Latin

Манас - Саякбай Каралаев - 42

Total number of words is 4206
Total number of unique words is 1949
31.5 of words are in the 2000 most common words
45.5 of words are in the 5000 most common words
53.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
«Бээжиндин каны келди», - деп,
Чогулган журт ой кылат.
Ошол чакта Алмамбет
Бура тартып сумсайып,
Доолбасты урду эле,
Калың кытай, манжуунун
Балбандарын чакырып,
Буйрук кылып турду эле:
«Кароолдогу сак түлкү
Сак түлкүдөн кеп уктум,
Суук-Төрдүн төрүнөн,
Жалгыз көздүн элинен,
Казылуу жаткан орунан,
Зыйкырчынын колунан,
Нечендеген алтын мүлк
Чачып келет - деп уктум,
Бурут деген калк чыккан,
Манас деген кан чыккан,
Ошол Манас түгөттүн
Кабарынан жан чыккан.
Кебетеси белгилүү,
Даңзабызда чийилүү,
Манастын жайын сурасаң:
«Майлаган буудай жүздүү, - дейт,
Күүгүм туман көздүү, - дейт,
Ааламга сереп салбайт, - дейт,
Ошол Манас келгенде
Ушул жаткан Бээжинден
Укурук кайрар калбайт», - дейт.
Жол тоздурган балбандар,
Жатасыңбы бейкабар,
Аны менен ишиң жок?
Суук-Төр ашып ал келсе,
Каяша кылган кан өлөт,
Капталгандын баары өлөт.
Өлөт деген себебим,
Өзөктөн күйгөн өрт жаман,
Өздөн чыккан эмеспи
Өрттөнгөн Алмаң жат жаман.
Жараксыз жаткан эл жаман,
Жалгыз кеткен бурутка
Алмамбеттей кул жаман.
Каканчындын Бээжинге
Жетип кабар саламын,
Кырк кандын эли кытайдын
Балбанын жыйып аламын».
Бу кабарды билген соң
Жарым кандан кеп угуп,
Жалпы кытай турабы?
Топурак учуп, чаң толуп,
Токтоно албай күркүрөп,
Эзкара, Жолой кан болуп,
Тозуп жаткан көп калмак
Кумурскадай жан болуп,
Качырдан күлүк минишип,
Көк темирден кийишип,
Боз алалуу туу болуп,
Бороондогон чуу болуп,
Кытайдын баарын жайнатып,
Калың кытай артынан
Эзкарага айдатып,
Желегин кармап имерип,
Алмамбет турат айкырып,
Барса-келбес жол эле,
Суук-Төргө жиберип,
Былкылдаган калың кол
Суук-Төргө кеткен соң,
Айла менен Алмамбет
Тилегине жеткен соң,
Алтын эшик дарбаза
Эсенкандын ордосу
Ошону көздөп бет алды.
«Айланайын, Сыргагым,
Адамдан башка сырттаным,
Башыңдагы кыр калпак,
Үстүңдөгү сумбул тон,
Башкага сыр билгизбе!
Жыйырмада сен элең,
Кызы сулуу кытайдын,
Керме моюн, кең көйнөк,
Келберсиген бото көз,
Келини сулуу кытайдын,
Оймок ооз, сулуу кыз
Ошону жаш жан көргөндө
Сүйлөбөй кантип токтолот,
Көрүп ичиң чок болот.
Сүйлөп ийип кокустан
Буруттугуң билгизбе,
Билдирген соң, Сыргагым,
Не муратка жетебиз?
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал,
Эсенкан кызы Бурулча,
Учураша кетебиз» Деп, ошонтүп, Алмамбет
Сараланы самсытып,
Санаа тартпай жол жүрдү.
Эсенкан кызы Бурулча
Кайнаган кытай ичинде,
Ошол өткөн бир түндө
Алмамбет көргөн түшүндө.
Көргөн түшүн караса
Көп кызыкка батыптыр,
Көйнөгү жок жылаңач,
Алмамбет менен жатыптыр.
Ойгонсо Алмаң жанда жок,
Күйүп, азап тартыптыр.
Кайнап жаткан кытайга
Бир кишиге билгизбей,
Жанындагы Бирмыскал
Сыбызгы менен айтыптыр:
«Мыскал жан,
мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билдиңби?
Күндүзү бүркөк, түнү ачык
Күйүттүү Алмаң жайы экен,
Түндө жатып түш көрдүм,
Койнумда Алмам бар экен,
Алмаңа куу жан зар экен».
Ошондо Ай Жаң-Жуң кызы
Бирмыскал,
А да зардап муну айтат:
«Кайрылып келер Бээжинге,
Кадыр түн болор түн кайда?
Алмамбет, Чубак аты уйкаш
Келе турган күн кайда?
Асмандагы жылдыздай
Батышарга күн кайда?
Эркелешип койнуна
Эжеке, жатыша турган күн кайда?
Айза кармап Алмамбет,
Аты уйкаш эр Чубак,
Экөө келип Бээжинге
Кыргын салар күн кайда?
Атышып жатып кытайдан
Экөөбүздү олжого
Ала турган күн кайда?!
Ушуну айтып эки кыз
Көңүлдөрү бөлүнөт,
Ошо кезде эки кыз
Көзүнүн жашы төгүлөт.
Эсенкан кызы Бурулча
Ойлонуп туруп шумдукту,
Ошондо элине кылды буйрукту.
Айтып турган буйругу:
«Корголоп турган капкачы,
Бүгүн капканын оозун жаппачы!
Кайтарып турган тыңчылар,
Сакчың менен биригип,
Жаныма бирөөң жатпачы,
Сурнайчы, жөө күлүк,
Кабарыңды тартпачы!» Деп, ошону айткан соң,
Кабарчынын баарысы
Качып кетти чуркурап,
Ээн калды эшиги,
Жабылган жок кытайдын
Ордодогу тешиги.
