Манас - Саякбай Каралаев - 04

Көрүнбөгүн көзүмө,
Жолобогун өзүмө!
Билинбегин шаарыма,
Атаңдын көрү, балбандар,
Келбей кырыл жаныма!
Ал Манасты таппасаң,
Башыңа коок кийгизем,
Коржоңдотуп баарыңды
Кордукту жаман билгизем.
Оорутам такыр башыңды,
Үшүнтүп сурайм жашыңды.
Ал Манасты таппасаң,
Аркан байлап мойнуңа
Дарыга чогуу тартамын,
Манасты таап келбесең,
Жаза салып мойнуңа
Бириңди койбой атамын.
Билгенимди кыламын,
Тирүү койбой баарыңды
Тамам баарың кырамын,
Манасты таап келбесең,
Эсебиңди таптырам,
Кылыччан балбан такыр көп
Кыйла баарын, чаптырам!»
Эми Карыкан буйрук чачканы,
Карапчысын калдайтып,
Канча балбан шашканы,
Эселектин баарысы
Эшикке чыга качканы.
«Жердин үстүн сыдыргын,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Бүтүн койбой кыдыргын.
Ак сакалдуу карың ук,
Абайлап балбан баарың ук,
Айзакерден ыктууң ук,
Жоонун айласын билген
мыктууң ук!
Каадалуу балбан ойлогун,
Буруттан чыккан Манасты
Кармап келбей койбогун!
Зынданым бар, орум бар
Колго тийсе салайын,
Тирүү койбой Манасын
Тындым кылып салайын.
Манасты кармап сойбосок,
Бу дүнүйө жүзүнөн
Бир жоготуп койбосок,
Бусурмандын дининде
Бизге душман зилинде.
Кокустан Манас чоңойсо,
Оңой Манас уул эмес,
Ушул турган Бээжинди
Оң таптырчу кул эмес!»
Карыкан айтты шумдукту,
Кан Эсенкан бул экөө
Кылган экен буйрукту.
Бейжай Манас чоңойсо
Бекер калчу уул эмес,
Ошо Манас чоңойсо,
Эрешен тартып эр болсо
Талкан кылат шаарды,
Сындырат Бээжин багыңды,
Талашат алтын тагыңды.
Жерге көмөт байдаңды,
Кызыталак Манас чоңойсо
Кетирет кытай айлаңды.
Каканчылуу Бээжинди
Какайлатат кытайды
Оңой туулган жоо эмес,
Туулса Манас алакет,
Чынмачындын Бээжинге
Бир чын жаралган балакет.
Туулса Манас эр ошол,
Кара кытай, манжууга
Калайман салчу эр ошол.
Балбандарым, баарың ук!
Табылбай Манас калбасын,
Таппай келип антаңдап,
Балбандар силерди кудай албасын.
Кокустан,
Манасты таппай келсеңер
Жалынсаң укпайм сөзүңдү,
Жарлык айткан сөзүм бул Жадалдап чыккан көзүңдү
Таппай келсең көрөсүң,
Тыргоот, манжуу, көп кытай
Тыптыйпыл менден өлөсүң!
Ат оюнчу, жөө күлүк,
Ардактуу балбан чоң Дөңгө,
Ажайып зыйкыр окуган,
Төлгө тартып, бал ачкан
Төртөөң тең чыгып издешкин!
Бээжиндеги кырк аяр,
Түп атасы буруттан,
Бурут деген журттан
Буйгатыңда калбасын,
Түрү өзүңө белгилүү
Түзүн көрүп таанырсың».
Эсенкан менен Карыкан
Эсепсиз буйрук кылганы,
Сынчысы тегиз чогулуп,
Кытайды кудай урганы.
Бал тартуучу дарыгери,
Көзү ачык мыктуусу,
Жаман менен жакшыны
Айра билчү артыгы,
Кылычы кынкай курчтуусу,
Кара көңүл мыктуусу
Бээжинден чыкты миң аяр,
Мунун билимдүүсү бир далай,
Билге жүктөп ок алып,
Оңой кытай журт эмес
Билимдүүсүн чогуу алып,
Бээжинден чыккан аярлар.
Балбаны Дөңгө баатыры
Адам тилин билбеген
Айбанга чалыш капыры,
Шибеден бар Музкиндик,
Тыргооттон бар Солобо,
Кажылдаган капырдын
Сынчысы мындай болорбу.
Токушкерден Бозкертик,
Солоңдон бар Ороккыр,
Кыргызды көздөй бет алып,
Кытайдын кармап шайтаны
Кажылдаган капырдын
Кайсы бирин айталы.
Кытайлардын чоң Дөөдүр,
Боз качырчан Маамытбек,
Атагын көргөн чочуган,
Айткандардын баарысы
Ажайыптан окуган.
Алышып адамдын күчү жетпеген,
Арслан тиши өтпөгөн
Адам билбес сөздүү бар,
Башында чакадай жалгыз көздүү бар,
Жалгыз көздүн себеби -
Атасы кытай долусу,
Адам тилин билбеген
Айбанга чалыш доңузу.
Ороккыр менен Музкиндик
Кытайдын мыктуу балбаны,
Туула элек, Манас дайыны жок
Бурутту көздөй жол жүрүп,
Бала издеп калганы.
Зыйкырчысы сындан көп,
Ажайыптан окуган
Капырлардын аярлары андан көп.
Эл сыначу жакшысы
Буйрук алып канынан,
Эр куралып, кол алып,
Күрсүлдөгөн капырлар
Күл азыкты мол алып,
Бир аярда миң балбан
Кызматына бериптир,
Кырк күнчүлүк чөлдөрдө
Кутургандай желиптир,
Алтай, Каңгай эки жай
Буга Дөңгө келиптир.
