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Каарың келип какайсаң,
Кан агызып жиберген
Кабылан шердин өзүсүң.
Туулбастан жети жыл,
Мурун сени билгемин.
Жетип көзүн көрсөм,- деп,
Кудайдан сурап жүргөмүн!
Келе, балам, колуңду,
Кудайым ачсын жолуңду!
Ажалдан кайра кайтпагын,
Өлүмдөн кайта тартпагын!
Бек кысталган чуу келсе,
Бейпайлашкан дуу келсе,
Атышты арбын салармын,
Айгайлаган душмандан
Өзүм колдоп алармын!
Кабылан Манас, канкор шер,
Жаратылдың жалгыз сен,
Колуң кармап, ак жүзүң
Көрөйүн, - деп жүргөмүн,
Аманатың Желмаян
Берейин, - деп жүргөмүн.
Ушу турган Желмаян
Жалпак өркөч кара нар Касиети бир далай,
Кайыбынан кабылар,
Сен өңдөнгөн арслан,
Сүйгөн кулга табылар!
Ушу жалпак өркөч кара нар,
Белгилүү күлүк Желмаян,
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт.
Булуттай учуп сыдырат,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт күн койбой кыдырат.
Куржунга салып кум арткын,
Эрикпейт да, терикпейт,
Билсең мыкты чамасы
Желмаян жайы ушундай Желкайыптын баласы.
Айбандардан канаттуу
Үстүнө болот ок артсаң,
Жеңил дебей, оор дебей,
Көтөрө билген адаты,
Сизге ылайык Желмаян,
Айры өркөч төөнүн күлүгү,
Арап менен атыштым,
Ашып кетти, кулунум,
Желмаяндын күлүгү.
Башында алтын окто бара,
Өнөрү мынча чунайып,
Өткөрө шерим, өзүңө
Бул Желмаян ылайык!
Ок жүктөсөң бир далай,
Аманат жандын эрмеги.
Көзүңдү бизге салыңыз,
Шайы атам белек берди - деп,
Желмаянды алыңыз!
Күлүктүгү, жүрдөгү
Күлдү журтка мураапы.
Ушу турган Желмаян
Төгөрөктүн төрт бурчу,
Медийендин беш бурчу,
Баарына бул сынаакы.
Өркөчү тукул, мойну жоон,
Бул Желмаян жарыктык,
Көлүктүгү дагы бар,
Каканчын менен кармашсаң,
Каптап болот ок артсаң,
Тулпар менен тең жүрөт,
Күлүктүгү дагы бар,
Айт-кайтка болжоп ат берсең,
Төгөрөктүн төрт бурчу
Төрт айланта кат берсең,
Азыр барып берүүчү
Күлүктүгү дагы бар.
Ары күлүк, ары лөк
Арсланым, сени билгемин,
Арслан Манас, көк жалым,
Мураа кылып алсын - деп,
Кудайдан сурап жүргөмүн.
«Чү!» - дегенде Желмаян
Айбанча мойнун бурбаган,
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминсе
Бакырып төөчө турбаган.
Кайың, тал башын чайнаган,
Карарып көзү жайнаган,
Кадырлуу күлүк Желмаян,
Калың дүмөк доо чыкса,
Атышы арбын жоо чыкса,
Керек болот Желмаян.
Түнөрүп жаткан Чоң-Бээжин
Түз кирип айза сунсаңыз,
Кара тажаал Бээжинге
Кармалашып турсаңыз,
Карааны тиет Желмаян.
Кара желек айза алса,
Какандын сыртын айланса,
Байдасы тиет Желмаян.
Кырк күнчүлүк чөл болсо,
Ит кыяндуу бел болсо,
Чаалыгып суусап койбогон,
Күн чыгышка чуркатсаң
Башы үзүлүп кетпесе,
Жолдо тынып койбогон,
Башын коё бергенде
Бу Желмаян жарыктык
Булуттай учуп ойногон.
Айлап, жылдап жол жүрсө,
Айбанча тынып койбогон.
Күлүктүгү күчтүүрөөк,
Күндө тыным койбогон.
Күлүктүгү мамындай,
Бул Желмаян жаныбар
Кайыбынан кабылды,
Кызыр чалган көк жалым,
Таалайыңа табылды!
