Манас - Саякбай Каралаев - 43

«Сыргагым,
Тоодогу жылкым тогуз миң,
Тобурчак, тулпар аралаш.
Тобурчак, тулпар ичи ток,
Дозокудан мен өлсөм,
Алакелеп калаарга
Аркамда туяк бала жок,
Кудайдын салган ишине
Көтөрбөскө чара жок!
Сарала тулпар канатташ,
Ушу жерде мен өлсөм,
Кайда калбай бир куу баш!
Кабыланым, Сыргагым,
Мен бусурман келгени
Жүктөгөнүм бир болду,
Агынай кызы Арууке
Алганым нече жыл болду.
Жайылтып чачын тарабайт,
Согончогу канабайт,
Берзентсиз кара күн болду.
Кокустан өлсөм кытайдан
Жолдошуң Алмаң барындай
Жоого согуш баштаба.
Аманат кылып айтканым Кытайга сөөгүм таштаба!
Белимден ийип бүктөп кет,
Айбан да болсо жан жолдош
Саралага жүктөп кет.
Мазарлуу жерге тушуксаң
Көрүмдү кенен оюп кет,
Куран окуп маа атап,
Сараланы союп кет,
Терең казып коюп кет!
Сан жылкыңды айдай бер,
Мен ажал жетсе өлөйүн,
Баатырсынган кытайдын
Астынан тозуп бул жерде
Мыктылыгын көрөйүн».
Айза менен сайгандай,
Ыргып кетти эр Сыргак:
«Жылкың менен жылас бол,
Жыргалым, Алмам, айдабайм!
Айдап барып жылкыны
Не муратка жетейин,
Асылым Алмам шеримди
Кытайга жалгыз калтырып,
Кантип таштап кетемин,
Ажалым жетсе өлөмүн,
Алөөкөнүн Коңурбай,
Арманда калдым дүнүйө ай,
Бир беттешип көрөмүн!
Мени таштап Алаке,
Жылкыңды өзүң көздөп ал,
Мен иниңиз Сыргакты
Жети күндө күтүп ал!»
Кол алышып коштошуп,
Козголушпай эки шер
Колдон кармап алышты,
Ардемени көп айтпай
Аманат, - деп табыштап,
Эр Алмамбет туйгунуң
Эсепсиз түмөн жылкынын
Артынан жүрдү кургуруң.
Айдап барат жылкыны
Доолбасты карс коюп,
Сырбараң менен тарс коюп,
Дыгдырылтып дургуштап,
Камап алды Алакең,
Калың түмөн жылкыны
Астына салып иргилтип,
Сабап алды Алакең.
Жылкы айдаган Алмамбет
Бара турсун жолуна,
Аны мындай таштайлык,
Артта калган жекеге
Эр Сыргактан баштайлык.
«Жекеге чыккан Коңурбай
Четтешип жатып өлсөм, - деп,
Эч болбосо кезиксе
Беттешип жүрүп өлсөм, - деп,
Аныктап тиктеп Калчаны
Айза менен сайсам, - деп,
Жакын келсе кытайды
Айдарынан алсам, - деп,
Ушу жолдо Калчага
Артыкча күйүт салсам», - деп,
Көкчебич оозун бурду эле,
Көк жалың кыраан Сыргак жан:
«Коңурбай качан келет?» - деп,
Кыраңга чыгып кылтыйып,
Кылчайып карап турду эле.
Бээжиндеги кытайдан
Алөөкө деген кан чыгып,
Алөөкөнүн Коңурбай
Айкырганда уккандын
Добушунан жан чыгып:
«Кайда бурут, кайда? - деп,
Кармап колун байла!» - деп,
Каарданып алыптыр,
Карап турса Калчаны
Анык алптын дөөсү экен,
Кырк кан эли кытайдын
Чыны менен ээси экен.
Сыягын карап олтурса
Опол-тоодой көрүнүп,
Артындагы түмөн кол
Алда нече бөлүнүп,
Капырлыгы болбосо,
Жылдызы жазык оң экен,
Капырлардын Коңурбай
Адамдан канча чоң экен.
Мурутунун бир талы
Айбалтанын сабындай,
Мурду тоонун сеңирдей,
Булкушканды жегидей.
Көзү көлдүн быткылдай,
Көрүнгөндү жуткундай.