Ошо күнү кытайдын
Кырк кандын кызы чогулуп,
Жылаажын оюн, той кылган
Тойго аралаш берендер
Жалгыз жол менен желиптир,
Бөлөк-салак кез эмес,
Чагаан айда келиптир,
Ойноп жаткан көп кыздар
Алмамбетти көрүптүр,
Кызылала чечекей
Кызыктуу кийим кийиптир,
Кызыгын көрчү дүйнөнүн
Алмамбетти тааныбай,
Тойго келген жарым кан,
Жарым кан - деп жүрүптүр.
Бээжиндин жарым каны, - деп,
Кыздардын кызык саны, - деп,
Астындагы тулпары
Эрендин минер канаты,
Ошондой канды көргөндө
Кытайлардын кыз-келин
Көңүлүн кандын көтөрүп,
Оюн салып, тамаша
Кыла келген адаты.
Жабылып кыздар келгенде,
Кызыгып Сыргак турганы.
Сыргак баатыр болгону,
Сыргак атка конгону,
Мурунтан кытай келе элек,
Мундай сулуу кыз-келин
Эч бир жактан көрө элек.
Алдындагы Алмамбет
Кыз-келин менен табышып,
Моюн алышып өбүшүп,
Айтса тилин жан билбейт,
Өлөң айтып калды эми.
Жанындагы Сыргагы:
«Жана кудай урду!» - деп,
Арам сактап калды эми.
Ошондо Сыргак муну ойлойт:
«Кароолчусун өлтүрүп,
Өтөйүн деген экен го,
Кайтадан кытай бу болуп,
Кетейин деген экен го!
Арамдыгы билинсе,
Артынан аңдып жетейин,
Башыңды кесип алайын,
Айкөл Манас алдына
Кайтадан алып барайын!»
Ушинетип эр Сыргак
Артынан кетип баратса,
Жаң-жуң кызы бир бөлөк,
Зубун-зубун сулуу бар,
Жаңы барган Сыргакка
Баары каптап жабылды,
Жанына бирөөн жолотпой,
Баатыр Сыргак жаш бала
Айбалтага камынды.
Сыргактын түрүн көргөн соң,
Моймолжуган сулуулар
Кайра тартты каалгып,
Бала Сыргак көйкашка,
Өзү жандан бир башка,
Кызды көрүп элебейт,
Бучкагына теңебейт.
Кайра тартып калың кыз
Жамандашып Сыргакты
Кытайынча тилдешип,
Кыңылдашып сүйлөшүп,
Кордоп турду ошондо.
Сыргак турат жалаңдап,
«Жарым кандын артынан
Ээрчип келген жинди», - деп,
Шылдың кылып күлүшүп,
Кыздар турат жамандап.
Эсенкандын дарбаза
Ээн калган эшиги,
Сакчылардан бири жок,
Кармап турган бир киши.
Бурулчага жетүүгө,
Учурашып кетүүгө,
Эки көзү төрт болду,
Ичи толуп өрт болду,
Күкүк менен Зейнептей,
Жетише албай дарт болду.
Ушинетип турганда
Бийик соккон чоң себил,
Чоң себилде ордодон
Эсенкандын Бурулча
Алмамбетти көргөндө
Эси кетти элдиреп,
Эрип кетип тулку бой,
Карап калды жалдырап,
Эки көздөн жаш агып,
Баса албастан алсырап,
Сыйдалыгы Бурулча
Сыйра бүткөн талындай,
Чынардай бою теңселип,
Эсенкандын багындай.
Кара жерге кар жааса,
Карды көрүп, этин көр.
Кар бетине кан тамса,
Канды көр да, бетин көр.
Бурулчаны көргөндө
Бууругуп Алмаң туралбай,
Астындагы Сарала
Эр Сыргакка карматып,
Азизкандын жалгызы
Чолпондой көзүн жайнатып,
Боюнда жабдык кыңгырап,
Бир бөйрөгүн таянып,
Кылычына сүйөнүп,
Короздой мойну койкоюп,
Басып кирди ордого.
Эр Алмамбет зыңгырап,
Эсенкан кызы Бурулча
Колунан кармап көрүшүп,
Айкалыша кучактап,
Мойнунан жыттап турду ошол.
«Бусурман эсен бардыңбы?
Эсиңе мени алдыңбы?
Эче жылы дарек жок,
Мээнетке мени салдың го!
Мундан мурун кайрылып,
Бээжинден чалгын чалдыңбы?
Манаска кеңеш салдыңбы?
Кеңеш кылбай Манаска,
Кеп салбаган сен кандай?
«Өмүрлүккө достум, - деп,
Алмамбет качан келет?» - деп,
Калың кытай журтуна
Кеп бербей жүргөн мен кандай?
Урдун уулу сен элең,
Убайым, кайгы көп тартып,
Бээжинден башка көз артып:
«Алмамбет качан келет? - деп,
Күйүп жүргөн мен элем».
Ошондо Алмаң мындай дейт:
«Бейпайды журтка салганда,
Сени тартып алгандай,
Бел байлаган белим жок,
Медер кылар артымда
Мен бу жерден качканда,
Артымда Манас шерим жок,
Кыймалуу чыгдан чалдырдым,
Кылчайбай сизге кеткеним,
Энекемди ошондо Кытайга жолдон алдырдым.
«Аман жетсем бурутка
Сөөгүн таап алам, - деп,
Оролушуп шер менен,
Ордолуу журтка эл менен
Кайта келип Бээжинге
Катуу кыргын салам, - деп,
Кудай берсе Бурулча
Ошондо сени алам, - деп,
Мен бурутка барганда
Көргөнүм жарык түн экен,
Он эки кан, көп кыргыз,
Ортосунда Манас кан
Ошол колду баштаган,
Азизкандын мен Алмаң,
Бу келишим, Бүкөш жан,
Сен үчүн эмей, ким экен?
Бекитилүү Бээжинге
Беттеп кыргын салам, - деп,
Бейилим кетти, Бүкөшүм!
Мелтиреген бото көз
Төрүңдөн тартып алам, - деп,
Мен Манаска барганда
Эркин жаткан буруттун
Тагын кантип минейин,
Кысталаң кыстап келгенде,
Чыркырап ыйлап турганың
Эстебей кантип жүрөйүн, Бүкөш!»
Муну айтып Алмамбет
Тамашага баткан жок.
