Манас - Саякбай Каралаев - 28

Түз кирип, жинин какты - дейт.
Дүңгүрөтүп нойгутту
Түп көтөрө чапты - дейт.
Арбынын айдап кетиптир,
Арбын малын нойгуттун
Атаңдын көрү, ал Шоорук
Олжо кылып кетиптир.
Тагдырга болбойт даба, - деп,
Далай айтар кебим бар,
Арсланым Манас, сага, - деп.
Ажал жетсе өлөлүк,
Айла болсо Шоорукка
Алыш кылып көрөлү.
Тобуна тозок салалы,
Толгон кызын Шооруктун
Олжо кылып алалы.
Кызыл көйнөк айча бел,
Кылтылдаган сулуунун
Кызыгына каналы.
Чын дүйнөлүк кет кудай
Чындаган жардан табалык».
Асыл Бакай абасы,
Манас эрдин сырдашы,
Өлүм орток, жан бирге
Канкор Манас курдашы
Кан абаң Бакай муну айтып,
Кайыптан напси кабылып,
Кабылан Бакай абаңа
Билбестен бул кеп табылып,
Төрө Бакай кожосан,
Манаска курдаш олуяң
Чалгын чалар курдашы,
Ойрон Манас берендин
Өлүм орток сырдашы.
Кайманадан кабылган,
Таалайы артык канкорго
Мураа болуп табылган.
Көк жал Бакай абасы
Кайыптан акыл козгогон
Көсөмдүгүн карачы!
Султан Манас кургурду
Ээрчитип жүрүп эр кылды,
Эр уулу менен тең кылды.
Таласка коргон там кылды,
Алөөкөнү аңтарып,
Айкөл Манас төрөнү
Сегиз канга кан кылды.
Жоону беттеп алганда
Арслан Манас кабылан
Арсландай сойлогон,
Абасы Бакай айтканын
Арслан төрө кабылан,
Эки экен, - деп койбогон.
Макул, аба, макул, - деп,
Айчык алтын туу алып,
Атышууга Шоорукка
Билге жүктөп ок алып,
Манас кандын кырк бөрү
Баарын бирдей чогуу алып,
Адыр-күдүр кара тоо
Кара тоону жакалап,
Сай буудандын баарысын
Кайра баштан такалап,
Сапар тартып, жоо издеп,
Ат арытып жер чалып,
Кыраан Манас көк жал бар,
Кыраандардын баары бар,
Кырк чоронун кыйыны
Кымбат Бакай кары бар.
Адыр-күдүр белди ашып,
Какыраган сай басып,
Кең Какшаалды басыптыр,
Кум-Талааны ашыптыр.
Ары жагын караса
Көз жетпеген мунарык,
Көк жал Манас кабылан
Жер көрө албай кылайып,
Мелтиреген талаада
Анталаңдап шашышып,
Сай буудандын баарынын
Жарышып көзүн ачышып,
Чаалыкпастан, чарчабай,
Берендериң жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Касаба колдо калкылдап,
Кара баткак чыккан тер,
Теминөөрдө шалпылдап,
Катуу жүрсө тулпарлар
Кашка тер чыгып суюлуп,
Тердигинен аккан тер
Омуроо ылдый куюлуп,
Кайыпчынын белине,
Каңкуң мазар дээр экен,
Котондун бери жээгине,
Тоороктууда чынарга
Кабылан жетип конду эми.
Кара мунар сонунга
Кайрылды төрө конууга.
Короздой болгон кайран шер,
Конор жери ошо жер,
Колун алып аркага,
Камбыл тууган кырк кашка
Дүнүйөнү жайнатып,
Жанказанды кайнатып,
Кызыл кишмиш, сонун аш
Ай-талаага конуптур,
Кыраандын баары аралаш.
Канкор төрө, Бакай кан,
Аргын кандын Ажыбай,
Кырктын башы Кыргыл чал
Кыраандардан бул төртөө
Түркүгү алтын чатырды
Сейилдикке тигишип,
Коло токмок, жез казык,
Орното жерге кагышып,
Төрөлөрдүн баарысын,
Билимдүү Бакай карысын,
Жел тийгизбей кырк чоро
Ал чатырга багышып.
Жая кесип, жал берип,
Кабыландын баарына
Казы кертип, май берип,
Өңкөй тулпар буудандын
Ээрин алып жайдактап,
Айбандыкты кылар - деп
Чидер салып баймактап.
Окоро түйгөн чылбыры,
Эки жарым кулачтан,
Кырк чоронун кырк тулпар,
Кырк тулпарга сакчылар
Үйдөй болгон чынарга
Үч жолу курчап алышып,
Артык тулпар бууданды
Аса байлап салышып.
Айтса сөзү дагы бар,
Түнөп өткөн жерине
Түптүү мазар орногон,
Белгилердин баары бар.
Кырк кыраандын баарысы
Зың-зың этип кенебейт,
Өрттөнүп кеткен чоролор
Өлүм менен азапты
Бучкагына теңебейт.
Ээрди башка жазданып,
Кутпа жакты баштанып,
Көк жалдардын баарысы
Алп уйкусун салды эле.
Сунган буту тартылбай,
Жумган көзү ачылбай,
Коңуруктар басылбай,
Алп уйкусун салыптыр.
Кырк тулпардын баарысы
Тайган иттей кылтылдап,
Таңдын сары желине
Таңашып баары туруптур,
Таңдын муздак жели уруптур,
Кырк чоронун кырк тулпар
Окуранып окшоңдоп,
Ооздук чайнап шокшоңдоп,
Кулактарын жапырып,
Кара жердин кыртышын
Кырк чорого сапырып,
Топурак ыргып чачылып,
Кара жердин кыртышы
Дүпө-дүпө казылып,
Кырк чорого чачылып,
Кыргыл баштык карысы,
Кырк чоронун баарысы
Кыян каптап кеткенсип,
Ыргып турду баарысы.