Кырк үйлүү кыргыз баласын
Койбой жыйып алды эле,
Чубатууга салды эле.
Он жетиден ылдыйкы,
Жарым жаштан өөдөкү
Балаларын жыйнады.
«Балдарды кырып кетет - деп,
Түпкө чогуу жетет» - деп,
Айдалып келген карып журт
Баштыгы Балтай кан болуп,
Айласы кетип ыйлады.
Алты аяр катар тең туруп,
Алты күн катар сынады.
«Манас болсо белгиси Кулагы учу тешилүү,
Сүрүнети кесилүү,
Белгисинин баары бар,
Оң далынын үстүндө
Табактай кызыл калы бар,
Аркасында баланын
Кара көк жал жалы бар,
Аты «Манас» коюлган
Айылыңда бала барбы?» - деп,
Жар чыкырып сурады.
Балбандардын минткени
Айылдын баарын тинткени,
Мындан бала табалбай
Андан ары жөнөдү.
Буйрук алган балбандар
Ат бороюн сыдырып,
Ааламдын баарысын
Издеп жүрүп кыдырып,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана кыдырып,
Жердин түбү Желпиниш
Жети айлана кыдырып,
Мындан бала табалбай,
Көөнө-Турпан, кең Барбар,
Көчүк жагы Лоп дайра
Мунун баарын кыдырып,
Топурактуу чөл менен,
Толкуган кумдуу бел менен,
Тозокту тартып балбандар
Ааламды сыдырып,
Так алты жыл кыдырып,
Мындан бала табалбай,
Алты-Шаар, Кокон кан,
Аяк жагы - Самаркан,
Маңдай жагы - Маргалаң,
Алкым жагы - Анжыян,
Бузулган-Чамбыл, Букара,
Мунун буйгат жагы Сары-Арка,
Сары-Аркада Айдаркан
Казактардын каны экен,
Аты казак колунда
Канча журту бар экен,
Андан бала издеди,
Андан бала табалбай,
Букардагы Каракан
Мындан бала издеди.
Бузулган-Чамбыл жердеген
Ошондогу Буудай кан
Мунун журту мынчалык
Муну жыйып алганы,
Жаш балдарын чубатууга салганы,
Мындан бала табалбай
Кайра тартып калганы.
Сайылган жери Самаркан,
Самарканга келди эми,
Түтүнгө бала салганы,
Түк койбой жыйып алганы.
Энелери чуу туруп,
Элди бузуп жиберди,
Аталары чуркурап,
Арыкты бузуп жиберди,
Жеткилең эли чуулады,
Жети күн бала чубады.
Самарканда Чоң Эшен
Касиеттүү жан экен,
Ал Эшендин колунда
Аты Манас коюлган
Бир дардайган бала бар экен.
«Аты Манас коюлган
Айылыңда бала барбы?» - деп,
Кыстоо салып турганда:
«Караган балаң ушу» - деп,
Калкты кудай эми урду,
Аты Манас бала - деп,
Калайыктар кеп урду,
Эл чогулуп кат койдук,
Эрдигинен балага
Жар Манас - деп ат койдук.
Кара тилин кайрады,
Калың кытай ичине
Бир абышка сайрады
«Аты Манас бу бала
Балбандыгы бир канча,
Баатырлыгы бир мынча,
Жети жашка келгенде
Өз билгенин кылганы,
Ойноп жүргөн баладан
Так он экисин кырганы.
Атасы Эшен чоң экен
Кыйналбай таптың Манасты
Балбандарым, эгерде ишиң оң экен!
Аты Манас бул бала
Кабагы бийик, заары күч,
Каныңа барсаң жактырат
Катылганды кылат түз».
Тилин алып ал чалдын
Кытайлардын зыйкырчысыбалчысы,
Көзү ачык эрени,
Көптү көргөн чоң сынчы
Аты Дөңгө берени,
Бээжиндеги кырк аяр
Катар туруп калганы,
Жылаңачтап баланы
Чубатууга салганы,
Эртелеп аяр караса
Эр баланы кааласа:
«Аты Манас ушу» - деп,
Сынчылары сынады.
«Аты Манас экен» - деп,
Сүйүнбөй балбан турабы,
Кээ бирөөсү сынады
Эңчегей бойлуу, кең далы
Эр экени чын экен,
Чын Манастын өзү экен,
Өзү тургай көзү экен,
Кээ бирөөсү муну айтат:
«Оң далысы кең экен,
Өзү ойротту бузар эр экен».
Кээ бирөөсү муну айтат:
«Опол тоодой көркү бар
Ааламдын баарысын
Кырып кетер эрки бар
Бээжиндин каны Карыкан
Муну чын эле билген экен
каркыбар».
Кээ бирөөсү муну айтат:
«Бул ак маралды кубалап,
Уй кылуучу уул экен,
Эрешен тартып эр болсо,
Эр уулу менен тең болсо
Каканчылуу Бээжинди
Кырып кетер уул экен».
Кээ бирөөсү муну айтат:
«Аты Манас бу бала
Карап турган жолборстой,
Буга кагышкан аман болбостой,
Мунун кабагы бийик, заары күч
Катылганды кылат түз.
Чын Манастын өзү экен,
Өзү тургай көзү экен».
Кээ бирөөсү муну айтат:
«Мендеден бөлөк көркү бар,
Чынмачынды Каканды
Кырып иер эрки бар.
