Манас - Саякбай Каралаев - 05

Чыны Какандын даңзасына чийилди.
Манастын атын укканда
Калайыкка чыр салып,
Бээжиндин каны күйүнгөн
Белгилүү Манас уул ошол.
«Уулум Манас аттуу» - деп,
Угуза көрбө кытайга!»
Ошонтүп айтып, ал адам
Көздөн кайып болгону.
Ошол кезде бай Жакып
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Оң жагына толгонуп,
Мойнуна курун салынып,
Кудурет - деп жалынып,
Баабединин бат айтып,
Бай Жакып турду камынып,
Ошол күндө Жакыптын
Уйкусу кетти чачылып,
Умачтай көзү ачылып,
Ыргып турса ал Жакып
Жанында адам турмак, айбан жок.
Сүйүнүп жүрөк акылдап,
Ошол кезде таманы жерге такылдан,
Башынан буу буркурап,
Жаратканга чыркырап,
Ыйлап турду бай Жакып:
«Уктап турсам түш экен,
Бул кудайдын кылган иши экен!»
Ыргып турса түн экен,
Ошол кезде Жакыпка
Кадыр түн болор түн экен,
Айтып кеткен ошол жан
Кыдырыңдын өзү экен.
«Аты Манас болду» - деп,
Алды каткан бай Жакып
Угуп турган кези экен.
Мойнуна курун салынып,
Ошол кезде бай Жакып
Жаратканга жалынып,
Супа садык чалыптыр,
Тараза жылдыз бириндеп,
Бирөө калбай батыптыр,
Жакып ыргып турганда
Таң кашкайып атыптыр,
Жерге жарык тийиптир.
Ыргып турса бай Жакып
Табылган малга төл башы
Төрөбөй жүргөн кула бээ
Ырысы күлдөй жөнөптүр,
Ошол кула бээ кулун төрөптүр.
Ырымдаган кула бээ
Кулун тууган кези экен,
Кулун эмес тууганы
Кыйын тууган кези экен.
Малдын башы кула бээ
Быйыл тууган кези экен,
Тууганда мыктап кула бээ
Куюн тууган кези экен.
«Туш-тушунан караса
Жал, куйругу төгүлөт,
Жаныбарым Торучаар
Мунун тулпарлык сыны көрүнөт.
Кыл мүчөсүн караса
Кызыктык түрү көрүнөт.
Куйругу бар, жалы бар
Ошондой сулуу жаныбар.
Аман болсо Торучаар
Толкуган тулпар ат болот,
Муну сураган адам жат болот.
Ар мүчөсү бөлүнөт,
Жаныбардын артыкча сыны көрүнөт.
Аман жүрүп ат болсо,
Чылбыры тутам калгыча
Чындаган жоого алдырбайт,
Чын кырсык миңдеп чалбаса
Мингенин жоого сайдырбайт.
Чуу укса мүчө сөгүлгөн,
Айгай укса жаныбар
Тулпардык сыны көрүнгөн.
Очогор атса шашпаган,
Жер жарылган чуу укса
Бир изин ката баспаган,
Оозун коё бергенде
Тулпарлардан бөлүнгөн,
Айгай укса жарыктык
Тулпарлык сыны көрүнгөн.
Басып өтсө кара жер
Кат-катынан бөлүнгөн.
Тайгылбаган бийиктен,
Такыр жери кем эмес
Ташка баскан кийиктен.
Минген адам шарт болот,
Аман жүрсө Торучаар
Эрге ылайык ат болот.
Кетмен туяк, кең соору
Аман болсо Торучаар
Керишке минер ат болот.
Кара байыр казанат
Аман болсо Торучаар
Тоорушка минер ат болот.
Айзакерден кабылан
Ыктуу минер ат болот,
Ааламга чыр салчу
Мыктуу минер ат болот.
Багалчагы майышпас,
Баатыр чалыш жылкы экен.
Бекер куйрук, жал эмес,
Бул жаныбар Торучаар
Мен көргөндөй мал эмес!»
Кулунду сынап алганы,
Кубангандан бай Жакып
Кайра көзүн салганы.
Торучаарды караса,
Мал жыргалын кааласа
Жерди чапчып Торучаар
Таптап турган кези экен,
Энесинин үстүнөн
Ары-бери түйүлүп,
Аттап турган кези экен.
Муну көрүп бай Жакып
Көңүлү кетип бөлүнүп:
«Минүүчү ээсин бергин» - деп,
Тилек кылып кудайдан
Көңүлү кетти бөлүнүп,
«Минүүчү уулду берсе - деп,
Мингенин көзүм көрсө - деп,
Анан кийин өлсөм» - деп,
Торучаарды көргөндө:
«Баабедин!» - деп бакырып,
Жылкычысын чакырып,
Боконо жүрөк болкулдап,
Көкүрөгү кирилдеп,
Тула бою дирилдеп,
Айтып оозун жыйганча
Андай-мындай дегиче
Карарган тоонун урчуктан,
Кайкалаган тумшуктан
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Чаңды көрүп бай Жакып
Дене бойдон жан чыгат.
Оргуган чаңды караса
Телкүрөңдүн чаңы экен,
Үстүндөгү мингени
Акбалтай өңдүү жан экен.
Кабарга Балтай келгени,
Араң турган бай Жакып
Сүйүнчүлөй бергени.
Акбалтай айтып мындай кеп,
Бай Жакыпка мындай деп:
«Бай Жакып, балам, сүйүнчү!
Бүгүн сенин багыңа
Ач арслан шер келди,
Кайгырсак колго тийбеген
Кабылан султан эр келди!
Чыдап адам калбады,
Колуна кош колдоп заар кармады.
Курсакта жатып бакырды,
Мунуң «Манастап» ураан чакырды.