Кыраандардын баарысы
Уйкудан турду ойгонуп,
Тегиз тура калганда,
Жоо бөрүсү эрендер
Ар кимиси жүгүрүп,
Ат атына жабылып,
Кара болот ооздук,
Көмөкөйдөн алышып,
Кажаңдатып бууданды
Отко коё салышып,
Түлкү мурут, жоңкучка,
Түп-түп болгон бетеге
Орой-орой чалдырып,
Аз жетелеп отуруп,
Алкымын чөпкө толтуруп,
Көп жетелеп отуруп,
Көөдөнүн чөпкө толтуруп,
Так жетелеп отуруп,
Таз кардын чөпкө толтуруп.
Миң уруу чөптөн чалдырып,
Оргуп жаткан булактан
Суусунун аттын кандырып,
Этине келген тулпарлар
Түпкүч болуп ийилип,
Куланча ыргып түйүлүп.
Манас кандын кырк жайсаң Жоо дегенде дүрбөгөн
Кырк чоронун адаты,
Кыраан Манас көк жалдын
Он эки чалгын, кырк куйрук,
Учуп жүрөр канаты.
Кыркынын жөнү кырк башка,
Кызыккан жоого киргенде
Кызыл кыргын түшүрүп,
Кылымды бузган көйкашка.
Колун сууга малынып,
Кол дааратын алынып,
Шашып амаз окунуп,
Сай тулпардын баарысын
Шамдагайы башкача,
Шапа-шупа токунуп.
Таң саргарып көрүнүп,
Төбөдөн жетиген жылдыз бөлүнүп,
Таң атарда белги берчү боз салкын
Кыбыла көздөй бөлүнүп,
Жердин бети ошондо,
Ачык жарык көрүнүп,
Кан Бакай турган кутпа жак,
Доолбас катуу кагылып,
Үрбөп-дүрбөп кыраандар
Тулпарга минди жабылып,
Касаба айза бөлүнүп,
Кырк чоронун бир башы
Миң кишидей көрүнүп,
Айбалта белде балкылдап,
Ар жабдыктар жаркылдап,
Атышса азап салучу,
Кыялы кымбат бекери,
Кагышып жоого кол салса,
Каары катуу чоролор
Кабылан Манас шериңдин
Жанында жакын жөкөрү.
Кырк чоронун баарысы
Узун бойлуу, кең далы.
Ары балбан, ары шер,
Көрсө кумар кандырган
Баары мырза көйкашка.
Бүтүн кундуз терисин
Кесир болот дебестен,
Жарты бөлүп жиберип,
Багалакка салышкан.
Жоо дегенде дүрбөгөн,
Жоо беттеген ыктуу бар,
Жетигиң Манас барында
Жети сан кара кол чыкса,
Желбегей кирип кол салчу
Жетик кыйын мыктуу бар.
Эрени бар, аны бар,
Өрттөн кайра тартпаган,
Алгырлыгы абыдан
Ааламды бузар эри бар.
Кабылан Бакай кан турду,
Жоого кирчү эмедей,
Доолбасты бек урду.
Ашып-шашып жемелеп,
Антаңдады кырк чоро
Бирөөн бирөө тебелеп,
Ченебеген эрени
Чети менен дыргытып,
Каар бетине айланып,
Качырып айза сайчудай
Калган экен камданып,
Арбаң-сарбаң бөлүнүп,
Абайласа кырк чоро,
Арсландык түрү көрүнүп,
Ар кимиси жоо беттеп,
Айзалары короктоп,
Көрүп турган менденин
Көңүлү ооп бөлүнүп,
Кан Манастын кырк жайсаң
Кан ичер түрү көрүнүп,
Алтын жаак айбалта
Бүлдүргөсү эң сонун
Билегинде балкылдап,
Чын болоттон учтаткан
Колдорунда чоронун
Айзанын башы жылтылдап,
Сөлөкөтү сөгүлүп,
Бөлөк-бөлөк бөлүнүп,
Сыяктары булардын
Арслан түрү көрүнүп,
Дыр коюшуп калышып,
Жалаң тулпар кырк бедөө,
Айбаты катуу кырк чоро
Оозу менен алышып,
Ээлендирип булкунтуп,
Энтиктирип жулкунтуп,
Катар басса кырк тулпар
Караган менде таң калат.
Баскан жери быркырайт,
Казанбактай даңканы
Кырк чоронун башына
Чакмак болуп чыркырайт.
Оозун тартып алганда
Түпкүчтөй мойну ийилет,
Оозун жайса кырк тулпар
Булуттай учуп шүйүлөт.
Узатпай чуркап, бир бирин
Келе жатат такымдап,
Оозун жайса, кырк тулпар
Булуттай учат закымдап.
Кырк тулпардын баарысы Карабайыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек,
Көкүлдөрү эң окшош
Көзүнө ченеп түйгөндөй:
«Менин атым болсо», - деп,
Көргөн адам таң калып,
Кырк тулпарды сүйгүдөй.
Кырк чоронун баарысы
Каар бетине айланып,
Астыңкы кол канжыга,
Кары бою күрөөкө
Баары тегиз байланып,
Чыккан экен кыраандар
Жаңжал жакка камданып.
Жылгындуу Кең-Кол, Таласка
Ордо күтүп жер жайлап,
Көтөрмө менен Чаткалды
Мал жайылтып, жер кылып,
Жакыптын уулу Манасты
Өң баатырлар чогулуп,
Алган экен шер кылып.
Көбү катар жүрүшүп,
Көк темирден туулга
Көмкөрүп башка кийишип,
Айза сайса айза өтпөс,
Кабырганын себили,
Беттеп сайса айза өтпөс,
Берендерге белгилүү
Калкан деген темири.
Кең Таласты чеп кылып,
Конуп калган кези экен,
Көк кенедей кырк чоро
Толуп калган кези экен.