«Жолго кесир болот», - деп,
Белин чечип жаткан жок.
Асыл жанын айланып,
Анда-санда үргүлөп,
Алтын жаак айбалта
Чекесине таянып,
Кара калпак кыргагы,
Ат кармаган Сыргагы
Курчтап соккон айбалта
Карыштыра ирмеди,
Алмамбет жаткан капшытты
Жара чаап жиберди.
«Алмамбет!» - деп кыйкырып,
Чаңырып Сыргак жиберди:
«Айланайын, Алмамбет,
Таласка тиккен бак барбы?
Күлүп-ойноп жатуучу,
Күндүзү кымыз, түнү кыз,
Таластагы чак барбы?
Жылгындылуу өзөндө,
Чоң Кең-Колдун боюнда
Кеп калбай минер так барбы?!
Жатканда жамбаш талбайбы?
Кызыл көйнөк, тасма бел
Кыздан сулуу Бурулча,
Ойноп-күлүп жатканда
Капкайдагы кароолчу,
Кайтарып турган сакчылар
Дарбазаны жаппайбы?!
Капшыра чайнап ээрдин
Кытайлардын колунда
Алмамбет, Сыргак калбайбы?!
«Беренжисин салынып,
Бээжин минер күлүк, - деп,
Каңдагайын салынып,
Калдай минер күлүк, - деп,
Минип келген үч тулпар
Кытайлар олжо кылбайбы?!»
Муну Алмаң укканда
Адамдан бөлөк артык шер,
Атышып Бээжин көп көрүп,
Адис болгон кайран эр.
Айбалтасын бек кармап,
Ала турду түйүлүп,
Эсенкандын Бурулча
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал:
«Арслан Манас баатырга
Белек ала баргын», - деп,
Ыргып турду чыркырап.
«Жылкыны тийип ала бар,
Кейип калды ашык, - деп,
Көңүлгө бизди бекитип,
Белекке бердим бир буюм,
Жан кисеңе сала бар.
Кан Манаска бербесең.
Көздүн жашын көрбөсөң,
Кайрылып Бээжин келбесең,
Ак боз атым такалайм,
Антыңды өзүң көтөр, - деп,
Ошондо сени жакалайм.
Алып калсаң оңолдум, Алмам,
Алалбай Бээжин сен кетсең,
Эрге тийбей так өтүп,
Сен - деп, жүрүп, мен өлөм, Алмам!»
Кол алышып коштошуп,
Козголуп Алмаң түйүлүп,
Кылыч кында кыңгырап,
Кыр-Кайыңды бет алып,
Алмамбет, Сыргак эки эр
Жүрүп кетти зыңгырап.
Арслан Сыргак артында:
«Жылкыны качан көрөм», - деп,
Сыргактын ушу дартында.
Ийри-буйру суу менен,
Ит жойлобос жол менен,
Атагы калган Бээжинге
Кыр-Кайың деген төр менен,
Ошол төргө барганда
Караса көзгө илинбейт,
Кумурскадай жыбырап,
Кайсы экени билинбейт.
Камап коёр тамы бар,
Капырдын малы дебесе,
Белгилүү жылкы жаныбар.
Жылкычынын ичинде
Тору айгырчан Шээрдей,
Айгыр минген Жаңыбай,
Жылкычы башы Карагул
Эки бирдей каны бар.
Айдап алсак жылкыны
Күрүлдөтүп калың шор,
Эсиңе алгын Сыргагым,
Жылкычыдан экөө соң
Карткүрөң баштаар ушул жол.
Чылбырдан кармап кабыштап.
Айбан да болсо Карткүрөң
Айтайын десе тили жок,
Ашкере жолду табыштап,
Ажыбайдын Карткүрөң
Асыйын санап келгенде
Алтымышка толгон кез.
Желгенине жел жетпейт,
Жетик күлүк Карткүрөң
Басканына мал жетпейт,
Малдан күлүк Карткүрөң,
Чыңдашкан жоого кез келсе,
Чылбырын тартып талдырбайт,
Чындап кудай урбаса,
Мингенин жоого алдырбайт.
Бетеге чалып кайрылбайт,
Белгиленген кишидей
Бир көргөн жолдон айрылбайт.
Окоро түйгөн чылбырды
Моюнга ороп кабыштап,
Болумдуу көк жал Алмамбет
Кеңири күрмөп мойнуна
Карткүрөңгө табыштап:
«Айта жүрөр санат, - деп,
Айбан да болсо жаныбар,
Айкөл Манас алдынан
Алып келген канат, - деп,
Бөйрөк-бөйрөк туура жол
Бөлүнгөн жолду ташта, - деп,
Бөлөк жакка бурулбай
Кагылайын Карткүрөң,
Бусурман көздөй башта» - деп,
Суулуктан кармап имерип,
Султан берген Карткүрөң
Ошо жерде агытып,
Жылкыны көздөй жиберип,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Улаккандын Сыргагы,
Ушундай жерге келгенде
Уялуу коргон чынары,
Адырды көздөй дыр коюп,
Адырда калың жылкынын
Артына чыгып берениң,
Мылтык менен бир коюп,
Удаа-удаа үч атып,
Барабанды койгулап,
Доолбасты чапкылап,
Алмамбет, Сыргак аралаш
Айкырып тийди жылкыны.
Чатыратып сан жылкы
Тумандатып тийген жер,
Ортодон чыккан жылкыны
Оён тууган Алмамбет
Оюп тийип келатат,
Четке чыккан жылкыны
Ченебеген эр Сыргак
Бирин кайра жибербей,
Кошо тийип келатат.
Сандаган түмөн көп жылкы
Жер айрылып чуркурап,
Баспай семиз бээлери
Өз жерине жөлөнүп,
Кара экени билинбейт,
Же тору экени билинбейт.
Тийип алган көп жылкы
Капкара чаңга бөлөнүп,
Жээрде айгыр минген Жаңыбай
Айзакерден ыктуу экен,
Бала чактан жатышып,
Алмамбетти мурунтан
Биле жүргөн мыктуу экен.