Душман колго тийдиби,
Чындап кудай берди» - деп,
Байлап таштап баланы
Өлүп кетер ой кылып,
Өңчөй балбан чогулуп,
Ок эки күн той кылып,
Капанын баарын жоюшуп,
Качырын тойго союшуп,
Желдеттин баары желигип,
Балбандын баары ээлигип,
Бусурман журтуң ийилип,
Кытайдын журту сүйүнүп,
Манас - деп, байлап зордуктап,
Кара курттай кытай журт
Самаркан журтун кордуктап,
Кетирди журттун чамасын,
Самаркандан тартып алды
Манас - аттуу баласын.
«Аты Манас ушул - деп,
Бул айтылган иштин тушу» - деп,
Темир аркан торчону,
Тегеректеп алды эле
Баланы тегиз канжар колчону.
Чоюнбаш чапчу ыктуусу,
Бээжинден чыккан чоң аяр:
«Аты Манас ушул» - деп,
Жар Манастын башына
Темирден коок кийгизди.
Бут-аягын шайлады,
Бекитип көзүн байлады,
Самаркандын журтуна
Акыр заман салганы.
Жар Манас аттуу бу экен,
Самарканды жердеген
Чоң Эшендин уулу экен.
«Эр Жар Манас кетти» - деп,
Калайык ыйлап, калк ыйлап,
Калың журттун баары ыйлап,
Алты айчылык жол деген
Бээжинди менде көрөбү,
Ага барган адам келеби?
Барса-келбес жер деген
Каканчынын журтуна
Барган адам келеби?
Самаркан журту кайгырды,
Он жети жашка чыкканда
Жар Манастан айрылды.
Кырк уруу кытай чогулуп,
Бузду жаман санааны,
Тартып алды баланы,
Кайнап жаткан капырга
Кагышкан аман калабы!
Бусурман көөнү тыныптыр,
Тартып алып баланы
Капырды кудай уруптур.
Бээжинге карай жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Ара жерге барганда
Алты күлүк ат берип,
Бээжиндин каны Карыкан
Буга алакандай кат берип,
Теңи коло, жез буркан
Бурчунан кармап имерип,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Чоң аярды жиберип,
Чоң аяр кирип барганда:
«Манасты кармап келдик» - деп,
Канына кабар салганда,
Кан ордонун ичинде
Калың эл турган кендеме
Кендемеде Кен-Тунду
Ал Кенинин жанына
Келип жайнап эл турду.
Кендемеде мунара
Мунара кызык абыдан,
Мунараны сураба.
Түбүн таштан түптөткөн,
Курчап таштап жыйдырган,
Көк чоюндан куйдурган.
Мунараны сурасаң
Тогуз жүз кулач бийиги,
Үстүндөгү коңгуроо Коңгуроосун урганда
Тогуз күндүк жерине
Ашпай-шашпай угулган,
Ырас экен тийими.
Мунарга жарык жагылып,
Коңгуроо бекем кагылып,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Кайнап жаткан көп улук
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүлөрү чогулду,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары чогулду,
Эсенкан менен Карыкан
Экөөнө кабар барганы.
Эсенкан менен Карыкан
Экөөнө кызмат кылуучу
Так миң экен балбаны,
Алтын түрлүү килемге
Ал экөөнү салганы,
Каны чыкса сейилге
Ал кытайдын ырымы
Балбаны чуркап калганы.
Астындагы балбаны
Келе жатат кош-коштоп,
Аркасында тулпарды
Он эки төрө бош коштоп,
Каны келсе сейилге
Калкынын баары жыйылып,
Канча доңуз, далай мал
Тойго союп кырылып,
Кырк кулачтуу жез казан
Көчөгө асып алыптыр.
Кырк чочкону да союп,
Муну катар салды эле.
Кырк өгүздү да союп,
Аны катар да салды.
Кырк качырды да союп,
Аны дагы салды эле.
Ар уруудан кырк-кырктан,
Бу кытайдын ырымы
Алып келип салды эми,
Колодон кылган жез буркан
Кудайым - деп, ошону
Аса байлап калды эми.
Зыйкырчысы чочунуп,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары чогулуп,
Адам таппас ой кылып,
Душманды таап келдик - деп,
Так кырк беш күнү той кылып,
Алтын тактын түбүнө
Жар Манас айдап барды эле.
Манжуулары башкача,
Балбандары бир канча
Алтын тактын түбүндө
Бийиги кырк аркан бойлуу
чоң зындан
Өлтүрбөстөн житирбей,
Тирүү бойдон салды эле.
«Манастын аты өчтү» - деп,
Улуктун баары тараптыр,
Өлтүрбөстөн житирбей
Ал байкушту
Он эки жылы камаптыр.
Аны мындай таштайлы,
Эми бери жактан баштайлы.
Алтайга барган бакырлар,
Айдалып барган баатырлар,
Өлбөй-житпей кайгырган,
Тирүүлөй журттан айрылган,
Күнөөгө колу байланган,
Алтайды көздөй айдалган.
Алтын кен казып бай болгон,
Аштык айдап, мал күтүп,
Сан кара айдап, бай болгон,
Ал Жакыптын колунда
Калмактан Кочку бар болгон.
Койго койгон Ошпурду,
Төөсүндө малай бар.
Ошо Жакып кайран бай
Жуманын кадыр түнүндө,
Түн ортосу мезгилде
Уктап жатып түш көрүп,
Түшүндө жакшы иш көрүп,
Бөлүнгөн Жакып байкуштун
Бөдөнөдөй көзүнөн
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
Карагаттай көзүнөн
Камчы бою жаш кетип,
Көңүлү жаман бөлүнүп,
Жакып сындуу байыңдын
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Түшүндө бейиш көрүнүп,
Түштү көрүп бай Жакып
Көңүлү жаман бөлүнүп,
Кыдырата карабай
Кыйын мүшкүл иш түшүп,
Кылча жанын аябай:
«Күтүп алган сан кара
Түшүм орун келсе - деп,
Түбүнө чогуу жетсем - деп,
Ушул турган сан кара
Түгөл кырып кетсем» - деп,
Байыңыз Жакып муну ойлоп,
Кырк үйлүүнүн жакшысы
Өпкө чабар бакшысы,
Өөдө чабар жакшысы,
Башчысы бабыр Акбалтай,
Берениң Жакып ыйлаптыр,
Кырк үйлүү кыргыз, Акбалтай
Ошонун баарын чакырып,
Түндөгү көргөн асыл түш
Жорутууга жыйнаптыр.