Кайрат кылса Манасы
Каптап чогуу кеткидей,
Кабылан Манас шерине
Каары толук кырк баатыр
Курман болуп кеткидей.
Сыр найзада бедер жок,
Кырк чоронун ичинде
Нелер бар да, нелер жок!
Кырк чоронун ичинде
Эр өлтүрүп, кан төккөн,
Канкор чоро дагы бар.
Ай-ааламды буй кылган,
Анткор чоро дагы бар.
Беттегенди кыйраткан,
Камбыл чоро дагы бар.
«Тобокел», - деп токтобой,
Токсон миңге кол салган,
Даңгыл чоро дагы бар.
Айзакерден абыдан,
Ыктуу чоро дагы бар.
Жоо айласын көп билген,
Мыктуу чоро дагы бар.
Жүгүрүк чечен жүйөөкор,
Аалим чоро дагы бар.
Алып ичкен аракты,
Залим чоро дагы бар.
Айза кармап, топ бузган
Баатыр чоро дагы бар,
Кара нээт абыдан,
Айтса тилди албаган,
Айдаса жоого баспаган,
Айгай көрсө шашпаган,
Өз билгенин бербестен,
Кара нээт абыдан
Капыр чоро дагы бар.
Болбой ичип бозону,
Боздотуп урган кожону,
Болбос чоро дагы бар.
Эч убалдан коркпогон,
Оңбос чоро дагы бар.
Өлүмдөн кайра кайтпаган,
Ажалдан башын тартпаган,
Аңкоо чоро дагы бар.
Жоо көргөндө шашучу,
Ат соорусун бир салып,
Абыдан кайра качучу
Жалкоо чоро дагы бар.
Кыркы кырк жерден келген
кырк жинди,
Кыялдарын ким билди?!
Алты айчылык азапты
Азыр ойлоп билүүчү,
Улук чоро дагы бар.
Оозу чайпоо, тили шок,
Араны бузуп ийүүчү
Бузук чоро дагы бар.
Туу түбүндө туруучу,
Эрдикти эпсиз кылуучу,
Үзүлгөндү улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Артык эрен даанышман
Мыкты чоро дагы бар.
Бөрк ал десе, баш кескен
Касап чоро дагы бар.
Суу ич десе, уу ичкен,
Өз өлөрүн билбеген,
Азап чоро дагы бар.
Манас кандын кырк кашка,
Кыркынын жөнү кырк башка.
Доошунан чаң чыгат,
Катылса жоодон жан чыгат,
Каптап өткөн жеринен
Булактай агып кан чыгат.
Ичинде Манас каны бар,
Астында тулпар малы бар.
Кулак угуп, көз көргөн,
Ай-ааламдын баарысын,
Арслан Манас барында
Багынта турган алы бар.
Тегиз катар, бир окшош
Кырк чоронун кийгени,
Казандай кара бөркү бар,
Беттешкенди мерт кылып,
Ала турган эрки бар,
Бир калайман ааламга
Сала турган эрки бар.
Олоңдотуп кырк чоро,
Оң жагына ошондо,
Окчонтойдун ичине
Арыптап окту сологон.
Арслан эр аман чагында,
«Алышам» деген душмандар
Айласын таппай кологон.
Кызыр чалган кыраандын
Кабары кыйын, заары күч,
Кармалашкан душманды
Каптап кетсе кылат түз.
Олоңдогон эр канкор
Орто Кең-Кол жайлады,
Баатырлыгы башкача,
Баатыр Манас эренге
Багынбай менде калбады.
Ачуусуна тийгенде,
Алөөкөнү айдады.
Айдап жүрүп көк жалың
Азууга салып чайнады.
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл, Бакай карысы,
Кылдай окшош кызыталак Кыйындардын ар кими.
Ажыбай, Бакай эки кан Айкөл Манас коргону,
Кырк жерден келип кошулган
Кырк чоронун болгону.
Кызыр чалган кырааның
Өлгөн менен арман жок,
Жер жүзүндө Манаска, Ошо кезек заманда
Укурук кайрар калган жок.
Берен көк жал барында
Чиймек болду сызыкты,
Кармалашкан душманга
Кылмак болду кызыкты.
Канкор Манас шер чыгып,
Телегейи тең чыгып,
Жаймак болду канатты,
Бет алышкан душманга
Салмак болду санатты.
Ээрчиткени кырк чоро,
Эми чыкты кабылан
Ээн талаа белине,
Кылмак болду ошондо
Инди, кытай элине.
Уламадан уласа,
Билгичтерден сураса,
Кечээ, нойгутту чаап алты алган,
Шоорук каны бар экен.
«Кайратынан нойгуттар
Жадап турат, - деп угуп,
Бир жылында үч жолу
Талап турат», - деп угуп,
«Атагы Шоорук кан чыгып,
Доошунан жан чыгып,
Нойгутка ойрон салыптыр.
Тагынын баарын сулатып,
Тамынын баарын кулатып,
Таш коргонун кулатып,
Такыр чаап алыптыр.
Төбөсүнөн басыптыр,
Төрт түлүгүн чачыптыр.
Буласын булап алыптыр,
Бузукту мыктап салыптыр.
Ороодон эгин ачыптыр,
Айласын таппай нойгут журт,
Ар тарапка качыптыр.
Төө минген колун жыйды - дейт,
Төрөлүү журт нойгутту
Төбөдөн басып кырды - дейт.
Жайыңкысын болгондо
Жалдуу байтал мингизбей,
Күзүңкүсүн болгондо
Куйруктуу токту жедирбей,
Шамыянды шайлатпай,
Эгин-тегин айдатпай,
Жердин бетин ачтырбай,
Кочуш тукум чачтырбай,
Сасык камал кылды - дейт.