«Өзүм көргөн качкынга
Кайрылып согуш салам, - деп,
Сан жылкыдан айрылып,
Кантип тирүү калам, - деп,
Ажалым жетсе өлөйүн,
Алым келсе жылкыны
Мен кайтара тиейин,
Эң кур десе, жартысын
Чатыратып бөлөйүн».
Муну ойлоп Жаңыбай
Артынан: «Чу! - деп, камынып,
Аркасынан жылкычы,
Баары мунун кырк киши,
Жылкы тийген Алмаңа
Жамгырдай кылып жаа атты,
Мөндүрдөй кылып ок атты.
Жетип келди жабылып,
Кырк бир киши чуратып,
Жылкычы башы Жаңыбай
Олдой-солдой теминип,
Оңдоп-солдоп камчы уруп,
Колундагы сыр найза
Ийиле түшүп былкылдап,
Чымын жанын аябай,
Алмамбетке бет алып,
Качырып калды Жаңыбай,
Өлөмүн, - деп санабай,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын Алмамбет
Бура тартып зыргытып,
Карабастан жылкыны
Таштап ийди ыргытып,
Айдай бетин нур чалып,
Азизкандын Алмамбет
Арттан келген кытайга
Айкырып кирди кол салып,
Ары-бери шыпырып,
Аралашып өттү эле.
Жеткен жерден кытайды
Жеткилең кыраан Алмамбет
Жээрде айгыр үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Кырк жылкычы аңгыча
Оңолтуп атка мингизип,
Кайра коштоп алганча,
Улак кандын Сыргагы
Ушундай жоону көргөндө
Токтобогон кырааны,
Желдей болуп жетти эми,
Жаңыбайдын мойнунан
Кыя чаап өттү эми.
Алмамбет, Сыргак биригип,
Арсландай болуп жаланып,
Ажалы жеткен жылкычы,
Баары мыкты кырк киши
Бүткүл кырды ошондо.
Тору айгыр минген Карагул
«Чү!» - деп, кетсе чаң чыгып,
Үстүндөгү Карагул
Каарынан жан чыгып:
«Эки бирдей бурутту
Кабат сайып өтөм, - деп,
Кырк бир киши өлтүртүп,
Кантип тирүү кетем, - деп,
Бул экөөнү өлтүрүп,
Жылкымды айдап кетем», - деп,
Камыштуунун чөлүнө
Жеке келди Карагул.
Жылкы алдында Алмамбет,
Артында Сыргак кара көк
Айбалтасын шайланып,
Кылычын кынай байланып,
Каарданып дардактап,
Кара жанды аябай,
Сыргакка келди барбактап,
Атка жеңил, тайга чак,
Кабылан көк жал эр Сыргак
Түгөнгөн камыш урчуктан,
Карагулдай калмакка
Кезигишти эр Сыргак
Узата жаткан тумшуктан.
Эр Сыргакты көргөндө
Каарына чыдабай,
Тору айгыр оозун буралбай,
Токтолуп калмак тура албай,
Имерилип кылт коюп,
Качууга калмак булт койду.
Көздү ирмеп алганча,
Көк жал Сыргак жетти эми:
«Калмак ээр кашы, - деп,
Как жүрөктүн башы», - деп,
Айза имерип алды эми,
Жеткен жерден берениң
Муштап туруп калды эми.
Астындагы Көкчебич
Башын жерге салыптыр,
Тумшугу менен жер чулгуп,
Араандай оозун ачыптыр,
Оозунан көбүк чачыптыр,
Ала качып Көкчебич,
Артында калмак калыптыр.
Карагул калмак камынып,
Өлбөс жагын ойлонуп,
Арам сактап калыптыр.
Төбөсүндө айдарын
Түйө өргөн эмеспи,
Алмамбет менен бир окуп,
Адис болуп зыйкырга
Бирге келген эмеспи.
Мурун жоону көп көрүп,
Көнгөн калмак эмеспи,
Ошол чакта Карагул
Чалыштап аты токтолду,
Ит-Кечпестин Кара-Суу
Ит балдак уруп жоголду.
Карагул качып кеткен соң,
Мурадына эки эр
Тиктегенге жеткен соң,
Күндө айдады жылкыны,
Күндө өзү болбостон,
Бир жерге жатып конбостон,
Түн да айдады жылкыны.
Тулпарын бир дем чалдырбай,
Жатып уйку кандырбай,
Чырым уйку албастан,
Ат үстүнөн ашын жеп,
Үргүлөй түшүп ойгонуп,
Кытай кууп келерин
Билип булар келатат,
Алдына салып жылкыны
Асманга жакын тийгизип,
Сүрүп тийип келатат,
Семиздеп калган жылкыны
Айза менен койгулап,
Айдап кууп келатат,
Кулун-тайы жеталбай,
Жолдо калып келатат.
Өлүп көбү тирүүлөй
Жолдо калып келатат,
Ар күлүгүн ар башка
Тынбай кууп келатат,
Кыйык калпак, кыргый көз,
Кыраан көк жал эр Сыргак
Чуркуратып жылкыны
Ал учуна бир чыгып,
Бул учуна бир чыгып,
Үстү-үстүнө койгулап,
Муштап коюп келатат.
Жылкы айдап оолугуп,
Арага канча жол жүрүп,
Күрпүлдөктүн Сары-Суу
Ошого келип жолукту.
Ошол чакта Карткүрөң
Башын жерге салыптыр,
Будур-будур муунак жол
Муундан Күрөң жаңылбай,
Адыр-адыр айры жол
Андан дагы жаңылбай,
Алдыңкы өткөн жол менен
Айбандан эстүү Карткүрөң,
Бурулбастан келиптир,
Алмамбет кескен кысык жол,
Аны Күрөң көрүптүр,
Адашып жолдон кылт койбой,
Так кечүүгө келиптир.
Кечүүгө Күрөң келгенде
Маралдай башын көтөрүп,
Жылкыга карап кайрылып,
Бир кишинеп алды эми,
Бурулбастан токтолуп,
Чурап сууга кирди эми,
Камбар ата кара айгыр
Кайрылбастан токтолбой,
Карткүрөңдүн артынан
Удаа сууга кирди эми,
Мунун арты жагынан
Билериктүү сары айгыр
Бурулбай кирди дайрага.