Сары саамай көк койдо
Сары башыл ирик тууду,
Манасыңды тууганда
Таманы менен тик тууду!
Оң колуна кара кан
Кармай түштү кан Манас,
Оң колуна кара кан кармай түшкөнү Кармашууга жоо болсо,
Кара кандай агызып,
Канын төгөм дегени.
Сол колуна сары алтын
уучтай түшкөнү Салышарга жоо болсо,
Сары алтындай саргайтып,
Мен түбүнө жетем дегени.
Курсактан балаң түшкөндө
Кулагынын учу тешилүү,
Мунун сүрүнөтү кесилүү,
Көргөн жан болду бышмана,
Ой, Жакыбым, ойлончу
Курсактан түшкөн балаңдын
Мынчалык болду жышана.
Баркырап бала түшкөндө
Түшкөн жерден чаң чыкты,
Ыйлаганда балага
Жүрөк туйлап жан чыкты.
Көрбөгөндү көрүптүр,
Бала эмес, бир желмогуз экен - деп,
Тогуз кемпир бечара
Жүрөгү түшүп өлүптүр.
Көргөндүн көөнү бөлүндү,
Арт жагында балаңдын
Кара көк жал жалы көрүндү.
Манасың жерге түшкөндө
Нур төгүлүп тоюнду,
Кара көк жал кабылан
Аты «Манас» болсун - деп,
Балаңдын аты коюлду.
Катындар ороп аларда
Бу белгиси дагы бар,
Кара чаар кабылан
Капталында чамынды,
Ал ымыркай баланы
Ары-бери үч аттап,
Караса көзгө илинбей
Кайда экени билинбей
Кайып болуп жоголду.
Көсөө куйрук көк арслан
Оң жагынан чамынды,
Арсланды көргөндө:
«Кандай шумдук болду?» - деп,
Катын качты чуркурап,
Калайыктын баарысы
Түп көтөрө зыркырап,
Туулган бала Манастын
Оң ийинден бир жыттап,
Сол ийинден бир жыттап,
Күр-күр этип толгонуп,
Берен менен арслан
Кошо жатты комдонуп,
Бир карасаң баладай,
Бир карасаң сур жолборс,
Аман жүрүп чоңойсо
Беттешкен адам аман түк болбос.
Чекеси жерге жеткени,
Асмандан кудайдын нуру чачылып,
Зилзала жүрүп кеткени.
Төрөгөн Манас уулуңуз
Кудайдын сүйгөн кулу экен,
Ар мүчөсүн карасаң
Токсон миң жандык уул экен.
Аман жүрүп чоңойсо
Эрешен тартып эр болот,
Кара көк жал кабылан
Каары толук шер болот.
Жүргөнү күйгөн чок болот,
Атаары болот ок болот,
Аты Манас коюлду
Ааламда жок болот.
Аты Манас шер ошол,
Айдалып келдик алыстан,
Тууганыбыз кыргызды
Таап берүүчү эр ошол,
Муңуңду чечер шер ошол,
Бизди муңкантпай күтчү эр ошол.
Өзү Алтайда туулду
Билсең кадыр түн келди
Ойлоп көрсөң, Жакып кан,
Бизге бир жакшылык тиер
күн келди.
Мурун кааласаң сизге туш келди,
Бүгүн сенин түшүңө туушар
иш келди.
Жакып бай, кабыл келди көргөн түш,
Эркек төрөп Чыйырды
Аты Манас коюлду,
Калкыңда барбы мындай иш!?
Сөлөкөтү, сөлбөтү,
Төрөлгөндө келбети
Чукул келди көргөн түш,
Кызырлуу Жакып, угуп ал
Кылымда болбойт мындай иш!
Балаңдын ар белгиси чак келди
Алда Таала кудурет
Өзү каалап бак берди.
Туулганда кара жер
Токтоно албай тербелди,
Аты Манас арслан
Байкасаң бизге шер келди!
Жакыбым,
Жалынсак болбойт мындай иш,
Жакында келбейт көргөн түш,
Жараткан Манастай бала берет - деп,
Жадыда барбы ушул иш?!
Белгилүү экен, бел экен,
Берен Манас бул уулуң
Белге таңуу шер экен,
Байланып жаткан бактынын
Багын аччу уул экен,
Кордукта жүрчү адамдын
Колун чечер уул экен.
Муңканып жүргөн адамдын,
Муңун табар уул экен,
Кайнап жаткан капырга
Казат кылар шер экен,
Алтайдагы карып журт
Аман Манас чоңойсо
Азат кылар шер экен.
Кечээ, Жакып, көргөнсүң
Кабарыңда бар бекен,
Текече кан, Шыгай кан
Бир караанын тийгизбей,
Же эр экенин билгизбей,
Алек болуп жан менен
Акылынан шашканда
Бул экөө тоого чыга качканда,
Тирүүлүккө жутунду
Бир караанын тийгизбей,
Туугандыгын билгизбей
Өздөрү качып кутулду.
Чалышарга чама жок,
Алышарга айла жок
Кара калмак, көп манжуу
Төбөбүздөн басканда
Кечээ быт-чыт кылып
баарыбызды чачканда,
Кордукту койдой салганда,
Мал менен башка ээ кылбай
Кытайың такыр талап алганда
Кол менен аяк байланып,
Кордук көрүп айдалып,
Капаланып кайгырып,
Өз туугандан айрылып
Белгилесек каран түн,
Мендеде барбы мындай күн?
Кол-аяк чогуу байланды,
Кордук көрүп айдалдык.
Бирөөбүз кеттик Эйренге,
Бирөөбүз түштүк чыкпай турган
тереңге.
Көбүбүз түштүк кордукка,
Жолуктук чоң чокмор алган
зордукка.