Желмаян жайын айтайын:
Медийендин белинен
Береним Манас, сен үчүн
Аң уулап барган жеримден,
Какыраган чөлдөрдө,
Ошо чөлдө ээн өскөн,
Өзү кайып элдерден,
Такалашып барышып,
Далай күн тынбай салышып,
Алдага далай зар ыйлап,
Алып келдим өзүңө.
Айкөл Манас, береним,
Бир өзүңө арнап,
Береним, бээлеп билгемин,
Жүз көрүшсөм көк жалга
Беремин, - деп жүргөмүн.
Албай койсоң жаман ат,
Арслан тууган кабылан,
Каалап бердим аманат.
Айбан төөнүн каны экен,
Алты шердин кенжеси,
Айкөлүм, сенин өзүңө
Ылайыктуу мал экен.
Кумга көлбөп, чөлдө өскөн,
Мураа болот Желмаян.
Казатка минсең камсыкпайт.
Кагыш кылар жерде өскөн,
Кайрыдин менен кагышсаң,
Душман менен чабышсаң,
Буттап болот ок артсан,
Күлазыкты чоң артсаң,
Моюнун булгап койбогон,
Калың мүшкүл иш түшсө,
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү Желмаян.
«Чу!» дегенде жаныбар,
Учуп кетчү эмедей,
Куюндай өнөр баштаган.
Арбаң-тарбаң бут чойсо,
Аалам жолдун баарысын
Көз ачкыча таштаган.
Бул жаныбар Желмаян
Ары балбан, ары лөк,
Ушу турган кара нар,
Байдасы Манас сага көп.
Береним, сенин шердигиң
Бээлеп, каалап билгемин,
Колум менен Желмаян
Аманат кылып айкөлгө
Берейин - деп жүргөмүн.
Тескери ишиң оңдодум,
Желмаян берип колуңа,
Жетигим, сени колдодум.
Адам айтып, көздө жок,
Шай атаңдын өзүмүн,
Колдой турган бириңдин
Караган кара көзүмүн!
Ар кыраан жыйдың керекке!
Жалпак өркөч кара нар
Кан Манастын Желмаян,
Колум менен тапшырып,
Бүгүн бердим белекке!
Айбандан мураа Желмаян,
Мураа кылып алыңыз,
Беттешкендин баарына
Өлүмдөн коркуп турбастан,
Айкырып согуш салыңыз.
Желмаян алсаң колуңа,
Түйүндүн баары чечилет,
Кызыр чалган көк жалым,
Кырсыктын баары кесилет.
Туубастан мурун жети жыл Бээлегемин диниңди,
Көрөйүн, - деп мен жүрдүм,
Көк жалым Манас түрүңдү!
Таалайың артык жаралып,
Шер экениң чын экен,
Алты шердин акыры,
Эр экениң чын экен!
Канкор, сенин эрдигиң
Каалап эчак билгемин,
Колунан кармап өзүңдү
Кол берип колдоп жүрсөм, - деп,
Ушуну сурап жүргөмүн.
Аңкоодурсуң, шердирсиң,
Ала көөдөн эрдирсиң,
Арбагың артык жаралган,
Аябаган шердирсиң.
Айбалта чаап, айза уруп,
Айгайлашып урушсаң,
Каарданып, душманга
Бет алышып турушсаң,
Жаман жолго жолотпой,
Өзүм жолго салармын,
Каарданып бакырсаң:
«Шай ата!» - деп чакырсаң,
Асмандай боз ат мен минип,
Ач айкырык салармын,
Аманат жанга күч келсе,
Арсланым, сенин өзүңө
Жолдош болуп калармын.
Капырга казат сала жүр,
Оюңа мени ала жүр!
Кыстоо түшсө башыңа
Сүрөөңдү өзүм салармын,
Бүлүктүү катуу чуу болсо,
Жолдош болуп калармын!» Деп, ошонтүп, Шай ата
Кайыпбоз оозун бурду эми,
Ажыбай, Бакай, Чубакка,
Айкөл Манас төртөөнө
Кайра-кайра Шай ата
Кол алышып турду эми.
Кол алышкан беш кожо
Шай атанын өзү экен,
Караса көзгө илинбейт,
Кай кеткени билинбейт,
Көздөн кайым болду эми.
Айкөл Манас төрөнүн
Желмаяны табылып,
Абийири мындан жабылып,
Ичке жолду төтөлөп,
Ажыбай, Бакай жетелеп,
Шай атам келип, кол берип,
Талаадан кызыр чалды эми,
Муну менен эр Манас
«Шер» атагын алды эми!