Бай Жакыптын түшү - деп,
Кырк үйлүү кыргыз келди эми,
Жыйнап алып кыргызды
Бай Жакып ыйлап берди эми:
«Менин малым арбын, башым жок
Баарыдан азап бул мүшкүл
Менин бала тапчу айлам жок.
Ичим капа, тышым чок
Каран малга ээ болчу
Карасам эркек балам жок,
Же менин бала тапчу чарам жок,
Бадышам Алдам болбосо
Андан бөлөк чара жок,
Топозум токсон миң болду,
Менин байлыгым журтка даң болду,
Менин малым түмөн, балам жок,
Жараткан себеп болбосо
Менин андан башка чарам жок.
Бээ баштаган беш тогуз
Тилекке кармап сойду эми,
Төө баштаган төрт тогуз
Мискин менен бакырга
Назырга байлап койду эми,
Көңүлгө бүткөн көп муңду
Таптакыр Жакып койду эми,
Калың жаткан далай бээ
Даам берүүгө сойду эми,
Бай Жакыптын үйүнө
Кырк үйлүү кыргыз толду эми,
Кырк үйлүү кыргыз тойгондо:
«Оомийин!» - деп, кол жайып,
Бата кылып койду эми.
Бала каздай баркылдап,
Баатыр сүйлөп таркылдап,
Адам угаар эпти айтты,
Баатыр Жакып кепти айтты,
Түндөгү көргөн түштү айтты,
Түйшүгү жакшы ишти айтты
«Журтум,
Түндө бир жатып түш көрдүм,
Мен түшүмдө мыкты иш көрдүм,
Журтум, кадыр түн чалар түн барбы,
Калмактан кудай куткарып
Кыргызды көрөр күн барбы?
Менин түндөгү түшүм ыктуу түш,
А түшүмдүн байдасы
Силерге тийчү мыкты түш.
Түндө жатып түш көрсөм,
Ала-Тоо башын жайладым,
Мен бир бала барчын
бүркүт кармадым
Салбурун чыксам салууга,
Канаттын күүсү угулду,
Каарына карап туралбай
Мунун качырган жандар жыгылды.
Ааламды чардап учкандай,
Кара кулак кабылан
Астында болду чычкандай.
Томогосун тартканда
Калайманды салыптыр
Кара чаар жолборс, каманды
Каршы-терши жарыптыр,
Кайыр кылган бир жан жок
Канаттуунун баарысы
Астына түшүп калыптыр.
Көтөрсө боосу сексен төрт,
Ал бүркүттүн серп алган жагы
кызыл өрт,
Күн чыгышка көтөрүп
Салбурунга барыпмын,
Азуулуунун баарына
Мен акыр заман салыпмын,
Жалгыз бирөөн куткарбай
Жардырып союп алыпмын,
Кызыккандан бир жайды
Кыпкызыл канга түшүрүп,
Капчыгай кылып салыпмын.
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?
Жана уктап түш көрсөм
Тоодо жүрүп атыпмын,
Басып түшөр дайыны жок
Мен бир зоодо жүрүп атыпмын.
Капаланып тура албай,
Каарланып турганда
Абийирим минтип жабылды,
Ошо көргөн түшүмдө
Кайыбынан колума
Бир зулпукор кылыч табылды,
Кармап алып качырдым,
Жол бербей турган кара зоо
Кара зоого качырдым,
Шилтесем зоо быркырап
Кылычымын каарына чыдабай
Кара зоо кулай берди быркырап,
Түптүү тоону кулаттым,
Түз чапкандын баарысын
Талкан кылып ураттым.
Ташты чаап жол кылдым,
Чытырман токой-черлерди
Талкан кылып жойлоттум,
Ташты бузуп жол кылдым,
Далай зоону кор кылдым,
Дарыяны соолттум,
Бет алганды өрттөдүм.
Өлөңдүү жерге өрт койдум,
Жардуу жерди жай кылдым,
Бу башымды кан кылдым.
Жүргөнүм ээн жай, чет болду,
Кылычты шилтеген жагым өрт болду,
Бул эмине болучу,
Журтум, түшүмдү жоручу?
Жана да жатып түш көрдүм,
Жана жакшы иш көрдүм,
Дөбөгө жатып түш көрсөм,
Төгөрөктү курчаган
Ааламга тийип көлөкөм
Чатыр болуп жатыпмын,
Бир танабын байланган
Күндүн чыгаар жерине,
Менин бир түркүгүм орноптур
Күн батуучу белине.
Көлөкөм тийип ааламга
Жайнап жатып калыпмын,
Арсландай чамынып,
А кудайга жалынып,
Оң кол менен бир чапчып,
Күндү кармап алыпмын.
Сол кол менен бир чапчып,
Айды кармап алыпмын.
Оң колумда күн турат,
Сол колумда ай турат,
Күндү кармап имерип,
Ай ордуна салыпмын,
Айды кармап имерип,
Күн ордуна салыпмын,
Күн менен айга аралаш
Мен чакмак уруп алыпмын.
Бул түшүмдү жоручу,
Бул эмне болучу?»