Калайман башка салганда,
Бул капырлар айдап алганда
Союп жээрге кой таппай,
Тыныч алууга жер таппай,
Жалы бар жетим тай таппай,
Же бир жан жыргатар жер таппай,
Жабыркап тентип келгенде
Алтайга келдик, ал таптык, Жакып,
Алтын кен казып,
Мал таптык, Жакып!
Каадада барбы көргөн түш,
Алда Таала жараткан
Манастай бала берет - деп,
Теги каадада барбы ушул иш!
Ушул бир бала чоңойсо,
Кегиңди алар кен ошол,
Сенин чериңди жазар эр ошол.
Туш-тушка кеттик айдалып,
Аман болсок тууганды табар эр ошол.
Байкасаң жакшы көргөн күн,
Билгенге Манас кадыр түн.
Арыган атың семирди, баатыр,
Бизге ачкан бир курсак тоюнду,
Сенин үзүлгөнүң уланат,
Балаң аман чоңойсо,
Көөдөндөн капаң чачылар,
Өрттөнгөн жүрөк басылар,
Аман болуп чоңойсо,
Сенин умачтай көзүң ачылар!
Үзүлгөнүң уланат,
Чачылганың жыйналат» Акбалтай айтып турган кеп,
Балалуу болдуң Жакып - деп,
Агарып таңың чыктыбы,
Сенин кызарып күнүң келдиби,
Аты бир Манас кабылан
Айкөлдү кудай бердиби?!
Көрсөң бир ичте бышман бар,
Учмактуу Бээжин улуу шаар
Ошонун улугу мыкты Эсенкан.
Уламадан кеп уктум:
«Аты Манас эр чыгып,
Бээжинге дүмөк салат - деп,
Бээжиндин каны Эсенкан
Бул кыргыздын журтунан
Бала издеди» - деп уктум.
Аты Манас бала - деп,
Балчысы айтып билиптир,
Тили кыргыз тилинде,
Бээжинге душман зилинде.
Ойлоп, билип балчысы
Ал Эсенкан капырдын
Айтып берип жарчысы
Көзүнө айтып далайы
Билген экен Манасты
Казыналык аяры.
Аярдан анык кеп угуп:
«Манас душман» - деп, угуп,
Албан түрдүү кол алып,
Ушул кырк үйлүү кыргыз журт элек
Чогуу жыйнап алганда
Кабарыңда бар бекен,
Балдардын баарын чуулатып,
Чубатууга салганда,
Манас издеп Эсенкан
Уламадан уласам,
Билгичтерден сурасам,
Калайманды салды - дейт,
Тутанып өлгөн кызыталак
Туш-тушка кабар кылды - дейт,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып кырды - дейт.
Чоң экенин билгизип,
Чогулган журттун баарысын
Кыйнап, сабап, күйгүзүп,
Бала издеди - деп уктум,
Аты Манас, жалы бар
Жан издеди - деп уктум,
Өз билгенин ааламга
Кылып кетти - деп уктум,
Кежирине тийгенди
Кежигесин кержейтип
Кырып кетти - деп уктум,
Аябаган дүмөктү
Салып кетти - деп уктум,
Самаркандын шаарында
Туулган экен бечара
Чоң Эшендин Жар Манас
Зордук кылып кытайлар
Алып кетти - деп уктум.
Каканчынын калкы бар,
Кайнап жаткан кытайдын
Канча түрдүү алпы бар
Каны буйрук кылганда
Ушундай зордук кылмай салты бар.
Ордолуу шайык көк жөкөр
Орчун журт Кокон, Маргалаң
Кызык кылды - деп уктум.
Анжыянды жердеген,
Муну эңкейтип душман жеңбеген,
Анжыянда Айкожом,
Айкожо уулу - Билерик,
Айкожо жайын сураба Өзү олуя жан экен,
Айкожонун Билерик
Өзү өлгөндө көргөн бала экен.
Жети-Өзөн суунун талмызы,
Айкожонун өлгөндө көргөн Билерик
Ата уулунун жалгызы,
Салым кылып алтынды
Артып алды - деп уктум,
Курун селде чалынып,
Кудуретке жалынып,
Төөгө булун жайлашып,
Кытайды көздөй айдашып,
Кытайдан чыгып, чоң Дөңгө
Өз билгенин аларга
Кылып салды - деп уктум,
Медиян суусуз чөлүндө
Соодага барган кожону
Кырып салды - деп уктум,
Ошондо кожо кырылып,
Сооданын баары тыйылып,
Олжолоп алып чоң Дөңгө
Жолго түштү - деп уктум,
Айкожо уулу Билерик
Колго түштү - деп уктум,
Темир аркан чыкпаган
Торго түштү - деп уктум,
Кытай эрмек кылууга
Дууга түштү - деп уктум,
Айыкпаган бир үлкөн
Чууга түштү - деп уктум,
Кожолорун коржойтуп,
Жайлап кетти - деп уктум,
Бу дагы бусурмандын эли - деп,
Билерикти моминтип,
Байлап кетти - деп уктум.
Жарманас менен Билерик
Экөөнү кошуп алды - дейт.
Кан тагында чоң зындан
Бийиктиги кырк аркан
Ал зынданга салды - дейт,
Өлтүрбөстөн житирбей,
Аларың бакырча болуп калды - дейт.
Кытай бүлүк болуптур,
Атын угуп Манас - деп,
Абайлагын, бай Жакып,
Ааламда барбы мындай кеп,
Уруусу Манас кыргыз - деп,
Уяны Манас бузар - деп,
Бээжинге салды мыктуу чеп,
Бээлеп, Жакып, кебимди ук,
Мендеде барбы мындай кеп,
Кырк үйлүү кыргыз чогулуп,
Айта көрбө, Манас - деп.