Түнөп өткөн жерине
Бүрлүү чынар тал бүттү,
Кабылан Манас канкордун
Түбүнөн кудай жар бүттү.
Конуп кеткен жерине
Кароолоп чынар орноду,
Кызыр чалган кыраанды
Кожой кызыр колдоду.
Түп атасы түгөл кан,
Түбүнөн Кызыр даарыган,
Башкы атасы баары кан,
Башынан Кызыр даарыган.
Каарданып катылса,
Душман чыдап турбаган,
Туйгун шердин өзү ошол,
Катылган аман кетпеген,
Кабыландын көзү ошол.
Желмаян, Чубак табылып,
Жети олуя кол берип,
Арслан Манас ошондо
Даарып калган чени ошол.
Акыл айран бөлүнүп,
Айкөл төрө ошондо
Ала-Тоодой көрүнүп,
Бир караса - миң киши,
Бир караса - бир киши,
Таалайы артык көк жалдын
Далайга салар сыры бар.
Берен Манас барында
Беттеп менде келеби?
Бет алып душман жеңеби?
Калк азарын салабы?
Кагышкан аман калабы?
Тилин алган мендени
Тили менен багынтты,
Тил албаган макоону
Жинге салып багынтты.
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас,
Үч-Кошойду жайлады,
Ачуусуна тийгенди
Азууга салып чайнады.
Колу жеткен жеринде
Кожосан чалган төрөнү
Сурабай менде калбады.
Ээрчиткени эр Бакай,
Эсил Манас төрөнүн
Не кылыгын айтасың,
Жол баштаган зор Бакай,
Аргын кандын Ажыбай,
Акбалтайдын Чубагы
Салбырын издеп, аң карап,
Аркар уулап, кулан кууп,
Аң кароодон эринбейт.
Айдай сары талаада
Алтыдан болгон куланды
Атып алып бүктөтүп,
Желмаянга жүктөтүп,
Медийен чөлүн басты эле,
Кайып-Мазар, Кара-Кыр,
Кайыпчынын мазарын
Жаңыдан Манас ашты эле.
Жаңгактуунун керүүдөн,
Жана Манас баш болуп,
Баатыр Бакай ошондо
Даарат алган жеринен,
Колду сууга салышып,
Кол дааратын алышып,
Бутту сууга салышьш,
Бут дааратты алышып,
Айкөл Бакай ошондо,
Аңгырап азан салышып,
Амаз окуп турганда,
Жаңы бата кылганда,
Кум-Булактын белинен,
Даарат алган жеринен
Кайыбынан кабылды,
Кол башындай сур күчүк
Көзү ачылбас чагында,
Жаңыдан тууган табында
Манас канга табылды.
Кызыр чалган Манаска
Кыраандын баары кабылып,
Баабедин чалган Манаска,
Кечээ, Кара-Буура, Чаткалда,
Кайкалап кыргыз жатканда,
Аңга чыгып оолугуп,
Кызыр чалган кыраанга
Кымбаттын баары жолугуп,
Бактысы башка ачылып,
Багы ашык кыраанга
Кудайдын береке нуру чачылып,
Шай ата берген Желмаян,
Көк жал Манас өзүнө
Жүк артууга мураапы,
Каймана келген Чубагы,
Астыга салса ак жолу,
Айдап жүрсө сан колу.
Кол башындай сур күчүк Таап алган мураапы.
Аюудан кайра тартпаган,
Жолборстон кайра качпаган,
Арслан Манас көк жалың
Кумайык таап бакырып,
Абакеси Бакайды:
«Бачым кел!» - деп чакырып,
Шашып Бакай барганда,
Көз ачалек сур күчүк
Турган экен Манастын
Оң жак алаканында.
Кумайыкты көргөндө:
«Баабедин!» - деп бакырып,
Бакай абаң ошондо
Ажыбайды чакырып,
Анда Ажыбай муну айтат:
«Арслан Манас, көк жалым,
Кутмаарек болсун күчүгүң!
Кызыр чалган кырааным,
Кыйланын баары кабылды,
Чын Кумайык табылды.
Чын Кумайык өзү экен.
Көк жору тууп таштаган,
Кымбаттуу кыраан башыңа
Алда Таала кудайың
Куп келтирген кези экен.