Тыбыраган жаш кулун
Сууга кетти чуркурап,
Чуулдатып бээлерин
Кулунсуз айдап алды эми,
Алсыздардын баарысы
Агып кетти дайрага,
Көйкашканын баарысы
Кечип чыкты дайрадан.
Айдоого дагы кирди эми,
Сай күлүктүн баарысын
Алмамбет, Сыргак - эки эр
Астына салып ийди эми.
Суудан чыгып алганда
Жер союлуп көп жылкы
Жайнап чыгып баратат,
Жердин бетин бербестен,
Кайнап кетип баратат.
Барган сайын күчөгөн,
Баракелде күлүгү,
Чыйрыгып эти калганга
Куландай болуп тиштешип,
Ойноп кетип баратат.
Чаңдан күнү түн болду,
Жылкыны адеп тийгенде,
Дайрадан өтүп келгенде,
Так он эки күн болду.
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын оёну
Абал баштан Калчаны
Айтып жүргөн кеби бар,
Алөөкөнүн Коңурбай
Артыман жетип кубалап,
Атышат деген шеги бар.
Кытай кэзде Алмамбет
Кырмызылап айдарын
Өрүп келген эмеспи,
Кырк кандын эки кытайга
Кыргын салып башында,
Шейит болуп энеси,
Өлүп келген эмеспи.
Кытайдын эли кырк кан эл,
Кырылышып кыйрашып,
Кызыл канга боёлуп,
Кызык согуш кыргынды
Кыраан көк жал Алмамбет
Көрүп келген эмеспи.
Бура тартып Алмамбет,
Анык арслан кара көк:
«Арт жагымды карайын», - деп,
Бирдей белес кыраңга
Бастырып чыгып келди эми,
Көзүн салып Бээжинге,
Көптүгү көлдөй кечилге
Көз чаптырып турду эми.
Карап турса Алмамбет,
Жаралуу болгон Карагул
Качып Бээжин барыптыр,
Какандын жаткан шаарына
Кабарды жетип салыптыр:
«Алмамбет, Сыргак экөөлөп
Алып кетти жылкыны,
Кырк жылкычы, Жаңыбай
Баарын кырып сойлотуп,
Баарыбызды кыйратып,
Ачып кетти уйкуну,
Союп кетти буруттар
Кароолдогу шериңди,
Сындырып кетти түгөнгүр,
Дем кылар сенин демиңди.
«Түп кароолду чалдым, - деп,
Түмөндөгөн буруттун
Түбүнө жете бардым», - деп,
Түгөт калча Коңурбай,
Калп айтканын карачы!»
Бу кабарды укканда,
Алөөкөнүн Коңурбай
Каарданып жулкунуп,
Дүмөктү Калча баштаптыр,
Каарына чыдабай,
Кырк кандын эли кытайы
Бузулуп кете жаздаптыр.
Атка минген ыктуусун,
Айзакерден мыктуусун,
Жыямын, - деп, Карыкан
Жин тийгендей бакырган.
Коңурбайды баш кылып,
Өң балбанын чакырган.
«Өзү тийген бурутту
Айдап жүрүп курут, - деп,
Артынан айдап түргүн, - деп,
Алакандай бурутту
Өз убалы өзүнө,
Өзү тийген эмени
Бирин койбой жерине,
Мекени көздөй сүргүн», - деп,
Муну айтып Карыкан,
Коңурбайдай калчага
Көк темирди кийгизди,
Алгараны мингизди.
Кечилден түмөн кол берип,
Миңдеген балбан да берип,
Куугунтукка жүргүздү.
Мунун арты жагынан
Ок өтпөстү кийгизип,
Чоң күрөңдү мингизип,
Манжуунун каны Эзкара,
Эзкараны жиберген.
«Каптап уруш салгын, - деп,
Кызы түгүл буруттун
Катынын талап алгын», - деп
Чоң Ылама балбаны,
Чоң Жолойдой калмагы,
Муну кошо жиберген.
«Бөйрөктөн кыргын салгын, - деп,
Колуңдан келсе качкынды
Тирүү кармап алгын», - деп,
Эсенкан уулу Бөрүкөз
Муну кошо жиберген.
Жөө күлүктөн кол берип,
Күлүгүнүн колуна
Үзүлбөстөй тор берип,
Топурак учуп тоз болду:
«Бизди кармап алууга
Ой, Сыргагым, угуп тур,
Он эки Бээжин козголду.
Жылкың менен жылас бол,
Жыргалым, Сыргак, тура тур,
Кандай заман, кандай күн,
Кагылайын, Сыргагым,
Болор экен кандай түн?
Түрү бузук капырлар
Каарданып алат бейм,
Калың кытай көптөшүп,
Тирүү кармап алат бейм!
Камышты көр, селди көр,
Каптаган кытай элди көр,
Арт жагыңдан жайнаган
Кумдай кытай журтту көр.
Адамдын башы кагышат,
Айзанын учу чабышат,
Жер айланып кылкылдайт,
Ошол кытай ичинде
Кырааны Калча чоң келет,
Угуп тургун, Сыргагым,
Кысталып жанга зор келет,
Экөөбүз эмес, Сыргагым,
Кылымды бузар кол келет.
Баатырлык бизде сында жок,
Бакырып жоого кирүүчү
Баягы Чубак мында жок,
Кагылайын Сыргагым,
Кас айланбас коо жок,
Капталдан кирип калуучу,
Ажыратып алуучу,
Кабылан Манас зоо жок!
Муну менен урушсак
Ажыбай, Бакай каны жок,
Музбурчак, Көкчө дагы жок,
Бел байлаган белиң жок,
Бизди айрып алуучу
Белгилүү Кошой, эр Төштүк,
Эки бирдей шериң жок!
Кызыкты кытай салат бейм,
Жылкы түгүл, Сыргагым,
Экөөбүздү айланып,
Тегеретип алат бейм.
Башка коок кийгизип,
Аяк-бутту бек байлап,
Карыкандын алдына
Тирүүлөй байлап барат бейм,
Кордукту бизге салат бейм!