Жакыптын түшүн укканда
Сары атандай кыйгачтап,
Уксуз жерден жол баштап,
Акырын айтып, бек таштап,
Абаң Балтай кеп баштап,
Көргөн түштү жоруган
Акбалтай асыл кан экен,
Акбалтайды коштогон
Анда бир жылаңач бала бар экен.
Чын олуя, көзү ачык,
Акбалтай абаң сураба.
Айтып турса көзү ачык,
Тилге балбан Акбалтай,
Чечендиги дагы бар,
Динге балбан Акбалтай
Эшендиги дагы бар.
Кара тилин кайрады,
Кайран Балтай канетет
Калк ичинде сайрады.
Сүйлөгөндө баркылдап,
Кейиштүү кыргыз ал журтка
Кеп баштады жаркылдап:
«Кырк үйлүү кыргыз, жакыр журт
Сары адырмак шыбыргак
Белди табат экенбиз,
О, кудай, киндик кесип, кир жууган
Жерди табат экенбиз,
Баана берип жараткан
Элди табат экенбиз!
Кудуреттин бергени,
Ушу бай Жакып түштү көргөнү,
Артык кырсык чечүүчү
Ушу бай Жакыптын түшү экен,
Жаратканга бу кыргыз
Жалбара турган иш экен.
Ушул түшүң чын болсо
Ааламга бузук салуучу
Кара калмак, манжуудан
Ажыратып алуучу
Бизге бир арыслан бала табылат!
Үзүлгөнүң уланат,
Чачылганың жыйылат,
Өчкөн отуң тамылат,
Өлгөн жаның тирилет!
Кырк үйлүү кыргыз журт элең,
Кара калмак, манжуунун
Ортосунда эл элең.
Баабединиң бат айткын,
Жараткандын өзүнө
Ай туяк баштап ат айткын
Кайгынын баарын өчүргүн,
Журтум, кырсыктын баары кесилди!
Жакып кандын түшүнө
Жалбырап кетип баратам,
Ушу көргөн ишине.
Болкулдуп барат жүрөгүм,
Балдар, бул калмактын ичинде
Көрсөң күнөөкөр болуп жүрөмүн.
Ээй, чиркин, ар нерсе түшөт эсиме
Кыргыз кайда, эл кайда,
Жакып, кызык түштү көрүпсүң
Элге жетер күн кайда?
Бала Жакып, баатырым,
Сенин кабыл келди акылың!
Жоруюн көргөн түшүңдү,
Бай Жакып, балам, байкачы
Оңдосун кудай түшүңдү!
Балам, тоого чыгып алганың
Толкуган кара калмактын
Төбөсүнө чыкканың,
Бала барчын куш салсаң
Азуулуу кырып дагы алсаң
Балам, ааламды билер экенсиң,
Барчының бала болбойбу,
Атаңдын көрү бай Жакып,
Сен балалуу болот экенсиң!
Кайгырганың кой, балам,
Тоюңа токсон сой, балам.
Кара барчын куш салсаң
Жакып бай, балалуу болот экенсиң!
Кыр жагыңда кытайды
Кырып берер уул экен,
Кара калмак, манжууга
Калайман салчу кул экен.
Капалуу болсоң жоёсуң,
Балалуу болсоң, кулунум,
Атын Манас коёсуң,
Кара көк жал эр болот,
Ааламды буй кылган
Аябаган шер болот.
Жан-жолдошу сексен төрт,
Серп алган жагы кызыл өрт,
Бет алып менде келе албайт.
Душман жүзүн көрө албас
Берендүү болот экенсиң,
Балалуу болсоң Жакып бай,
Анын кармашар жоосу Каканчын,
Басташар жоосу Бакбурчун.
Азуулууну алганы
Аман жүрүп туулса
Таманы менен тик түшөт,
Муну менен кагышкан душман бүк түшөт.
Уулдуу болсоң, Жакыбым,
Ааламга тиет айзасы,
Аз журтка тиет экен го
Ал балаңдын байдасы,
Коргон болор шер туулат,
Козголбос берен эр туулат.
Түштө кылыч да тапсаң Ташты чаап жол кылган,
Далайды бузуп эл кылган,
Кара сууга кан куйган,
Өзөнчөнү майлаган,
Каарына тийгенди
Кармап алып жайлаган,
Аты - Манас, арслан-шер
Алда Жакып, кулунум,
Уулдуу болот экенсиң!
Ай менен Күндү кармасаң
Балаң баатыр атыгып,
Баатырым, Жакып, угуп ал
Он сегиз миң ааламдын
Сен туткасын кармар экенсиң!
Байкап чапсаң ааламга
Атың келет экен го,
Балалуу болсоң дүйнөгө
Сенин датың кетет экен го!
Балалуу болсон, Жакыбым,
Ошо бала эр болуп,
Он эки мүчө тең болуп,
Ааламга чыр баштап,
Санат кылат экен го,
Кырк үйлүү кыргыз байкушту
Кара калмак колунан
Азат кылат экен го!
Ай менен Күн алганың,
Бусурмандын жерине
Капырды айдап салганың,
Капырыңдын жерине
Бусурман айдап салганың,
Ушунчалык көп журттун
Жакыбым, түркүгү болуп калганың!
Кырсыгын чечип жараткан
Бай Жакып,
Калбаптыр сенин арманың.
Сенден туулса шер туулат
Он эки мүчө тең туулат.
Алты шердин кенжеси
Алданын чын сүйгөн мендеси
Зайыппуруш аты улук,
Ары балбан, ары шер
Таалайың артык султан эр
Уулдуу болоор экенсиң».
Акбалтай баштап бусурман,
Кол көтөрдү бусурман,
Бата берди чуркурап,
Жакыптын зайыбы Чыйырды
А дагы ыйлап чыкты чыркырап:
«Ушу күндөн, ушу күн
Же медер кылган бала жок,
Капанын баарын коёлу,
Каран калган көп малдын,
Жылкынын баарын соёлу.