Кырк үйлүү кыргыз чогулуп,
Капанын баарын жоёлу,
Кыргыздын баары чогулуп,
Кызыр чалган көк жалды
Азырынча Чоң Жинди атка коёлу.
Жашы он экиге келгенде
Билбегенди билгизип,
Минтип жолго салалы,
Кайнап жаткан капырдан
Биз капкайдагы кекти алалы.
Он төрткө жашы келгенде
Канга тоюп катыгат,
Карап тургун Манаска
Каканчындын Бээжинге
Канкор Манас атыгат.
Белгилүү ушул, бели ушул
Каканчындуу Бээжинге
Калайман салчу эр ушул.
Бай Жакып, балам, кебимди ук,
Бала келди, шер келди,
Мал менен башың тең келди,
Таалайың артык кабылан,
Үйүңө Манас эр келди!
Аман болсо бул уулуң
Кыяны чаап жол салат,
Айтканым жалган болбосо,
Алдам өзү билбесе
Бул уулуң кытайды чаап олжо алат.
Сан кара күткөн, ой Жакып,
Малга кароо жан элең
Сараңыңды кой, Жакып!
Сенин адырда жылкың алты сан,
Мунун көбү сонун ала баш,
Ичинде аргымак-буудан аралаш.
Капанын баарын жой, Жакып,
Табылып Манас уул келди,
Далайын тойго сой, Жакып,
Далай жылкы, далай кой
Бир далайын сой, Жакып,
Баланын аты «Манас» - деп,
Эч адамга билгизбей,
Эч
адамга туйгузбай
Өз ичиңен: «Манас» - деп,
Баланын атын кой, Жакып!
Сан кара малың чач, Жакып,
Элдин оозун бас, Жакып!
Уй менен төөң союлсун,
Бул Алтайдын түзүнө
Чоң кемеге оюлсун,
Бул Манастын тоюнда
Календер, бакыр, мискиндер
Калбай баары тоюнсун!»
Акбалтай айтып мындай кеп
Сүйүнчүлөп калганы.
Баласы жок Жакып бай
Айтканына көндү эми,
Боз айгыр үйүрү миң байтал
Айткан Акбалтайыңа
Сүйүнчүгө берди эми.
Алдыңкы эрдин шалпайтып,
Эки өркөчүн аркайтып,
Өрдөктөй мойнун койкойтуп,
Бир өркөчүн зоңкойтуп,
Балпаң-салпаң маң баскан,
Төрт аягын тең баскан,
Чуудаларын чаң баскан,
Нардан чыккан төрт жүздү
Айдап Жакып келди эми,
Ал Акбалтай абаңа
Сүйүнчүгө берди эми.
Шаа мүйүзүн койкойтуп,
Өзү сүрөк, сүтү май
Баркы кымбат жаныбар
Малым жетпейт бир далай,
Байкуш Жакып аянбай
Уйдан берди төрт жүздү.
«Ой, Акбалтай, абаке
Ушул сөзүң чын болсо,
Жылкыдан тулпар малымды ал,
Аздык кылса бергеним
Көөкөргө куюп канымды ал,
Ырас болсо айтканың
Өгөөмдү таштап, бүлөөмдү ал,
Экөөмдү таштап, бирөөмдү ал,
Алтайга таштап, айылымды ал,
Баламды таштап, зайыбымды ал,
Мүлкүмдү жыйнап, бөзүмдү ал,
Оорубаса, ой абам,
Чукуп бир жак көзүмдү ал,
Жылкы жыйдым дүйнөсүз,
Ээсиз малды көп жыйдым,
Сүйүнчүлөп калыпсыз,
Айтканың ырас чын болсо,
Малым түгүл, мени да ал!
Акбалтайдын кебине
Эзилип кетип барамын,
Кебин угуп кан Балтай
Сүйүнгөнгө чыдабай,
Күйүп барат жүрөгүм.
Айланайын Акбалтай
Аты Манас коюлса
Ал баламды көрөйүн,
Бул Алтайга келгени Малым арбын, балам жок,
Бала үчүн тарттым жапаны,
Мына ушундай экен, дүйнө бок!
Айланайын Акбалтай,
Бир туткан бирим сен элең,
Жанды кудай жаратат,
Ал баланы көргөнчө
Менин жаным чыгып барат!» Деп, - ошентип, бай Жакып
Турага толгон (түмөн) мал
Баланын жөнүн укканда
Тутамга келбей шордуу жан
Көңүлү кетип бөлүнүп,
Балалуу болдуң дегенге
Байкуш калган бай Жакып
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Шашып атын токунуп,
Ээрчиткени эр Балтай
Чоң Алтайдын оюнан,
Чоң өзөндүн боюнан,
Салып келсе үйүнө
Ырыс-таалай жөнөптүр,
Байбичеси Чыйырды
Манас шерди төрөптүр.
Манасты төрөп турганда
Байбиче белги көрүптүр,
Ал белгини көргөндө
Он эки катын бечара
Жүрөгү түшүп өлүптүр.
Түшкөндө бала тик түшүп,
Көргөн кемпир бүк түшүп,
Бар-бар-бар ыйлап,
Баркырап көк жал бек ыйлап,
Көк жал жалы бөлүнүп,
Аягы менен тик келип,
Абайласа баланын
Арслан түрү көрүнүп,
Манасты төрөп турганда,
Кудай кылган убара
Байда болуп келиптир
Бир ак сакалчан дубана:
«Бул төрөгөн балаңыз Алты шердин кенжеси,
Алланын сүйгөн мендеси.
Аты Манас артык шер,
Жан жаратып мендеден
Эзелде чыкпайт мындай эр,
Айза имерип, топ бузат,
Муну менен алышкан адам окко учат.
Берен ушул, шер ушул,
Шер кенжеси эр ушул.