Билгин, Сыргак, кабылан
Колду сууга салалы,
Кол дааратты алалы,
Бутту сууга салалы,
Бут дааратты алалы.
Айза кармап, топ бузсак,
Ажал жетип окко учсак,
Акыреттин жайына
Адал бойдон баралы».
Алмамбет айтып турганда,
Анда Сыргак муну айтат:
«Ажалы жеткен өлбөйбү?
Башка келген балаага
Мендеси кургур көнбөйбү?
Тирүү жүргөн көп адам,
Өлбөймүн, - деп, жутунат,
Бериште беш кол сунганда
Өлүмдөн кимдер кутулат?
Киргизбейби казган көр,
Ушунчалык ааламды
Жутуп турган кара жер.
Кайгырба Алмам, султан сен,
Күн тийбестен биздерге
Караңгы болор түн кайда?
Калың манжуу, көп кытай
Кагышарга күн кайда?»
Колуктусун көргөндөй,
Кабагым-кашым дебестен,
Кашкайып турду сүйүнүп,
Алмамбет, Сыргак - эки эр
Муну айтып турганда,
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү Карткүрөң
Бура тартып кишенейт.
Салып келди ошондо,
Атышка кийсе ок өтпөс,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме жака, кең күрмө,
Каныкей кылган суп чепкен,
Алмамбет менен Сыргакка
Арнап тиккен куп чепкен
Кең коюп, темир кадаткан,
Келтенин огун жадаткан.
Бараңдын огу батпаган,
Жебенин огу жетпеген,
Тиштеп жатып бул тонду
Кашка тиши талыккан,
Тиктеп жатып, чың жасап,
Кайран көздү карыткан.
Бир кабатын жибектен,
Жибек салып талдырган,
Кумга аралаш буланы
Анын ары жагына
Карыш алып салдырган.
«Алышып Бээжин барганда
Аралап жоого кирет, - деп,
Капырдын огу тиет, - деп,
Ок жаңылып кетет, - деп,
Кокус ажал жетет, - деп,
Экөө алмаз болот, - деп,
Алмамбет, Сыргак - эки эр,
Айкөлүм төрөм айрылса,
Өрт өчкөндөй болот», - деп,
Акылдуу катын Каныкей
Белекке берген суп чепкен.
Эки көк жал ошондо
Карткүрөңдүн үстүнөн
Чечип алып кийинип,
Кабыргада темирди
Айдалыга кийинди,
Ок өтпөгөн себилди,
Ачык жерин койбостон,
Эки эмчектин алдына,
Как жүрөктүн башына,
Өпкө-боор тушуна,
Эки жагы бөйрөккө
Ар шайманын бекитип,
Көк темирге бөлөндү.
Бура тартып Карткүрөң,
Баштап калың жылкыны
Алдына түшүп жаныбар,
Жолго салды Карткүрөң,
Нече-нече адырдан
Өтүп чыгып баратат,
Баскан изден жаңылбай,
Кетип Күрөң баратат.
Карткүрөң баштап алыптыр,
Капырдын шери Коңурбай
Кубалап жетип калыптыр.
Калча келип калган соң,
Каарданып бакырып:
«Бачым бери келгин!» - деп,
Эр Сыргакты чакырып.
«Артынан жетип жылкыны
Аянбастан айдай бер,
Адырмакта токтой кет,
Алты күндө барбасам,
Артыңдан жетпей мен калсам:
«Алмамбетим өлдү», - деп,
Айтып журтка жоктой кет!
Адырмактан кезиксе,
Аркар атып жеп кеткин.
«Асылым Алмам көйкашка
Дүйнөдөн өттү», - деп, кеткин!
Күпүлдөтүп жылкыны
Күндүз, түндө кубалап,
Ат куйругун түйүп кет,
Ары четин айтайын,
Жети күнү күйүп кет.
Жети күндөн мен калсам,
Айдаган жылкың чачып кет:
«Арсланым Алмам өлдү», - деп,
Арт жагына кайрылбай,
Айкөлүң көздөй качып кет.
Аман жетсең Таласка айт:
«Жалгызым Алмам өлдү», - деп,
Досум, арсланым Манаска айт.
Бозоруп жаткан чалкарды,
Болжобой ашар тоо эмес,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Кемитпестен айтайын,
Капырдыгы болбосо,
Кемитүүчү жоо эмес».
Муну айтып Алмамбет
Сараланы бурду эми.
Бура тартып кашкайып,
Жекеге жеке турду эми,
Жаны калбай бакырып,
Карткүрөңдүн артынан
Кайнаган калың жылкыны
Кабылан көк жал эр Сыргак
Кууп барат жапырып,
Тийип барат жылкыны
Ысламды көздөй сапырып,
Бу дүйнөдө мал ачуу,
Алөөкөнүн Коңурбай
Изине салып жылкынын
Келе жатат чоң Калча:
«Жеке!» - деп ураан чакырып.
Минип келген астында
Алгарадай кара атты
Кара атынын бар эле
Капталында канаты.
Качан болсо ааламды
Алөөкөнүн Калчасы
Талкандай чалган адаты.
Айзакерден ыктуу кул,
Канча калың жоо болсо,
Айласын билген мыктуу кул.
Алгарасын булкунтуп,
Каарына чыдабай,
Жер солкулдайт дүңгүрөп,
Үнүн уккан туралбай,
Бүткөн бою дүркүрөп.
Астындагы Алгара
Башын жерге салыптыр,
Катынын кара баскансып,
Жоосу жакын качкансып,
Каарданып кытайын,
Кудай уруп салыптыр.
Бөксөгө түшө бакырып:
«Мөндү!» - деп, ураан чакырып:
«Жетимиш жаны болсо да,
Колунан кармап алам, - деп,
Кезиккенде буруттун
Башын кесип алам, - деп,
Өзү тийген бурутту
Төбөсүнөн басам, - деп,
Ушул жолдо келгенин
Кармап канын чачам, - деп,
Бурутка кыргын салам, - деп,
Мурун жетип жылкымды,
Ажыратып алам», - деп,
Коңурбай келет артынан
Күндөй болуп күркүрөп,
Көрүп турду Алмамбет
Бүткөн бою дүркүрөп,
«Теңелбестен калдайга
Жүрө берсем кантет? - деп,
Жүрө берип капырдан
Не муратка жетейин,
Ажал жетсе кокустан,
Капырдан өлүп кетейин!