Дүнүйөнү чачалы,
Сандыктын оозун ачалы,
Жыйып алган каран мал
Малдын баарын чачалы.
Бул жалганчы дүйнөдө
Упасыз малды үрөйлү
Дүйнөдөн бото тилейли!»
Безге сайган эмедей
Ыргып түштү эр Жакып:
«Зарып кылбайм малымды,
Кетире бербейм алымды.
Мал чачууга чамам жок,
Же сенин төрөп жаткан балаң жок.
Жок эмеге ой кылбайм,
Жок балаңа той кылбайм,
Бекер малды жок кылбайм!
Бекер сөзгө баспаймын,
Түш көрдүм - деп, ой кылбайм,
Түгөнгөн, катын, той кылбайм».
Баштап жатып жумушту,
Бай Жакып байбиче менен урушту.
«Ырымым бар, мындай иш Балалуу болуп каларбыз
Байбичем,
Үч жылдан кийин күдөр үз!
Мал башчысы кула бээ,
Баш башчысы куу катын,
Бойдок жүрөт кула бээ,
Төрөбөй жүрөт куу катын.
Кула бээм тууса тулпар туур,
Кула бээнин кулуну
Кулунунун кыйыны
Төрөсө казанат ат болор
Аны сураган адам жат болор.
Чалгын минсе чаалыкпас,
Оорукка минсе оорунбас,
Кагышка минсе камсыкпас,
Алты ай минсе арыбас,
Алтымыш асый болгуча
Азуу сөйкөп карыбас,
Айкай укса шашпаган,
Жер жарылган чуу болсо
Бир изин ката баспаган,
Сыны бийик, сырты түз,
Байбичем,
Үч жылдан кийин күдөр үз!
Кула бээм тууса тулпар тууйт,
Сыпаты сыны ушундай,
Кош басмайыл жырымым,
Менин ушундай кылган ырымым.
Куу катын тууса шумкар тууйт.
Кайгынын баарын жоёлук,
Кудай берсе бир уулду
Атын эл айткан атты коёлук.
Жекене белге курчанар,
Куу катын эркек уул тууса,
Жети түмөн кол келсе
Жеке аралап кол салар.
Бел байлаган бел болор,
Кудай эркек уул берсе
Мендеден артык шер болор», Бай Жакып айтты мындай деп.
Кайран Жакып чоң байдын
Түгөнбөгөн кеби бар,
Бала көрбөй той кылбай,
Ушундай бир малга кароо жери бар.
Батасын берип Акбалтай
Кең Алтайдын баткалда
Кейип кыргыз жатканда
Күн кечигип, түн өтүп,
Күз ортолоп, жай өтүп,
Семизчилик убагы
Үч айга убак толуптур,
Чыйырды аттуу байбиче
Ал Жакыптын зайыбы Күмөндүү талгак болуптур.
Жылкыдан сексен бээ сойду,
Эт экен деп тойгон жок,
Ал байбиче Чыйырды
Талгагын такыр койгон жок.
Төө баштаган бир тогуз
Жана Жакып мал сойду,
Байбиченин алдына
Сойгон этти да койду,
Сойгон этин жеген жок,
Муну тамак экен деген жок.
«Шердин этин тапкын» - деп,
Болбой турду байбиче.
Шер атаар мерген табылбай,
Же шердин эти кабылбай,
Ал Чыйырды байбиче:
«Атаа шердин эти» - деп,
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
Бөтөнчө ыйлап алды эми,
Карагаттай кайран көз
Кайгырып ыйлап алды эми.
«Шердин этин көрсөм - деп,
Анан кийин өлсөм» - деп,
Бөдөнөдөй бөкчөйүп,
Бөгүп калды байбиче,
Көздүн жашын иргилтип,
Төгүп алды байбиче.
Түнүчүндө уйку албай,
Минтип ыйлайт байбиче.
Күндүзүндө уйку албай:
«Алда, шердин эти» - деп,
Ак эткенде так этет.
Байбиче жатып алганы,
Жапаны башка салганы.
Шер эти кайдан табылсын,
Дүмөк кылды байбиче.
«Шер этин таап алсам - деп,
Казаныма салсам - деп,
Мыктап жатып тойсом - деп,
Аңкаганым койсом - деп,
Андан кийин өлсөм - деп,
Кыямат жүзүн көрсөм» - деп,
Тилек кылат байбиче.
Ошо кезде бай Жакып
Төрт түлүктүү каран мал
Зарып кылып шер издеп,
Шердин эти табылбай
Кырк үй кыргыз тең ыйлап,
Малдан ашты баарды,
Шердин этин издетип,
Кыдыртты далай шаарды.
Кырк үйлүүнүн ичинде
Кыйын экен Акбалтай
Акбалтай акылды таап турганы,
Кырк үйлүү кыргыз чогулуп,
Токсон төөнүн буудайын
Алман салып жыйнады,
Кырк үйлүүдөн кырк мерген
Шерге уу кылып калганы.
Салбурун тартып, жол жүрүп,
Жан аябай мол жүрүп,
Мергенге шер табылбай
Бейпай тартып турду эле,
Балтай, Жакып башчысы
Токсон төөнүн буудайын
Кочкусуна бергени,
Аткан экен бир шерди
Кытайдын Кочку мергени.
Шердин эти табылып,
Кырк үйлүү кыргыз бакыр журт
Абийири мындан жабылып,
Жок буюму табылып,
Баары кыргыз чуркурап,
Баабединге камынып,
Баабедин айтып алышып,
Топоңдотуп торпогун
Баса калып чалышып,
Жеткендери төө союп,
Жеткилеңи бээ союп,
Ар тилегин бат айтып,
Адам тапкыс ой кылып,
Кырк үйлүү кыргыз бакыр журт
Жан-жабыла той кылып.