Аман болуп чоңойсо,
Жолсуз жерге жол салат,
Тийишкенге кол салат,
Себилдүүсү сексен төрт,
Аман болсо көрөрсүң,
Мунун серпишкен жагы кызыл өрт,
Жүргөнүнө чаң жетпейт,
Мунун сайышына ал жетпейт,
Беттеп менде келе албайт,
Муну душман жеңип алалбайт,
Түгөнгөн сайын түтөгөн,
Түптүү Манас шер ушул,
Өлгөн сайын өөрчүгөн
Өкүм Манас эр ушул.
Каканчындын Бээжинди
Аман жүрүп чоңойсо,
Какайлатар эр ошол.
Калайман салып кагышып,
Чоң-Бээжин менен чабышып,
Көргөндө болбойт эч арман,
Кырааның Манас чоңойсо,
Кытайга салат чоң жаңжал.
Белгилүү ушул, бел ушул
Бу дүйнөдө жашаган
Белгилүү Манас шер ушул.
Кыраан уулуң чоңойсо,
Кытайга бүлүк кылуучу,
Бет алганда токтобой
Бээжинге найза сунуучу.
Кайнап жаткан калыкка
Качырып согуш кылышса,
Ажалдуусун кырышса,
Мылтык атып, жаа тартып,
Каршы-терши турушса
Айбалталап чабышып,
Карсылдашып урушса,
Күпсөрдөн дары күбүлсө
Ок-дарысы түгөнүп,
Тизелешип салышып,
Тим эле жандан түңүлсө,
Каалап берген болот ок
Капырга казат кылууга
Манас өңдүү менде жок.
Дегениме көнүңүз,
Даам ичирбей балага
Ушул болот ок менен балаңа
Оозандырып бериңиз,
Айтканымды билиңиз,
Айгайлаган жоо келсе
Бир кереги чын тиет,
Ушуну жакасына тигиңиз».
Маңдайынан үч сылап,
Көздөн кайым болду эле,
Олуя чалдын өзү экен,
Төрөлгөндө Манасты
Даарымак болгон кези экен,
Кабылан - деп, катыгып,
Калың элдин баарына
Кан Манас - деп, атыгып,
Баласы жок Жакыпка.
Бала көрүп бай болуп,
Ар көңүлү шай болуп,
Адам тапкыс ой кылып,
Балалуу Жакып болду - деп,
Калайык тегиз чогулуп,
Камынмак болду бай Жакып
Баласына той кылып.
Ошондо Жакып берендин
Малы түмөн, бала жок,
Баалуу болуп турганда
Бай Жакып той бербеске чара жок.
Калайыктын ою - деп,
Балалуу болуп турганда
Бай Жакыптын тою - деп,
Бээ баштаган беш жүздү
Эркек перзент көрдүм - деп,
Берен Жакып сойду эми,
Уй баштаган үч жүздү
Союуга байлап койду эми.
Санат жетпес кой союп,
Кой сойгондо мол союп,
Кочкор союп, той кылып,
Адам билбес ой кылып,
Бай Жакыптын тою - деп,
Кара калмак, манжуу журт
Калкынын баары чогулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Жакып байдын далай мал
Тойго зарып кырылып,
Ала-Тоодой эт болуп,
Ала-Көлдөй чык болуп,
Бичик чийип, кат коюп,
Манастын атын бурмалап,
Чоң Жинди - деп, ат коюп,
Калмактын кочкулары короңдоп,
Күрмөчөнү, таштуусу
Жакыпты ушак кылып сороңдоп,
Чоң Жиндини тууду - деп,
Адам, чоң той кылды бул бурут,
Башаалыктай мал сойгон
Адам, байыган экен бул бурут.
Дүнүйөнү шай койгон,
Кымыз да аш, арак да аш
Адам, кызыкты көрдүк буруттан,
Ушул кезде кайран баш!
Тойго келип буруттан
Кызык көрмөк болдук ээ,
Айгыр койбой төө сойгон,
Ар түлүгүн тең сойгон,
Адам, артык экен бул бурут.
Улугу бар, таштуу бар
Тойго келип тоюнуп,
Аң-таң калды каркыбар.
Кан Жакыптын малы бар,
Кара калмак каны бар,
Жакыбым той кылганда
Калың журттун баары бар.
Адам таппас ой кылып,
Ал Манастын тоюна
Ат чаптырып той кылып,
Бай экенин билгизип,
Калмактардан душаңы
Арбаң-дөрбөң кылышып,
Тойго калып тунушуп,
Кымыз ичип кызышып,
Сөөк терин сызышып,
Арак ичип алкынып,
Күчтүүлөрү күпүлдөп,
Канча мал тойго союлуп,
Баланын аты Чоң Жинди болду
коюлуп.
Таш сайынган калмактын
Тазалары жыйылып,
Ал баланы көрчүдөй,
Ар кимиси колуна алып салмактайт,
Ал балага энчи бөлүп берчүдөй.
Жакыпка жакын Ошпурбай
Кою бирге короолош,
Аштыгы бирге ороолош
Ашы бирге жороолош,
Мал багышса күч бирге,
Саан саашса сүт бирге.
Манастын тоюн бергенде
Ушак кылып чуу кылды,
Кара калмак, манжуу журт
Калың элге чуу кылды.
Ошпур угуп ойлоду,
Уккан кебин Ошпурбай
Жакыпка айтпай койбоду.
Бир күнү калмак кеп кылып:
«Улукча кармап мал сойгон,
Дүнүйөсүн шай койгон,
Алтайдагы буруттун,
Бурут деген бу журттун
Күрдөлү кармап мал сойгон,
Күчөгөн экен бул бурут.
Бекер сойгон мал эмес,
Бекер бурут бул эмес.