«Алайда журтум кырдырып,
Ал Шооруктай чочкону
Аңдабай кантип каламын,
Төрөлүү журтум кырдырып,
Шоорукка кантип берейин,
Кутурган экен бул чочко
Кулжуңдашып көрөйүн!
Керишти кенен салабыз,
Алдырсак да, алсак да
Атаңдын көрү, Шоорук кан
Ашып кетти кордугу,
Арбыган экен зордугу.
Кол салышып көрөйүн,
Ажал жетсе өлөйүн!
Амалым келсе Шоорукка,
Арсландыгым билгизип,
Нойгутка салган кордукту
Так өзүнө кийгизип,
Качырып айза сунайын,
Камбыл деп угам ошону,
Кадыр Алда жол берсе
Карсылдашып урушуп,
Кара элечек кылайын.
Бузукташса Шоорукту,
Бурулуп калдык баралы,
Ордолуусун бузалы,
Ойронун тири байлайлы,
Олоңдосо чочкону,
Тири койбой жайлайлы.
Өйүз-бүйүз турушуп,
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Өлбөсөк кызык урушуп,
Өчмөнтөй өчтү алалы,
Ордолуу кан Шоорукка
Өткөрө кордук салалы.
Ал Шооруктан кеп уксам,
Айбандан күчтүү били бар
Билин олжо кылалы,
Эрендерин кыралы.
Кызы сулуу, - деп угам,
Олжолоп алып кыздарын
Ургаачыга туналы.
Ойлогула кырк чоро,
Бу кадырым билип ал,
Арсланың салат сүрөөндү,
Өлүмдөн коркпой, жаңжал сал!
Кыяматтын кыстоосун
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Көргөн жандын бирибиз.
Ажыбай, Бакай атагы,
Арслан Манас барында
Унуткусуз иш болсун,
Айкөлдүн салган чатагы!
Олжо орток - жыйгандаш,
Өлсөк бирге - ыймандаш,
Кармашарың Шоорук кан,
Ала болуп кетпеске,
Артыктарым, кол кармаш!
Багынып калсак Шоорукка,
Ажыбай, Бакай экөөнү
Арачыга салалы,
Кара динден ак болуп,
Капырдан бөлүп жат кылып,
Эрдикти эпсиз билгизип,
Ыслам динге киргизип,
Бусурман кылып алалы.
Бу сөзүмө көнбөсө,
Бусурман динге кирбесе
Кыргынды кызык салалы.
Кызыталак Шооруктун
Бүлүндүрүп далайын,
Алышты арбын салалы,
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Жаның чыккан Шоорукка
Суук түрдү салалы,
Карсылдашып согушуп,
Камап жатып калалы!
Арбын малын айдайлы,
Айткан сөзгө көнбөсө,
Каалаганды бербесе,
Мыктысынган Шооруктун
Каптап түшүп, жаа тартып
Төбөсүнөн басалы.
«Жаке, кулдук!» - дедиртип,
Төрт түлүгүн чачалы!
Каптап туура барышып,
Кармашып чатак салышып,
Чатакташа кайталы,
Каарданса кагалы
Капкайда кеткен шайтанын.
Эпке келсе окустан,
Жүйөөгө келсе кокустан:
«Кепке теги көн! - дейли,
Каалаганды, билгенди
Кагышпастан, кан Шоорук,
Камдап бизге бер!» - дейли.
Ал айтканга көнбөсө,
Кайрат кылып кержейсе,
Капкасын катуу бекитип:
«Мен канмын», - деп, дердейсе,
Капкасынын оозуна
Тулпар буруп ойнотуп,
Кежирлиги кармаса,
Койбой баарын сойлотуп,
Акыйнакты айталы,
Арбынын алып олжолоп,
Кордукту койдой салалы,
Арбын дүйнө, көп малын
Олжо кылып кайталы!
Кержеңдесе керишип,
Түгөтүп кагып кетели,
Дардаңдаган Шооруктун
Капкайдагы шайтанын.
Жүйөөсүн жүлгүп табалы,
Жүйөөгө көнбөй ал койсо,
Жүргүлө, кырк кыраан,
Шооруктун журтун чабалы.
«Кериш мындай болот», - деп,
Кержеңдесе Шоорукка
Керней-сурнай тарталы,
Айза сайып, ок атып,
Чаң салыша кайталы.
Алты ай тынбай жол жүрсө,
Чыдайт ко тулпар санатым.
Кызырлуу Бакай, Ажыбай,
Кырк чоро баштык ушулар Айланып учар канатым,
Атаңдын көрү, кырк чоро Кыркың менин канатым.
Кырк чоро эмес, кырк жоро,
Эрди сайса сен сайсаң,
Аты калсын Манаска!
Кыркың сенин өзүңдү
Медер кылар тууганым,
Жалгыз жаным кырк болуп,
Бир жараткан кудайдан
Ушуну сурап турамын.
Жашы жашташ эгиздер,
Кыйыгына тийгенде
Кылымды бузар теңиздер.
Жүргөнүнөн чаң чыккан,
Арслан кайрат, таш жүрөк,
Айланайын, кырк чоро,
Доошуңан жан чыккан.
Кырк чоро сенин барыңда
Жакасы алтын ок өтпөс,
Кийишемин, - деп жүрөм,
Чама келсе мен өзүм,
Чарпышам деген душманга
Тийишемин, - деп жүрөм.
Кара болот айза алып,
Канчасын жыйбай беш-бештен,
Боолашармын, - деп жүрөм.
Кыраандар жанда турганда
Кулак угуп, көз көрүп,
Бой бербеген жер менен
Жоолашармын, - деп жүрөм,
Жалпы кыраан жолдошум,
Жаяны кесип жеп турам,
Кулак угуп, көз көргөн,
Кыйынсынган жоолорду
Бет каратам, - деп турам.
Ойлонуп турсам мен өзүм,
Кызыл капчал мунардын
Бели болом, - деп жүрөм.