Акбалтай менен Жакыбың:
«Айланайын, калың журт,
Шердин эти табылды,
Ушул бала туулса
Бизге бир шердей бала кабылды!»
Бай Жакып айтып мындай кеп:
«Малым менен жанымды
Талап кеткин, журтум - деп,
Экөөмдү коюп, бирөөмдү ал,
Көлүгүм таштап, төөмдү ал,
Кызыл куйрук билимди ал,
Кымбатым, журтум, тилимди ал,
Силерден сурайм угуп ал!
Ак сакалдуу карың ук,
Кырк үйлүү кыргыз, баарың ук!
Кара калмак, манжуу журт
Ортосунда турабыз.
«Бай Жакыптын катыны
Шерге талгак болду» - деп,
Кара калмак, манжууга
Угулуп ушак жетпесин,
Талгак болгон катынды
Таш коргонду талкалап,
Такыр кырып бул журтту,
Бээжинге тартып кетпесин.
Туудурбастан, төрөтпөй
Түпкө чогуу жетпесин.
Күнөөлүү кыргыз эл эле,
Алтайда калмак көп эле,
Бу катындын кабарын
Укса калмак соо кылбайт,
Эзелде бизди оң кылбайт.
Киши ишенип болобу,
Атагы манжуу капырга!
Укса бизди оң кылбайт,
Талгак болгон катынды
Тартып алса соо кылбайт».
Бай Жакып айтып мындай кеп:
«Бекиткин, журтум, оозуң - деп,
Айтып коюп калмакка
Каза көрбө орумду
Кайната көрбө шорумду».
Жакып тилеп муну айтып,
Акбалтай турду күүлөнүп,
«Болду, Жакып баатырым,
Сенин бул айтканың акыл - деп,
Кара калмак, манжууга
Бүлкүлдөгөн кишинин
Жети атасы капыр - деп,
Шерге талгак катынды
Эркек тууйбу, кыз тууйбу
Эминеси болсо да
Шер туучу баатырды
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым,
Ушул Чыйырды тууса шер тубат,
Кара көк жал эр тубат.
Ушул кара калмак, манжууга
Өлбөсөң журтум көрөрсүң,
Чылап койгон уу тубат,
Чын кыргыз бизге туу тубат.
Бел байлаган бел тубат,
Белге таңуу шер тубат.
Кырк үйлүү кыргыз журт элең
Ак буудай унун чайнап бер,
Шерге талгак болду - деп,
Журтум, айтпаска куран кармап бер!»
Муну укканда, кыргыз журт
Өлүп кетер ант кылып,
Убаданы бат кылып,
Убада кылып буркурап,
Түп көтөрө кыргыз журт
Бекитти оозун буркурап:
«Айтып койгон адамдын
Малы, башын талайлы,
Билгизбей кармап алалы,
Койбой жүзүн дүйнөгө
Курмандыкка чалалы!»
Калың журт мындай дегенде,
Убадасын бергенде
Ошол кезде бай Жакып
Бээ баштаган беш тогуз
Берен Жакып сойду эле,
Журттун оозу бек болуп,
Артыкча тойду кылды эле.
Капшыттагы кара арак
Бай Жакыптын үйүндө
Калмакча көөкөр менен бир арак,
Капшыттан сууруп куюшуп,
Эр башына сунушуп,
Кара калмак, манжуунун
Бала издеген дүмөгү
Сан кара күткөн Жакыптын
Балада болот тилеги.
Айланайын, калайык Деп, ошентип, Жакып кан
Айтып оозун жыйганча
Бүткүл шерди сойгону,
Сойгон шердин этине
Байбиче мыктап тойгону,
Талгагын анан койгону.
Кыймылдаса кыйналып,
Ыйлай берди байбиче,
Ай мезгили толуптур,
Төрөй турган катындын
Убактысы болуптур.
Тогуз ай, тогуз күн болду
Күндү эсепке алыптыр,
Күндү катка салыптыр.
Акбалтай баштап карысын
Жыйып алды бай Жакып
Кырк үйлүү кыргыз баарысын:
«Үй үйлөнүп, мал күттүм
Эч мураска чыкпадым,
Эрешен тартып эр болуп,
Эр уулу менен тең болуп,
Бир баланын үнүн укпадым.
Менин малым арбын, балам жок,
Байбиче бала төрөсө
Баланын үнүн укканда
Менин өлбөй калчу чамам жок.
Баланын үнүн укканда
Менин көңүлүм жашып кайгырар
Сүйүнгөн бойдон жүрөгүм
Ортодон тарс - деп айрылар.
Бала убайын көрө албай
Кокустан Жакып өлөбү,
Кызыктуу кыйын сүйүнүп,
Жакыбың кыямат жүзүн көрөбү?
Малым арбын, балам жок,
Балалуу болсом сүйүнүп,
Менин өлбөй турган чамам жок.
Эмгектен тапкан сан кара
Бу жерге туруп нетейин,
Ушул жылкыны көздөй кетейин,
Мен жылкыга барганда,
Көп кечигип калганда
Катын аман төрөсө,
Эркек болбой, кыз болсо
Атап койгон ала бээ
Тоюна союп жеп койгун,
Кайран Жакып көк жалың
Туяксыз өттү - деп, - койгун.
Жылкыдагы өзүмө
Бирөөң басып барбагын,
Бирөөң кабар салбагын.
Эгерде эркек уул тууса,
Тоюна токсон соё көр!
Айкырып азан чакырып,
Атын Манас коё көр!