Катыны тууса мал сойгон,
Бар дүйнөсүн тең койгон
Күпүлдөгөн буруттун
Күчөгөнүн карачы!» Күңкү кылды көп калмак,
Эли жогу курусун
Жакыпка тийди көп салмак.
«Баашалыктай мал сойгон
Жакып оңой бай эмес,
Туулганда мал кырылды
Ушул баласы оңой бала эмес!
Баланын аты Чоң Жинди
Аржакы атын ким билди!
Баласы күйгөн уу белем,
Аман жүрүп чоңойсо,
Бээжинге бүткөн чуу белем!
Кең Каканчын-Бакбурчун
Келип көрдүк бул журттун
Мындай малды ким сойгон,
Мал сойгонун кылыгын.
Чоң даңзага чийгизип,
Жакыптын мал сойгонун
Чын-Бээжинге билгизип,
Баашалыктай мал сойгон
Мааниси кандай буруттун,
Бул бурут деген журттун.
Бээден беш жүз мал сойгон
Берен экен бул бурут,
Астыңкы эрдин шалпайтып,
Эки өркөчүн каркайтып,
Төөдөн сойгон беш жүздү,
Адам таппас ой кылган,
Ааламга жетер той кылган,
Кулак угуп, көз көрүп,
Мындай тойду ким кылган?!
Бул Алтайга келгени
Эчен жылга жетиптир,
Бул буруттун байлыгы
Ааламдан ашып кетиптир.
Катыны тууса той кылган
Бул буруттун эрдигин,
Белги кылбай бээ сойгон,
Төрт түлүк малды тең сойгон,
Бу Какандын шаарында
Мындай малды ким сойгон.
Тоюна барган ток экен,
Бул Какандын шаарында
Буруттай адам жок экен.
Бул арагы менен кымызы
Ааламга сыйгыз иш болду,
Улуңтуң, Даң-Шаң, Бакбурчун
Улугун көрдүк бул журттун,
Адам көргүс ой кылды,
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүсүнөн өйдөрөөк
Ушул бурут той кылды.
Тоюна адам жайланды,
Кара калмак, манжуунун
Балдары уча байланды,
Тоюна толук малы союлуп,
Баласынын атын сурасаң
Чоң Жинди атка коюлуп,
Катыны тууса той кылып,
Адам көргүс ой кылып,
Кутурган экен бул бурут!
Учмактуу Бээжин чоң шаарда
Улугубуз Эсенкан
Ошого кабар салалык,
Мал сойгон бурут кыргыздын
Кабарын айтып калалык».
Кара калмак, манжуудан
Калкынын баары жыйылып,
Бээжиндин Эсенканына,
Каканчынын белине,
Кайнаган кытай элине,
Сепил тозгон тамына,
Бек бекиткен шаарына,
Бээжиндин Эсенканына
Бейили кетип калмак журт
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип,
Жезден кылган добулбас
Сабынан кармап имерип,
Каканчынын шаарына
Чоң желдетти жиберип.
Мына ошондо чоң желдет
Күндөп-түндөп жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Толкуп жаткан суу кечип,
Тоңкойгон эчен тоону өтүп,
Ашып-шашып жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Арада эче күн жүрүп,
Мунарыктап көрүнгөн,
Чет-Бээжиндин айылына,
Барып жетти ал желдет
Эсенкандын айылына.
Кырк эшиктүү Чет-Бээжин Капка баккан жайсаңы,
Эшиктеги бирөөсү,
Кечил турган күрөөсү,
Бул күрөөнүн жайын сураба
Өгүзү карып, өзү өлөт,
Өлүп калган адамдын
Өлчөп малын тек бөлөт.
Серкесин сетер көтөрөт,
Мингени ыйык ат болгон,
Ырымын көрсөң бул журттун
Ургаачы менен жүрбөгөн.
Азоо атын токунган,
Ырымын көрчү бул журттун
Колодон кылган чоң буркан
Кудай - деп, ошого чокунган.
Эсенкандын жанында
Кечилден турат бир миңче.
Баягы барган чоң желдет
Ашып-шашып антаңдап,
Катынын кара баскансып,
Мунун куугуну жакын качкансып,
Эсенкандын алдына
Баштай берди бузукту,
Айта кирди кызыкты
«Айдалып келген буруттан
Алтайга келип конду эле,
Азып келип журтунан
Бизге букара болду эле,
Көңүлү ташып жай болду,
Көбүнчө аштык айдап бай болду,
Бай болгондо ал Жакып
Адам тапкыс ой кылды,
Баашалыктай мал союп,
Катыны тууса той кылды».
Чоң желдет айтып турганда
Ачуусу келди Эсенкан:
«Балалуу болсо той кылмак Баары журттун адаты.
Айдалып келген ал бурут
Төрт түлүк малы жай болсо,
Атаңдын көрү калмак журт,
Сенин араңа келип бай болсо,
Малдуу малын сойбойбу,
Качан болсо арыкта бар
Калайык баланын атын койбойбу?
Малы бар экен бай Жакып
Баашадай малды сойду - деп,
Мынчалык неге кутурдуң?
Колунда малын сойбойбу,
Тоюна келген тойбойбу,
Калайыктар чогулуп,
Баланын атын койбойбу!?
Балалуу болгон ал бурут
Мал көзүнө карайбы
«Малын көп союп салды» - деп,
Маа келгениң жарайбы?
«Букара малын сойду» - деп,
Бузулуп кантип кетемин.
«Бурутум малын сойду» - деп,
Күнүлүк кылып нетемин.
Букарам кармап той кылса,
Ошого бузулган адам оңобу?