Кыраандар турса көп болуп,
Кытай турмак, кылымдын
Ээси болом, - деп жүрөм.
Эрендерим, шерлерим,
Өлүм орток, жан бирге
Өзүмө катар эрлерим,
Кыйкырган кымбат жоо чыкса,
Кырк чоро, сени жабылтсам,
Тилге кирген бусурман
Тилге салып багынтсам,
Дин билбеген капырды
Күчкө салып багынтсам!
Жатсам, турсам кырк чоро,
Арка кылып көп жүрөм,
Сулайман колу тийбеген,
Ээн жаткан мендеден
Эңишип эсин кетирип,
Кыраандар, сенин барыңда
Сурак алам, - деп жүрөм.
Атаңдын көрү, кырк кыраан,
Кайыбынан кабылган,
Кызыр чалган бул башка
Кыяматтык дос болуп,
Кырк жерден келип табылган,
Кыргыздан жалгыз канкордун
Абийири мындан жабылган.
Кырк чором сенин барыңда,
Алтайдан көчүп сабуулап,
Таласка кондум жер жайлап,
Кыйкырып турса кырк чором,
Кырымды аздайм кембайлап.
Кең-Колду күтсөм жер жайлап,
Кайнап жаткан кытайдын
Кандыгын алам кембайлап.
Бу башым упат болгуча
Чапчышканга чара жок,
Канкор аман чагында
Карагыла, кырк чоро,
Бөлүнүп кетер амал жок!
Ажыбай, Бакай, эр Кыргыл,
Кырк чоронун ичинде,
Көп көйнөк жырткан эреним,
Кыргыл, Бакай карыңды,
Дүйнөдөн ал өлбөсө,
Кан көтөрүп салармын
Жер жүзүнө баарыңды,
Ач арслан шерлерим,
Артык жинди көйкашка
Ааламды бузар эрлерим,
Кызыккан душман жоо чыкса,
Айткан тилди албаса,
Сөзүңө кулак салбаса
Бура тартпай урушуп,
Каардашып өтөлү,
Кыпындай неме калбастан
Кыргын болуп кетели!
Ташты бузуп жол салып,
Чалкалаган душманга
Чамалаша баралы,
Кылча калбай бирибиз,
Кырылышып калалы.
Ажалдан кайта тартпайлы,
Өлүмдөн кайра кайтпайлы!
Атаңдын көрү, кырк кыраан,
Кыйының Манас кашыңда,
Кыргыл, Бакай башыңда,
Ажал менен азаптан
Чочуган адам болобу?
Туулмак ак, өлмөк ак,
Өлбөгөн жандар болобу,
Өлчөгүлө кырк чоро,
Жети күндүн бири өлүм,
Өлүмдөн корккон болобу?
Атагы Шоорук, үлкөн кан,
Кайраты бийик, заары күч,
Кармашканы барабыз.
Аты кеткен ааламга,
Арбагы оор, кыйын кан
Болот эшик дарбаза
Болбойт ко, - деп, мен турам.
Бет карашып Шоорукту,
Барып сурак албаса,
Тилге келсе ал канга
Угуучу кептен айталы,
Бусурман кылып баарысын
Жөнгө салып кайталы.
Кара динден ак кылып,
Капыр динден жат кылып,
Беш көкүлдүү кызына
Куда болуп, мал айдап,
Кол куушуруп, май чайнап,
Бет көрүшүп тарталы,
Бет алышып урушса,
Түп коргонун түзөтүп,
Түгөл кырып тарталы.
Бузук кылса окустан,
Чабыша кетсе кокустан
Буласын бузуп калалы,
Бузукту мындай салалы.
Кычык, орой сөз айтып,
Капкасынын ичине
Айза сүйрөп кирели,
Кызыталак Шооруктун
Кызыкканын билели.
Кыйшыгы болсо Шоорук кан,
Кылт - деп койсо кокустан,
Кыйкырык салам, кырк чоро,
Түздөп айза чын кармап,
Кызык каптап өткүлө,
Кылайган бириң калбастан,
Кыргын болуп кеткиле!
Кара мылтык карс этсе,
Калың чатак иш болсо,
Качсаң бирди көрдүңөр!
Чогоол мылтык чорт этсе,
Чочуп кетип кокустан,
Шашсаң бирди көрдүңөр!
Кыйын жоого барабыз,
Ордону камап калабыз,
Канды камап барганда
Кылт этип койсоң кокустан,
Кыйшайып койсоң окустан,
Кылыгың жаман көрүнсө
Кыйын мүшкүл саламын,
Кырк чоро сенин баарыңдын,
Кыргыл баштык карыңдын
Кылычтап башың аламын!
Ак кызматың көрүнсө,
Кырым менен кытайга
Кан көтөрүп саламын.
Ак сакалдуу карың ук,
Кырк чоро, жалпы баарың ук!
Тулаңдуу жерди тутанткан,
Туура Манас өзүмүн,
Кара сууга кан куйган,
Канкордун кара көзүмүн!
Туура аккан сууда бөлүм жок,
Туйгун Манас барында,
Кырк кыраан, сага өлүм жок!
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Каардуу бол, эрен бол,
Жаңы жолдош болуштук,
Ичип канга тойбогон,
Так өзүмдөй берен бол!»
Манас мындай дегенде,
Ай-талаадан суу чыккан
Кайып-Булак жер экен,
Жан-жаныбар, макулук,
Жанын багып калучу,
Чын олуя машайык
Колдоп жүргөн жер экен.
Ал булакты көргөндө
Кызырлуу Бакай карысы,
Кыйрап түштү атынан
Кырк чоронун баарысы.
Катар туруп кырк чоро,
Арбып-дарбып баарысы
Колун сууга салышып,
Кол дааратын алышып,
Бутун сууга салышып,
Бут дааратын алышып,
Кайыптан түшкөн боз кисе
Моюнуна салынып,
Катар туруп баарысы,
Жаратканга жалынып.