Ушу турган Кумайык
Адам колу өткөндө
Айып болот дечү эле.
Эркек бакса ушуну
Алты күнгө толгондо
Кайып болот дечү эле.
Коштоп жүргөн ак боз бээ
Кокуй, Чубак, бери тарт!
Ак боз бээни соёлу,
Этине биздер тоёлу,
Алакан жайып баарыбыз,
Бата кылып коёлу,
Атын чын Кумайык коёлу!»
Муну укканда Манас кан
Абакеси Бакайга
Кумайыкты берди эми,
Жети жылы туу калган,
Жеткилең семиз ак боз бээ,
Канкор Манас кабылан
Кулагы менен көкүлүн,
Кошо кармап алды эми,
Асмандан түшкөн Бозкисе,
Моюнуна салынып,
Алтымыш тай, жүз тайга
Сатып алган Актинте
Кынынан сууруп алды эми,
Былкылдатпай зор бээни
Мыктылыгын мындан бил,
Кыбыланы каратып,
Башын кесип алды эми.
Ичин Чубак жарганы,
Карыш казы бар экен,
Айкөл барып, эр Бакай
Алып барып Кумайык
Тумшугун майга малганы.
Кир көйнөккө ороду,
Чын Кумайык экен,- деп,
«Кумайык» атка жороду.
Ак боз бээни бат сойду,
Айкөл Бакай ошондо:
«Кумайык»,- деп, ат койду.
Карчыгадай камынып,
Каардуу Бакай абаңа,
Кайыптан акыл табылып,
Акырын айтып, бек таштап,
Абаң Бакай сөз баштап,
Көк жал Манас кабылан.
Сур күчүк эмес, кадыр түн
Ушу сөзүм угуп бил,
Чын жүзүнө чөп чыккан
Жерде мындай табылбайт.
Кулак угуп, көз көргөн,
Элде мындай табылбайт?
Ай-талаада сур күчүк
Кулак угуп, көз көргөн,
Түк адамга кабылбайт.
Кумайык эмес, кадыр түн -
Курбум Манас, муну бил!
Жүнү айбан дебесең,
Адамдан артык ит ошол,
Алда Таала жасаган
Маңдайыңа Манасың,
Жазып койгон мүлк ошол!
Бул Кумайык чоңойсо,
Жолдош болор өзүңө,
Өлгүчө канбайт кумары,
Бир көрүнөр көзүңө.
Аюуга салып: «Айт!» - десең,
Агытса жанды күлдүрөр,
Тиштегенин Кумайык
Тим эле бөөдө бүлдүрөр.
Жолуккан ырыс Кумайык
Жолборстон кайра тартабы!
Бул Кумайык чоңойсо,
Ар демеден кайтабы!
Арсландыгы абыдан,
Бул Кумайык жаныбар Өз билгенин кылбайбы,
Үйүрү менен бөрүнү
Көз алдыңда кырбайбы!
Муну баккан кишиге
Бушман түшөт дечү эле,
Азуулуудан артыкча
Душман түшөт дечү эле.
Асыл болот Кумайык,
Үч күн жатса талаада
Кайып багат дечү эле.
Эркек адам жолобой,
Ургаачынын тазасы,
Зайып багат дечү эле.
Ал зайыптын ичинен,
Айзакерден жаа тарткыч
Ыктуу багат дечү эле.
Жоонун айласын билген абыдан,
Мыкты багат дечү эле.
Кумайык баккан ургаачы
Баатырлыгын сындачы,
Күндүзүндө тынч албайт,
Кумайыкты баккан жан
Түн ичинде уйку албайт.
Дал алты ай толгунча
Кыяматтын кыстоосун
Кыйын көрөт дечү эле.
Кереметтүү кең көйнөк,
Ыктуу багат дечү эле,
Алты айчылык болорду
Ачык билген абыдан,
Мыкты багат дечү эле.
Бул Кумайык жарыктык,
Антип багып албаса,
Мураадына бир күнү
Жетип калат дечү эле.
Караса көзгө илинбей,
Кайсы экени билинбей,
Эркек бакса бир күнү
Кетип калат дечү эле.
Каныкей алсаң кан Манас,
Кадыр түнгө кирер - дейт.
Кумайыктын багуусун
Каракан кызы Каныкей
Ошол бейбак билер - дейт.