Тирүү болсом кубат бер,
Өлүп калсам ыйман бер!»
Сарала санга бир салып:
«Манас! Манас!» - деп, бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Үнү кулак тундурат.
Сыр найзаны бек кармап,
Мелтирете сундуруп,
Көзүнөн өртү зыркырап,
Тиштенип тиши быркырап,
Кабыргасы качырап,
Жер айрылып дүркүрөп,
Коңурбайды бет алып,
Азизкандын жалгызы,
Келе жатат күркүрөп,
Аянбастан сайышып,
Ары-бери чабышып,
Айкырышып эки шер
Кез келген жерин жулкушуп,
Ат үстүнөн булкушуп,
Алдырбасын Алмаңдын
Коңурбай калча билгенде
Айласына салды эми,
Ээр белдей белестен
Эңкее тартып дыр коюп,
Алмамбеттин алдынан
Качымыш болуп чу койду.
Коңурбайдын Алгара:
«Чү!» дегенде дыркырап,
Эңкейишке келгенде
Чоң Калчанын Алгара
Эликтей колу сайылып,
Өргө тарта бергенде
Алмамбеттин Сарала
Жал-куйругу жайылып,
Ылдый тарта бергенде
Капырыңдын Алгара
Узап кетет закымдап,
Өр таяна бергенде
Алакеңдин Сарала
Жетип калат такымдап.
Жол кашатка барганда
Азизкандын Алмамбет
Жебеден мурун жетти эми
Кабырганын бетинен,
Далынын айдай четинен
Жеткен жерден Алакең,
Өөдө-төмөн карабай,
Өлөмүн, - деп санабай,
Жетип муштап өттү эми.
Жетип муштап алганда,
Башына дүмөк салганда,
Ээринен эр кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти.
Сайганын мыктап киргизди,
Тоодой болгон Калчаны
Тоңкойтуп өөдө көтөрүп,
Азизкандын жалгызы
Ыйык жалга мингизди.
Кабак-бети тырышып:
«Кудай урду атым», - деп,
Астындагы Алгара
Аны менен урушуп,
Качып барат: «Белим, - деп,
Каран калган айзасын
Бир имерсе жеди», - деп,
Акылдан Калча шашты эми,
Белден болгон кызыл кум
Муну көздөй качты эми.
Кызыл кумга барганда,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Кең Таластан чыкканы
Бетеге башын чалбаган,
Күнү-түнү жаныбар,
Өргүп-тынып албаган.
Амал кылып Коңурбай
Оңдогонун көрдүңбү?
Кумга сала качканда,
Алмамбеттин Сарала
Болбой калды көрдүңбү?
Кумга салып дыр коюп,
Катуулап Калча чу коюп,
Сарала чарчап калганын
Коңурбай калча билди эми.
«Качкынды кудай берет», - деп,
Мыкыйында күлдү эми.
Алөөкөнүн алп Калча
Доолбасты койгулап,
Алгарадай тулпардын
Көк этинин үстүнө
Камчы менен аябай
Кайта-кайта койгулап,
Аты тулпар Коңурбай
«Чү!» - дегенде жоголуп,
Бура тартып Алмаңдын
Артына түштү оңолуп.
Чет-Бээжиндин чөлүндө
Тоодой Калча жетти эми:
«Омуртка сөөк өзү, - деп,
Өпкө-боор тушу», - деп,
Алгараны күүлөнтүп,
Айзакерден Коңурбай
Айза менен бир коюп,
Алмамбеттей көк жалдын
Жанын көзгө көргөзүп,
Эңкейте сайды Коңурбай
Ыйык жалга мингизип,
Ээринен эр кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти,
Чиренип кайта тырмалап,
Жанталашып Алмамбет
Чалкалай түшүп чакчайып,
Куюшкандан кармалап,
Сарала келет жүгүрүп,
Азизкандын Алмамбет
Жалгыз жандан түңүлүп,
Ыргып сайып чоң Калча
Сулатканы баратат,
Астындагы кара зоо
Алып барып капталтып,
Кулатканы баратат.
«Ой, жасаган, кубат бер!
Күндүзүм кара түн экен,
Коңурбайдай калчадан
Ажалым жетер күн экен,
Шумдукту качан салат, - деп,
Кара болот кыргагым,
Кагылайын Сыргагым,
Качан жетип абасын
Ажыратып алат, - деп,
Ажыратып албаса
Аадандыгын билермин.
Таңдагы күн чын болсо,
Эшек кылып минермин».
Муну ойлоп Алмамбет
Кайран жандан түңүлдү,
Жылкыдан калып эр Сыргак
Алмамбетти бакалап,
Аңдып жүргөн турбайбы,
«Кандай болот, Алмам», - деп,
Күйүп жүргөн турбайбы!
Алмамбетти көргөн соң,
Артынан Калча сайганын
Абайлап Сыргак көргөн соң,
Көкчебичти зыргытып,
Тегерегин карабай,
Деңиз жанын аябай:
«Өлбөй тирүү жүргөндө
Не муратка жетейин,
Алмамбетти өлтүрүп,
Калча менен салышпай,
Кантип кайта кетейин!»
Кара калпак кыргагы,
Кайдан жетти белгисиз
Кан Манастын Сыргагы.
Капталынан качырып,
Жебеден мурун жетти эми.
«Өпкө-боор өзү, - деп,
Как жүрөктүн тушу», - деп,
Калдайган чоң Калчаны
Катыра муштап өттү эле.
Жандай тийип сыр найза
Эки түгөй кабырга
Кыйрап сынып кетти эми.
Сыргак сайып өткөндө
Тоодой болгон Калчанын
Үзөңгүдөн бут кетти,
Ээринен эр кетти,
Кыймылдарга ал кетти,
О, дегенде оозунан
Өжөк-өжөк кан кетти.
Калча оолжуп турганда,
Калча ооп калганын
Көрүп барат Сыргагың:
«Түп этектен алсам, - деп,
Башын кесип салсам», - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Кыпкызыл күйгөн өрт болуп,
Өлүп барат Сыргагың.