Тоюна тоюп кутурдуң,
Бер жакка чаап жутундуң,
Адам бир деген оңобу,
Адам сендей болобу?» Кууп ийип желдетти,
Зың-зың этип кенебей,
Жатып алды Эсенкан
Айтып барган ал кепти
Бучкагына теңебей.
Мына ошондо Манас эр
Күндөн-күндөн күн өттү,
Күн мезгили да жетти,
Жетиге келди зор Манас
Мунун коюлган аты Чоң Жинди,
Кара көк жал султандын
Шер экенин ким билди,
Сегизге чыгып серпилип,
Оң жол менен жүрбөдү,
Адам айткан сөз болсо
Муну кулагына илбеди,
Айтса адамдын сөзүн билбеди.
«Чын Чоң Жинди экен», - деп,
Кара калмак, манжуу журт,
Айың кылып жүргөнү.
Балача чуркап шашпады,
Бешке чыга келгенче
Берениң Манас баспады.
Чыкырган аты Чоң Жинди,
Чын Манас атын ким билди?
Кара калмак, манжуу журт:
«Жакыптын бечел уулу» - деп,
Калмак көзү көргөнү,
Айың кыла бергени.
Артык Манас опсолоң,
Бешке чыга келгенде
Бутун жыйнай басканы,
Жети жаштан сегиз жаш
Бала чыгып келгенде
Күйүп турган чок болду,
Кырк үйлүү кыргыз ичинде
Мындай тентек жок болду.
Балдар менен ойноду,
Ойногондо ал берен
Ойногонду койбоду,
Ойной берген балдардан
Эчен балдар сойлоду.
Каары келип кармаса,
Чыңырып балдар чыркырайт.
Чындап кармап жиберсе,
Талкан болуп быркырайт,
Бир күн Манас кабылан
Оолугуп токтобой,
Кырк үйлүүдөн кырк бала
Кыйбатын жыйып алыптыр,
Чоң Алтайдын талаага
Чогулуп оюн салыптыр.
Бул кырк үйлүү кыргыз балдары
Кыйындап ойноп алыптыр,
Кыраан Манас ичинде
Кымбаттап оюн салыптыр,
Кара калмак, манжуудан
Он беш менен он алты
Экөөнүн орто жеринен
Сексен бала барыптыр.
Ал баланын ичинде
Боз калмактын чоң уулу
Ары чогоол, ары эр
Сексен бала оңбоду.
«Кызыталак бурут» - деп,
Ал балдарды кордоду.
Анда балдар муну айтып:
«Тентип келген бурут - деп,
Бул буруттун балдарын
Буркуратып курут» - деп,
Сексен бала качырып,
Кырк балага асылып,
Кырк балалар чуркурап,
Кылайган жаны калбады.
Кырк баланын баарысы
Тизеси жерге бүгүлүп,
А балдардын алдына
Башынан корккон кырк бала
Сексен бала алдына
Келин болуп жүгүндү.
«Жакелер жан соога» - деп,
Чымындай жандан түңүлдү.
Карап турса кырк бала
Билегинен сап кеткен,
Жүрөгүнөн кап кеткен,
Чыркырап качып жүгүрүп,
Чымындай жандан түңүлүп,
Балдар минтип турганы,
Кырк баланы сексени
Жалынса болбой урганы.
Даакысы кетти тытылып,
Мурду канап быркырап,
Кырк бала ыйлап чыркырап,
Балдар ыйлап бой-бойлоп,
Манас турат калмактарды
«Кой, кой» - деп,
Кой, койлосо болгон жок,
Кара калмак оңгон жок.
Кой, кой - деп турса Манаска
Желигип балдар жеткени,
Жети чокмор, төрт муштум
Манаска тийип өткөнү.
Бул чокморду жегенде
Кыдырата карабай,
Кырааның салды бузукту.
Кылча жанын аябай,
Тегерегин карабай,
Теги жанын аябай
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Өрттөй көзү бек жайнап,
Кан ичмеси чын кармап,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш
Кашкайып чыгып алыптыр.
Кырк бала кыйрап калганда
Кызыр чалган кургуруң
Кызык мушташ салды эми:
«Кара калмак, манжуу журт,
Калкың менен кырайын,
Кутурган экен сексенин
Кырып жүрүп тынайын!
Кырк үйлүүнүн баласы
Айдарлуу кара калмагын.
Тим турган жанды тим койбой,
Тийди жаман салмагың,
Бууданын кармап алгансып,
Бузукту мурда салгансып,
Бу күйүткө ким көнсүн,
Күчөсө түпкө жетейин,
Күчөгөн экен бул калмак
Мен бир күрпөңдөшө кетейин!» Айтып муну эр Манас
Каарланып бакырып,
«Кыргыздап» ураан чакырып,
Кызыгын көрчү баланын
Кара даакы жонунда,
Кара чокмор колунда,
Үйрө кармап чокморду
Балдарга карап жетти эле,
Ойноп-ойноп өттү эле,
Он эки бала бир өлдү.
Сексен бала дыркырап,
Быт-чыт түшүп дыркырап,
Калмагынча калдырап,
Кытайынча балдырап,
Шашкан балдар мындан көп,
Жаны калбай жабылып,
Качкан балдар мындан көп.
Манастан коркуп ал балдар
Тоголонуп жыгылып,
Шашканынан балдардын
Кудайга үнү угулуп.
Каарланып Манасың
Калайман бүлүк салды эми,
Он эки бала калмактан
Тырайып өлүп калды эми.
Балдар качып жүргөндө
Токтобой Манас оолугуп
Кыргыздын кырк баласы
Караан болуп чогулуп,
Калмактын сексен баласын
Кезиккенин жанчыптыр,
Кордукту койдой салыптыр,
Койгулаша кеткенин
Манас кокосун жулуп алыптыр.