Тоюна токсон соё көр,
Сүйүнчүлөп кала көр,
Эрениң мага бара көр!
Эркек атын угузсаң
Дегениңе көнөйүн,
Багып жүргөн сан кара
Баарын сага берейин,
Топозум токсон миң болгон
Баарысын сага берейин.
Сүйүнчүгө баргандын
Дегенине көнөмүн,
Төрт түлүктүү каран мал
Түгөл бойдон беремин.
Адырда жылкы алтын сан
Аргымак-буудан аралаш,
Сүйүнчүгө барганың
Тандап буудан малымды ал,
Аздык кылса ал малым
Менин көөкөргө куюп канымды ал!
Кааласаң төөдөн кошуп ал,
Калайык ук, карың ук,
Калың журтум, баарың ук!»
Мурасына жеткени,
Муну айтып, бай Жакып
Жылкысына кеткени.
Ойлосо кетет дарман-ал,
Кандай бала төрөр - деп,
Тутамга келбейт кайран жан.
Кабырга сөөгү сөгүлөт,
Жакыптын көңүлү нече бөлүнөт.
Санаа тартып тура албай,
Сан малга Жакып барыптыр,
Камбар ата кара айгыр
Көп жылкыдан кары айгыр
Кармап алып бай Жакып
Мойнуна кисе салынып,
Жаратканга жалынып,
Камбар ата айгырды
Ай туякка чалды эми,
Айгырды Жакып сойду эми,
Этине мыктап тойгондо
Ак каңкыны жазданып,
Кыбыланы баштанып,
Жакып бай уйку салды эми.
Кементайды жамынды,
Бир кудайга жалынды.
Чыканактап уйку алып,
Чырым этип тынч алып,
Уйкуга көзү илинип,
Жараткан кылдың убара
Жылаңайлак, жылаңбаш
Жакып кандын түшүнө келип
кириптир
Бир ак сакалчан дубана:
«Атыңдын оозун бур, Жакып,
Алда! - деп, өйдө тур, Жакып!
Кызыр алейки салам мен элем,
Кыр жагыңа келгеним Жараткан берди бир бала
Ошону айтып бергени.
Кайгынын баарын жой, Жакып,
Бүгүн эркек уулдуу болосуң
Атын Манас кой, Жакып!
Бул уулуң Алтайга келип туулган,
Аман жүрүп чоңойсо
Ааламга салат чуулган.
Бул уулуңдун серп алган жагы
кызыл өрт,
Себилдүүсү сексен төрт,
Бул уулуңдун серп салган жагы
кызыл өрт.
Жети жашка келгенде
Калыйпа кирип кат алат,
Канзаададан бата алат.
Он эки бирге кол берип,
Кырк чилтен баштап жол берип,
Өзү зайыппуруш аталат.
Кан ичип жүрүп катыгат,
Бет алганды мерт кылып,
Өзү канкор Манас аталат.
Кара көк жал шер болот,
Телегейи тең болот.
Алты шердин кенжеси,
Өзү кудайдын сүйгөн мендеси.
Душман азар салбаган,
Беттешкен тирүү калбаган
Телегейи тең болот,
Ичин карап отурсаң
Ушул жер жүзүнөн кең болот.
Манас менен беттешип,
Менде азарын сала албайт,
Он сегиз миң ааламда
Укурук кайрар түк калбайт.
Каканчынын Бээжинге
Калайман салчу шер ошол,
Топон суу жүрбөс Бээжинге
Тополоң салчу эр ошол.
Кабылан Манас уул келди
Эми карап, Жакып, угуп ал!
Атын койгун Манас - деп,
Капаңдын баарын жоё көр,
Кара калмак, манжууга
Чоң Жинди атка коё көр!
Ушул бүгүн тууган балаңдын
Колдогону - Кожосан,
Жөлөгөнү - кырк чилтен.
Бул балаңды көргөндө
Адам тапкыс ой кылгын,
Жылма болгон жылкыңдын
Көбүн союп, той кылгын!
Бүгүн куу катының шумкар тууйт,
Сенин кула бээң бүгүн тулпар тууйт.
Бүгүн Кызыр айткан азылзат ушул,
Кабылан Манас шер уулуң
Казатка минер ат ушул.
Бүгүн экөө бир күн туулду,
Биттейинде бирикти,
Кенедейде кезикти,
Керишке минчү мал ушул.
Артык тулпар мал болот,
Алты ай минсе арыбайт.
Алтымыш асый болгуча
Азуу сөйкөп карыбас,
Куйругу саяң, жалы аз,
Кулан кууса куткарбас,
Сөөгүнүн баары көпкөк таш,
Астындагы мингени
Батырак өлөр өмүр аз.
Атканым ушул, тилимди ал,
Баатыр, Жакып, билип ал!
Айтканым ушул, кеп ушул,
Балаң Манас кулунуң,
Мендеден башка тууган туйгунуң
Чоңоёру кеч болор,
Кыжылдаган капырдан
Кытайдын журту өч болор.
Жашы он экиге келгенче
Эрешен тартып, эр болуп,
Эр уулу менен тең болуп,
Колуна айза алгыча,
Эңкейип айза сайгыча,
Ок жетпес атын мингиче,
Ок өтпөс тонун кийгиче,
Манас, Манас болгуча,
Алчайып атка мингиче,
Калк ичине жүргүчө,
Ордолуу кыргыз журтуна
Ордо болуп калгыча
Он экиге келгинче:
«Уулумдун аты Манас» - деп,
Бир адамга билгизбе,
Бир калмакка туйгузба!
«Уулумдун аты Манас» - деп,
Айтып койсоң дардаңдап,
Манастын даңкы билинди,
Мындан мурун жети жыл