Манас баатырдын Каныкейди алганы

О, ботом, Манас, кебимди ук,
Төшөккө жакын, эрге тынч,
Алган зайыбың Акылай
Адеби жок шылкылдак,
Алжаңдаган капыр ай,
Шооруктун кызы Акылай,
Шоодураган капыр ай.
Эң эселек, чорт кыял,
Үтүрөң тентек капыр ай.
Аяш катын Акылай
Адеби жок капыр ай,
Багып берчү жан эмес,
Бул Акылай катының
Буластаган капырың,
Ушак арбып, ич күйүп,
Канкорум, түшпө балаага,
Өлбөсөң Манас, көрөрсүң,
Бакайың түшөр арага.
Акылың менен сен турсаң,
Тапканың кетер талаага.
Акылай менен жүрсөңүз,
Айтканым азыр билсеңиз,
Ордоңуздан качат ко
Дарс окуган молдоңуз,
Колуңдан качат жороңуз.
Манас кандын Акылай
Үтүрөң тентек экен,- деп,
Тилдеп коёр бекен,- деп,
Үйүңдөн качат кишиңиз,
Оңолбойт бир да ишиңиз.
Каада билбес катының,
Кайдан келген капырың!
Катыным бар, - деп ойлопсуң,
Канкорум Манас, бойдоксуң!
Акылайдын маанисин
Айтайын Манас, билип ал,
Арслан Манас, тилимди ал.
Чаркылдак орой кеби бар,
Туубас болор жери бар.
Кырк жерден келген кырк жоро
Кызык кымбат сөз айтса,
Оройлугун билгизет.
Ойлочу Манас, сен өзүң,
Кырк кыраанды Акылай
Кимисин үйгө киргизет.
Бул Акылай турганда
Бул Талас сага жер болбойт,
Кырк чоро сага эл болбойт.
Башыңыз түшөт санаага,
Акылайдын барында
Кырк чоро кетер талаага.
Бул Акылай катының
Оолукма жинди капырың,
Үзүлгөнүң улабайт,
Чачылганың жыйнабайт.
Бул Акылай турганда
Бир башың эки болобу,
Кыя тартып өзүңө
Кырк чоро айыл конобу?
Жыртылып кеткен чоронун
Чопкутун оңдоп жамайбы!
Кыябын таап таарынып,
Катының бузук экен,- деп,
Кырк чороң бузук салбайбы!
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым.
Букардын каны Каракан
Касиеттүү жан - деди.
Эркеги жалгыз, кызы арбын,
Он эки кызы бар - деди.
Он эки кызы ал кандын
Он эки канга жар - деди.
Жез оймоктун ыктуусу,
Канчасынын мыктуусу,
Кыз төлбашы улуусу,
Кыздарынын сулуусу,
Эр Көкчө алган Акеркеч
А да ошонун кызы - дейт.
Кызынын баары кадыр түн,
Ойлонуп, Манас, муну бил.
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу,
Узун чачтын тазасы,
Ургаачынын баашасы,
Айтканы мунун алтындай,
Алдага сөзү зар - деди,
Алты айчылык береки
Ажал менен азапты,
Кириш менен чыгышты
Кидирбей айтып берүүчү,
Адамдан бөлөк бейбактын
Касиети бар - деди.
Каныкей алсаң оңосуң,
Калкка бааша болосуң.
Каныкей келсе Таласка,
Кадыр түн келет жолуңа,
Аман жүрсөң көрөрсүң,
Ал Каныкей турганда
Качканың келет колуңа.
Санааңды сансыз болтурат,
Сан казына мүлкүңдү
Келер замат толтурат.
Сөзүмө кулак салыңыз,
Каракан кызы Каныкей
Колукту кылып алыңыз.
Ал Каныкей капыры
Адамдан бөлөк акылы.
Салмактуу тоодой жаныңды,
Сайып жүрүп бак кылар,
Салып жүрүп там кылар,
Сандыргалуу башыңды
Жер жүзүнө кан кылар.
Каныкей алсаң кабылан,
Түрс аяк жаман атыңды
Багып тулпар ат кылар,
Кызматыңды бат кылар!
Ургаачы жолборс баатырың,
Беризаада капырың,
Каныкей алсаң Манасым,
Кандыгың журтка дүң болот,
Жалгыз башың миң болот!
Арышын керет ааламга
Аккуладай бууданың,
Айыл конот чуркурап,
Адашкан башка тууганың!