Түбүнө чогуу жетерде,
Кууп отуруп балдарды
Тонунун баарын тытарда,
Жетсе канын жутарда,
Кызык кыргын саларда,
А калмактын балдарын
Чөл түшүрүп баарысын
Айылына кууп барарда,
Чөл түшүрүп баарысын
Түбүнө чогуу жетерде,
Кармаганын соо кылбай
Тырайта муштап өтөрдө,
Калмак билип каларда,
Катуу бүлүк саларда
Атакеси бай Жакып
Мал жайытын чалыптыр,
Боз айгыр менен кампайып,
Кара ниет Жакып бай
Үстүнөн чыгып калыптыр.
Кырк баланы кайра айдап,
Манасты кармап алыптыр:
«Атаа, балам, түпкө жеттиң» - деп,
Армандуу кайгы салыптыр.
«Алып келип мал күттүм,
Алтайым жакшы жер эле,
Эли сонун, ичи кең
Менин калмагым сонун эл эле.
Минте берсең, сен балам,
Казмак болдуң орумду,
Кайнатмак болдуң, кулунум,
Капкайдагы шорумду,
Кетиресиң алымды,
Бул тентегиң койбосоң
Талатасың малымды.
Тентектигиң сында жок,
Теңдешип союл чабуучу
Теңиз кыргыз мында жок.
Балам, биз тентип келдик Алтайга,
Сенин тентегиң жетет далайга.
Жөн жүрбөй сийип иесиң
Кымыз куйган күбүмө,
Куу балам жетет экенсиң
Капкайдагы түбүмө!
Бул тентегиң койбосоң
Козголоң салат уйкума,
Эртең чабуул койбойбу
Өрүштөгү жылкыма!
Кара кылар токой жок,
Баана кылар огой жок.
Калмак зордук кылбайбы,
Бул тентегиң койбосоң,
Жыйып алган үбүмө,
Акыры жетет экенсиң,
Ушинтип жүрүп түбүмө.
Чийбейби чогуу сызыкты,
Бул тентегиң койбосоң,
Кара калмак, көп манжуу
Кылбайбы маа кызыкты,
Чачмак болдуң, чунак уул,
Сан кара жыйган малымды,
Төктүрмөк болдуң, чунак уул,
Бул калмактан канымды,
Койчу, кыймак болдуң жанымды,
Бул кылыгың койбосоң,
Баштамак болдуң бузукту!»
Балдардын баарын бакырып,
Жапырып Жакып тозгону,
Тосуп алып баарысын
Байыркыны козгоду:
«Бала сурап, кудайдан
Ырас эле бир балакет
Көргөн экемин,
Тогузга жашың келелек,
Тозокту мынча не салдың?
Казмак болдуң орумду,
Кара калмак кутурса,
Байлап кетет колумду,
Көргөзбөйбү көзүмө
Киши кылгыс сонунду.
«Уулуң бала кырды» - деп,
Уятты калмак кылбайбы,
Уулум, сенин айыңдан
Ушу турган кыргызды
Такыр кырып салбайбы!
Кыра турган себеби Кара калмак кеги бар:
«Буруттан Манас чыгат» - деп,
Бул капырдын башынан бери
шеги бар.
Балам, сенин кылыгың,
Кылып жүргөн бузугуң
Аярына датталуу,
Атың Манас билинип,
Кайнап жаткан капырдын
Даңзасына катталуу.
Балам, баштаганың бузукпу,
Салмак болдуң башыма
Менде көргүс кызыкты.
Жасатмак болдуң чараны,
Жараткан берген экен го
Сен өңдөнгөн тентек баланы.
Кетирмек болдуң алымды,
Талатмак болдуң малымды,
Кырдырмак болдуң кытайга
Кыргын кылып жанымды.
Сенин бабаларың өлгөндө,
Бабаңдан калган сан мүлктү
Кара калмак бөлгөндө,
Каракандын сегиз уул
Бытыратып баарысын
Туш-тушту көздөй бөлгөндө,
Биздин бирөөбүз кеттик Иренге,
Түшүп кеттик моминтип,
Кулак угуп, көз көргүс
Аябаган тереңге.
Билгенге кадыр түн көрдүк,
Биз Алтайга келип күн көрдүк.
Бала өлтүрүп, чыр кылдың,
Төктүрөсүң канымды,
Менин кырдырасың малымды!»
Жакып бай айтып мындай кеп:
«Атаа, тентек уулум» - деп,
Ачып көздү жумганча,
Андай-мындай дегиче
Абам Балтай акжолтой,
Сүйлөгөнү жарыя,
Кырк үйлүүнүн ичинде
Абаң Балтай карыя
Акбалтай айтат бир сөздү:
«Атаңдын көрү, ой, Жакып,
Бул жемеңди кой, Жакып,
Жылкың менен жерге кир!
Аты Манас бул уулуң
Береке ушу, бел ушул,
Калмак турмак канчага
Кыргын салар шер ушул!
Эркек бала шок болсун,
Мал багар уул болгунча
Бар болгунча жок болсун!
Артыңа колуң байланып,
Бери карай айдалып,
Ошол күнү өлгөнбүз!
Бейлесек, далай бейарман
Ушул уулуң чоңойсо,
Бээжинге салар чоң жаңжал.
Караса канбайт куу жүрөк
Аман уулуң чоңойсо,
Каканга салат чоң дүмөк!
Талаадан жыйнайт көчүңдү,
Алып берет Манасым
Капкайдагы өчүмдү,
Ушул Манас зор болсо,
Атагы журтка дүң болсо,
Бет алган жагы түз болсо,
Сайып кырган дөөсүнүн
Атагы туура жүз болсо,
Көңүлүң артып жай болдуң,
Балаң жокто, бай Жакып,
Сан кара күтүп, бай болдуң,
Малга ишенген болобу,