Билеги жоон билек бар,
Миң кишилик жүрөк бар,
Шерим кылба сөздү - деп,
Шерменде кылба бизди - деп,
Арбып-дарбып кырк чоро,
Эр Манасты караса,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш,
Кашкайып чыгып алыптыр,
Кан ичмеси чын кармап,
Кудай уруп салыптыр.
Олуят Бакай карысы,
Кырк чоронун баарысы:
«Каалаганым кабылан,
Кагылайын олуям,
Капырды бузган шер чыктың,
Телегейиң тең чыктың.
Он экиге келгенде,
Ордо бузуп, олжо алдың,
Ордолуу журтка кол салдың.
Канга тоюп катыктың,
Канкор Манас атыктың.
Ааламды буй кылып,
Телегейиң тең болдуң,
Душманды кырган шер болдуң.
Кыркыбыз кырк кан уулу элек,
Издеп келип өзүңө,
Чоро болуп, эр болдук.
Ак байгамбар дини ак
Көк жалым, сенин өзүңө
Чоро болдук ушул чак!
Таалайы артык кабылан,
Кылт этип койсо кырк чоро
Кылычтап башын алыңыз,
Шоорук эмес, кабылан,
Кырк чоронун барында
Кытайга кыргын салыңыз!
Кара мылтык карс этсе,
Качып берген адамдын
Башын кесип, кан төксүн.
Капа болгон оңбосун,
«Бекер өлүм» - ойлогон
Ошого кайгырып эле койгон чоролор,
Дин бусурман болбосун.
Ушу турган кырк чоро
Айза берип жоого сал,
Айкөл, сенин алдыңда
Ала албай койсо душманды,
Андан кийин көзүн ал.
Айгайлаган жоо келсин,
Айкөлүм, сениң барыңда,
Астыңдан каршы чыгабыз,
Кармалашкан душманды,
Жерге жанчып тыгабыз.
Кокустан төрө-кабылан,
Кырк чородон кыр тапсаң,
Беттеп жоого киргенде,
Берен деген чородон
Кыялы жаман сыр тапсаң,
Кыргынды кызык салыңыз,
Кыдырата тургузуп,
Кызыталак иттердин
Кылычтап башын алыңыз!
Ушул айткан кебиңди,
Шу жерге таштай салыңыз!»
Берен Манас көк жалдын
Кан ичмесин билишти,
Кырк чоронун баарысын,
Кыргыл баштык карысын
Бекитип жатат канкор - деп,
Берекелүү анткор, - деп,
Бет алган жоого киргенде
Чоролор мыкты турсун, - деп,
Өзүмө катар болсо, - деп,
Өзөнгө бойлой консо, - деп,
Тилегенин көрдүңбү?
Качсаң кырып салам, - деп,
Каражолтой канкордун
Сүрөгөнүн көрдүңбү?
Кытайды бузган канкордун,
Кылымды билген анткордун
Эрендиктин эби жок,
Тилегенин көрдүңбү!
Качырып жоого киргенде,
Бири айнып калбаска,
Бүлөгөнүн көрдүңбү!
Эби жок баатыр болсун, - деп,
Сүрөгөнүн көрдүңбү!
Ары-бери которуп,
Бүлөгөнүн көрдүңбү!
Муну укканда кырк чоро,
Кудай деген шерт кылып,
Убаданы бек кылып,
Жоодон кайта качпаска,
Өлүмдөн коркуп тартпаска,
Ак буудай унун чайнашып,
Катар турду кырк баатыр,
Ак куранды кармашып.
Манастын Манас экенин
Баары чоро билишип,
Билип алып баарысы
Мыйыгында күлүшүп.
Манас кандын кырк жайсаң
Берен кандан чочунуп,
Алты ай минсе арыбас,
Сай тулпардын баарысын
Кайта баштан токунуп,
Чап олоңун бек тартып,
Куюшканын кыскартып,
Ыкчырылтып түйүлтүп,
Ар кимиси айзалар алып бөлүнүп,
Айбаты катуу ошондо,
Ажыдаар түрү көрүнүп.
Катар жүрсө кырк чоро,
Оң далысы кең болуп,
Айбаты башка булардын
Ааламды бузар шер болуп,
Сыягын көрсөң эрлердин,
Өзүнө катар теңдердин,
Аргын кандын Ажыбай,
Астыга түшсө акжолтой,
Байдын уулу Бакай кан,
Маанисин карап отурса,
Артына түшсө сан колдой.
Кырк чоронун ошондо,
Сөлөкөтү-сөөлөтү,
Арсландык түрү көрүнөт,
Атка минген келбети.
Көрсө көңүл бөлүнөт,
Кан ичер түрү көрүнөт.
Кырк чорону ошондо,
Кыраан Манас султаның
Байкап карап билди эми,
Биле коюп ошондо
Мыйыгынан күлдү эми.
Ачык айтпай эр Манас:
«Балбандыгы башкача,
Жараткан жалгыз башыма
Баарысы жолдош көйкашка!»
Бастыра түшүп турганы,
Баатыр Манас ошондо,
Кырк чоронун өзүнө,
Жана да кызык сөздөн урганы.
Арсландай толгонуп,
Көрөр болсоң ошондо,
Сур жолборстой комдонуп,
Каарданып бакырып,
Кырк чорону чакырып:
«Алдыңда ашар тоо кандай,
Душман кандай, жоо кандай?
Төлгөчү Кара Төлөгүм,
Төлгөңдү тартчы көрөмүн.
Ырамандын Ырчы уулу,
Ырдап тургун кашыма,
Аркалуу чором Акжолтой,
Азыр келгин жаныма,
Олуят чалдын эр Бакай,
Өзүң билип жол башта!»
Төлгөчү Кара Төлөгү
Төлгөсүн салып калды эми.