Каалгып Калча турганда,
Бетти урган шамал жок,
Кайра тартса Калчага,
Алдындагы Алмамбет
Жогорку айткан жар-зоого
Кулаганы баратат.
Ошондо Сыргак жетти эле,
Чоң Калчага карабай,
Жеткен жерден Сыргагың
Сараладай буудандын
Ооздуктан бек кармап,
Кара зоонун башынан
Бура тартып кетти эми.
Арсландыгын билгизди,
Алачыктай Алмаңды
Далысынан бек кармап,
Ак каңкыга мингизди.
Өчкөн отун тамызды,
Ошенетип эр Сыргак
Өлгөн жанын Алмаңдын
Эрдик менен тиргизди.
Өлөр-өлбөс жан менен
Туйлап жатты Коңурбай,
Өз башын өзү койгулап,
Ыйлап жатты Коңурбай:
«Кара зоонун башынан
Аңтара таштап саярда,
Сарала менен качкындын
Башын кесип аларда,
Мени кудай урчу экен.
Астындагы Көкчебич
Жүгүргөн менен мал жетпейт,
Үстүндөгү Сыргакка
Алышкан менен ал жетпейт.
Сыргактын телегейи тең экен,
Арбактуу Манас дебесе
Манасынын эр Сыргак
Айза сайым эр экен.
Бөлөкчө экен айласы,
Сай-сөөктөн өттү го,
Бөйрөктөн салган айзасы.
Ушунда Сыргак болбосо,
Жарбайт белем жүрөктү,
Салбайт белем башына
Киши көрбөс дүмөктү.
Бузбайт белем зордугун,
Алмамбетти өлтүрсөм,
Албайт белем чоң кандан
Сураган сурак кандыгын», Деп, ошондо муну айтып,
Жаралуу болуп Коңурбай,
Каарланып калды ошол,
Кайнап жаткан калкына
Кайта тартып барды ошол.
Коңурбай барып калганда
Жалпы кытай жабылып,
Белгилүү эрдин баарысы
Кара жанын аябай
Каптамак болду камынып.
Балбандардын баарысы
Ирээт-ирээт кол болуп,
Топурак учуп, чаң болуп,
Тозоң басып, боз болуп,
Жер былкылдап жайнатып,
Бээжиндин айчыгы кара, алтын туу
Ыламага карматып,
Кайра кытай качпаска
Колдун артын карасаң
Ат оюнчу, жөө күлүк
Маңкуш алпка айдатып,
Беттеп согуш кыларын
Билип баары келатат.
Артынан кулагы темир Кутан алп
Түрүп чыгып келатат.
Текши кытай камынып,
Бир жакты көздөп бет алып,
Алмамбетке жабылып,
Дини кара кытайга
Козголоң түшүп калыптыр.
Кайрылып Калча кайран эр,
Кабылан баатыр түгөнгүр
Калың капыр алдына
Жекеге чыгып алыптыр.
Аны байкап Алмамбет,
Аттын оозун бурду эми,
Акыл салып Сыргакка
Кеңеш кылып турду эми.
You have read 1 text from Kyrgyz literature.
Next - Манас - Саякбай Каралаев - 43
  • Parts
  • Манас - Саякбай Каралаев - 01
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2314
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    34.0 of words are in the 5000 most common words
    39.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 02
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1930
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 03
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2034
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 04
    Total number of words is 4433
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 05
    Total number of words is 4426
    Total number of unique words is 1960
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 06
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 1967
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 07
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2003
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 08
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 09
    Total number of words is 4303
    Total number of unique words is 1910
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 10
    Total number of words is 4339
    Total number of unique words is 2073
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 11
    Total number of words is 4328
    Total number of unique words is 2015
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 12
    Total number of words is 4299
    Total number of unique words is 2055
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 13
    Total number of words is 4336
    Total number of unique words is 2058
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 14
    Total number of words is 4308
    Total number of unique words is 2013
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 15
    Total number of words is 4207
    Total number of unique words is 1966
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.7 of words are in the 5000 most common words
    49.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 16
    Total number of words is 4276
    Total number of unique words is 2079
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 17
    Total number of words is 4253
    Total number of unique words is 1966
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 18
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2026
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2063
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 20
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2181
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 21
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2102
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 22
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 2082
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 23
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2039
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 24
    Total number of words is 4326
    Total number of unique words is 2104
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 25
    Total number of words is 4350
    Total number of unique words is 2111
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 26
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2015
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 27
    Total number of words is 4376
    Total number of unique words is 2077
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 28
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2069
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 29
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2142
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 30
    Total number of words is 4371
    Total number of unique words is 2084
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 31
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2020
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 32
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2062
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 33
    Total number of words is 4404
    Total number of unique words is 2036
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 34
    Total number of words is 4353
    Total number of unique words is 2026
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 35
    Total number of words is 4286
    Total number of unique words is 2103
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 36
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2052
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 37
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1945
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 38
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2041
    29.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 39
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2195
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 40
    Total number of words is 4239
    Total number of unique words is 2155
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 41
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2021
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 42
    Total number of words is 4206
    Total number of unique words is 1949
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 43
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 1867
    30.9 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 44
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 1845
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 45
    Total number of words is 4301
    Total number of unique words is 2054
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 46
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 1850
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 47
    Total number of words is 4258
    Total number of unique words is 1900
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 48
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2041
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 49
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2099
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 50
    Total number of words is 4262
    Total number of unique words is 2034
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 51
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1872
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 52
    Total number of words is 4229
    Total number of unique words is 1722
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 53
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1767
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 54
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 1825
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 55
    Total number of words is 4290
    Total number of unique words is 1696
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 56
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 1876
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 57
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 1996
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 58
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 1970
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 59
    Total number of words is 4243
    Total number of unique words is 2087
    26.8 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    47.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 60
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2080
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 61
    Total number of words is 4280
    Total number of unique words is 1999
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 62
    Total number of words is 4338
    Total number of unique words is 2399
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    45.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 63
    Total number of words is 306
    Total number of unique words is 243
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.