Төлөгү туруп муну айтат:
«Күйүтү кымбат Шоорукка
Күрөштү мыктап салыпсыз,
Бели кындай, бети айдай,
Белгилүү сулуу бир кызын
Колукту кылып алыпсыз.
Көлөкөң жандар каптаган,
Байтерек болуп калыпсыз!»
Төлгөчү мындай дегенде,
Ырамандын Ырчы уулу
Ырдап турду кашында,
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү,
Даанышман Бакай башында.
«Жери ысык, артык чөл,
Ааламда болбойт мындай жер.
Шаарын камап калалы,
Баатырын байлап алалы,
Түп көтөрө чу коюп,
Шаарын каптап калалы.
Билгендерден кеп угам,
Ушу турган Шоорук кан
Дини капыр», - деп угам.
Касаба колдо калкылдап,
Кан абаң Бакай жол баштап,
Айзакерден Бакайдын
Ыктуулугу дагы чын,
Жоо айласын нык билген,
Берен Бакай абаңдын
Мыктуулугу дагы чын.
Чердүү жерден жол тапкан,
Ченебеген Бакайдын
Даңгылдыгы дагы чын,
Жок жерден тапкан айланы,
Камбылдыгы дагы чын.
Жалаң тулпар көйкашка,
Баскан жери быркырап,
Жөө тумандай ошондо
Артынан чаңы буркурап,
Ат аябай жол жүрүп,
Жан аябай мол жүрүп,
Эрениң кайдан аянып,
Мунарык түшкөн сары талаа,
Сары талааны таянып,
Тулпар оозун бурду эле,
Туура карап турду эле.
Маңдай жагын караса Мунарык болуп бурчтанган,
Көз жетпеген тунарык
Булуңданып учтанган.
Быяк жагын караса, Жапалак учпас керүү экен,
Менде мекен кылбастан,
Кайып жүргөн жер экен.
Бөөт-бөөт жеринде
Бөтөн чыккан багы бар,
Аралап кирип барганда
Бөрсө деген дагы бар.
Карсак баштап талаада
Айбанаттын баары бар.
Эркин жаткан жер экен,
Ал талаанын атагы
Адам-Барбас дээр экен.
Кескелдирик, жыланы,
Ары-бери жүрүп жүр,
Күчүк иттей борсулдап,
Кескелдирик үрүп жүр.
Кутуруп кулан жарышса,
Жер тумандап чаң болот,
Көрсө сонун ушундай,
Адамдын башы маң болот.
Жан көрбөгөн жандууда,
Эң кызыктын баары анда,
Канаты жок, буту бар,
Караса төөдөй кушу бар.
Элсиз эркин талаага,
Жан бүткөндүн баарысы
Бүткөн экен каркыбар.
Жаңгагы кулап сай толгон,
Алмасы чирип көң болгон.
Кыйын курчтан сыр найза
Ыргап кетип баратат,
Кылымды бузар кырк чоро
Таң калышып талаага,
Жыргап кетип баратат.
Бука кийик, төө кийик,
Адырмагын караса Адамча качат жөө кийик.
Ырамандын Ырчы уулу
Арслан Манас жанында
Ырдап кетип баратат,
Кызырлуу шердин барында
Кыйла кызык көрдүк, - деп,
Манас кандын кырк чоро
Жыргап кетип баратат.
Ай-талаада жол тартса,
Ат кабагы ачылып,
Ээн талаада ошондо
Эр кумары жазылып,
Бөөт-бөөт бел ашып,
Бөтөн талаа жер басып,
Туяк тийген жеринде,
Ээн жердин баарысы
Ороодой болуп оюлуп,
Туяк тийген талаалар
Жойкун болуп союлуп,
Күн кечкирип кечинде,
Кечки салкын бешимде,
Эрендер кайдан аянып,
Томуктай жерде тоосу жок,
Токумчалык коосу жок,
Айдай сары талаага
Эми жетти таянып,
Бетегелүү тайпаңга,
Белеси бийик кайкаңга,
Таш карарып жер күйгөн,
Чыдап менде ким жүргөн,
Эрендер жетти оолугуп,
Ээн талаага жолугуп,
Ал талаанын ары жагы,
Үзгүлтүктүн бери жагы,
Адыр-күдүр көрүнүп,
Ал күдүрдү көргөндө,
Асыл Бакай ошондо
Көңүлү кетти бөлүнүп,
Аябай тиктеп кеп салып:
«Ай, Манасым», - деп салып,
Билбегенди билгизет,
Билгич башы барында,
Билимдүү Бакай карыя
Туйбаганды туйгузат,
Туйгун Бакай олуя.
Төрөсү Манас көк жалды
Ээчитип жүрүп эр кылган,
Эгиз Бакай шер ошол,
Сайып жүрүп бак кылган,
Салып жүрүп там кылган
Санжыргалуу эр ошол,
Ээрчиткени кырк чоро,
Эш кылганы эр Манас,
Шоорук кандын шаарына
Жакын барган жери ошол.
Такыядай дөбөгө
Көк тулпар оозун бурду эле,
Токтоп карап турду эле.
Каарданып бакырып,
Манас менен кырк чоро,
Ошолорду чакырып:
«Кыраан Манас, кырк чоро,
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен туйганды туйдуңбу?»
Кырк чоронун баарысы,
Бакай канга муну айтат:
«Түгөнгүрдүн көзүнө
Түк эчтеме көрүнбөйт,
Түндө сууну көп ичип,
Көзгө чыгып кеткен бейм,
Караргырдын көзүнө
Как эчтеме көрүнбөйт,
Караңгыда суу ичип,
Башка чыгып кеткен бейм».
Айтып турган кырк чоро
Ай-талаада жол жүрүп,
Көбүнчөсүн түн жүрүп,
Аңкоо болуп калган бейм.
«Аба Бакай, чыныңды айт,
Эминени билдиңиз,
Эминени туйдуңуз?
Кыялыңды айт, сырыңды айт,
Кызырлуу Бакай, чыныңды айт.
Казып койгон ор барбы,
Кайнатылуу шор барбы?
Капталдан чыгып өмөлүп,
Каптап келген кол барбы?
Боз адырмак тоо барбы,
Болжолсуз калың жоо барбы?
Аба Бакай, эр султан,
Ысыгы кымбат жер экен,
Адам көргүс эл экен,
Кыл куйруктуу жылкылар
Чыдап тургус жер экен.
Кармаша чыга жоо болсо,
Катуу кайрат салыңыз,
Катуу мүшкүл иш болсо,
Кан аба, Бакай токтобой,
Кабарды бизге салыңыз!
Кагышка каршы чыгалы,
Кандай душман болсо да
Кан аба, Бакай угалы,
Каары толук баатырлар
Кайрат кылып туралы», Деп, ошонтүп, кырк чоро,
Кыргыл баштык карысы
Дууга салып ийди эми,
Кыжылдашып баарысы
Чууга салып ийди эми.
Абаң Бакай кабылан
Караанды камсыз көрүчү,
Мендеден туйгун олуяң,
Кабылан Бакай абакең
Касиеттүү жан ошол,
Алты күндүк азапты
Азыр билип айтучу
Олуязаада жан ошол.
Карчыгадай камынып,
Кайран Бакай абаңа
Кайыптан акыл табылып,
Бала куштай баркылдап,
Баатыр Бакай сөз баштап:
«Атаңдын көрү, кырк чоро,
Арак ичип алганда
Айкырыкты салчу элең.
Жоо кайдалап тиштенип,
Тура-тура калчу элең.
Чаң чыкты десе чаң салып,
Бириңди бириң булкунтуп,
Коштоп жатып калчу элең.
Мен көргөндү көрбөсөң,
Мен билгенди билбесең
Жооң жолго конуптур,
Жорткон жолуң болуптур.
Этеги эндей, бели бош,
Салмакташар душманың
Зайыпка чалыш эл экен,
Кийиз чокой, шири ыштан,
Бери четин карасам,
Айбанга чалыш эл экен.
Качыры бар, төөсү бар,
Кайнап жаткан жөөсү бар.
Астыңда тулпар малың бар,
Кыйкырып айза сунсаңар,
Миңге жетет алыңар,
Былкылдабай, чочубай,
Аламан коюп калыңар.
Абайласаң кызык жоо,
Ушундай эле көргөн түш,
Кылымда барбы мындай иш.
Төөгө минип, айза алган,
Төбөңдөн тийгир, кандай жан!
Төбөсүнөн басалык,
Төрт түлүгүн чачалык!
Баатырын байлап салалык,
Жети күн такка минсе да
Кабылан Манас султанды
Кан көтөрө салалык.
Кайрат күч бизде барында
Кан атагын алалык,
Беттеп айза суналык.
Баатырын байлап алалык,
Кадимки Шоорук канына
Элчини мыктап салалык.
Тилегенди, сүйгөндү,
Кырк чоро,
Тим турбай алып калалык
Кыраандарын, шерлерин
Жортсоң жолуң болуптур,
Жооң жолго конуптур,
Бактыны кудай ачыптыр.
Алармандуу эренге
Абыдан олжоң табылды,
Айкөл Манас кабылып,
Абайлачы, кырк чоро,
Абийириң минтип жабылды.
Жолугар жооңдун түрлөрү
Жорго качыр, кызыл кын,
Узун чокой, жаргак шым,
Бели бош журттун өзү экен,
Алсыз элге бир кудай,
Айкөл Манас шериңди
Айдап келген кези экен.
Эрдигиңди алыстан
Көрчү журттун өзү экен.
Бирөөң кирип кол салып,
Атыраңдап кол салсаң,
Бек алдыңдан кайратты
Кыла турган эл эмес.
Айзаны көрсө алыстан
Тура турган эл эмес» Деп, ошонтүп Бакай кан
Билсең кызык муну айтып,
Абаң Бакай акжолтой
Көк сүлөөсүн бөрк кийип.
Көгала калкан колго алып
Көк айзаны булгалап,
Кара жаак чоң камчы
Кабылан Бакай абакең
Кармай калып имерип,
Каң дедире Көк тулпар,
Такымга тартып жиберип,
Каарданып бакырып,
Караан калган султаны
«Манастап!» - ураан чакырып,
Бакай чабуул койду эми,
Арт жагынан кырк чоро
Катар айза сунду эми.
Каарданып экөөлөп,
Ойрон болгон кула атын
Онжоңдотуп бош коштоп,
Он эки чоро жетелеп,
Ак асаба туу болуп,
Айгайлаган чуу болуп,
Ач айкырык чуу болуп,
Арбыныраак дуу болуп,
Касаба желек калкылдап,
Ташты бузуп жол салып,
Төө минген миңче аскерге
Төрө Бакай кол салып,
Аркасынан кырк чоро
Катар каптап жетти эле,
Атактуу көк жал кабылан
Аккула менен барбактап,
Ойрон төрөң дардактап,
Ойноп-ойноп кетти эле.
Ойногондо ону өлдү,
Кырк чоро каптап кеткенде
Кыйрысын урган эмедей,
Кудай бетин көрсөтпө,
Кыргын болуп көп өлдү,
Өлгөнүнөн калганы
Жалаңкыч жарып киргендей,
Жанынан чогуу түңүлүп,
Шоорук кандын көп аскер
Төөдөн түшө калышып,
Колун боорго алышып,
Келин болуп соксоктоп,
Таазым кылып калышып,
Тизелери бүгүлүп,
Канкор шердин алдына
Канча балбан, көп аскер
Кытайларча жүгүнүп:
«Багындык», - деп бакырып,
Ар бирөөсүн ар бирөө
«Төөдөн түш» - деп чакырып,
Кызык Манас салышып,