Эки көздүн кычыгы
Ачылып калган көргө окшоп,
Ай маңдайдын кеңдиги
Жайлоодогу төргө окшоп,
Тегерете санабай,
Тегеле жанын аябай,
Кылчайып кайра карабайт,
Кыраандыгын карачы,
Кылча жанын аябайт,
Кылдаткан айза курч болот
Кыйкырып сунуп калыптыр,
Бээжинге дүмөк ач албарс
Ач билекке салыптыр.
Атышарга очогор
Аны дагы белендеп,
Алган экен Коңурбай.
Кара калпак кыргагы,
Кабагым-кашым дебестен,
Карап турат жаланып,
Кан Манастын Сыргагы,
Бу дүйнөдө сөзү ачык.
Адамзатта көзү ачык,
Алөөкөнүн Коңурбай
Көргөн жерден Сыргакты
Сынап Калча келейтат:
«Астындагы Көкчебич
Чу коюшта мал жетпес,
Үстүндөгү Сыргакка
Алышкан менен ал жетпес,
Умаштай ачат уйкумду,
Упуратат журтумду,
Какайлатып кубалап,
Кан дарыя агызып,
Кырып кетет элимди,
Сындырып кетет белимди,
Таш-талканын чыгарып,
Талап кетет жеримди.
Теги Сыргак эр экен,
Телегейи тең экен,
Оң далысы кең экен,
Буруттугу болбосо,
Бул жалганда шер экен,
Ташты чаап чыгарган
Кыялашым болсочу,
Алөөкөнүн кенжеси,
Өзүм менен бир тууган
Уялашым болсочу!
Теги Сыргак көйкашка,
Мендеден Сыргак бир башка,
Тегиз бою тең экен,
Жыйырмага илинип,
Быйыл келген кези экен,
Көөп калган чагы экен,
Анык кыраан шуңкардын
Ташка тиер табы экен.
Алда, бурку, кантейин!
Амалды жетик салсам, ээ,
Жөө күлүк колун каптатып,
Сыргакты тирүү кармап алсам, ээ!
Бээжиндеги сулуу кыз
Аларга кошуп салсам ээ,
Сыргактан эркек туулса
Алтын таажым кийгизип,
Алтын тагым мингизип,
Чет-Бээжинге түбөлүк
Кароол кан кылып койсом, ээ!
Бура тартпай өлүшүп,
Сыргак менен бир беттешип көрсөм» - деп,
Кайратынан кайткан жок,
Сундурганын тарткан жок,
Айла курат, көп ойлоп,
Амал менен Сыргакты
Ала турган жерди ойлоп,
Күрсө-күрсө жөтөлүп:
«Эр Сыргакты атам» - деп,
Милтесине от коюп,
Кытай оттук, боор таш
Кырып ийип чок коюп:
«Атамын», - деп, камынып,
Мылтыкты жайып көтөрүп,
Астындагы Алгара
Түйүлө түшүп дыр койду,
Окчо кармап Сыргакты
Очогор менен бир койду.
Баскан жерден Очогор,
Түтүн бурк деп, тарс этип,
Зыңгырап Сыргак кенебейт,
Калча кулдун атканын
Бучкагына теңебейт.
Өлөмүн, - деп ойлобойт,
Тоодой болгон Калчанын
Кебетесин, сымбатын
Көрүп турат Сыргагың.
«Бетегелүү чаң чыкпас,
Ошо жерде кезигип,
Бир беттешип калсам, - деп,
Өлүп турат Сыргагың.
«Тетиги, алыс жаткан Таласта
Жебеден мурун жетсем, - деп,
Жеткен жерден кул менен
Талкалаша кетсем, - деп,
Ажалым жетсе кокустан
Айза кармап, окко учуп,
Шейит болуп өлсөм, - деп,
Өлбөй тирүү бар болсом
Коңурбай менен жулкушуп,
Бир жеңишип көрсөм, - деп,
Ичи кайнап өрт болуп,
Улак кандын Сыргагы
Бир сайышып кетсем, - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Чындап кылган сыр найза
Кармап колго кабыштап,
Кармап алып айзаны
Өлчөлүү жерге табыштап,
Сундурганын тартпастан,
Сумсайганын жазбастан,
Жалтанып коркуп калбастан,
Кисени белге курчанып:
«Ысылам!» - деп үн салып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Ураанды Калча укканда,
Ал дагы калды качырып,
Сундурганын тартпастан,
Бу да келет качпастан,
Сыргак менен Коңурбай
Качырышып келейтат,
Чымын жанын аябай,
Алөөкөнүн Коңурбай
А да айза көтөрүп,
Толгой тартып келейтат.
Өлөр жерин бу көздөп,
Оңтойлонуп келейтат.
«Кемпиринин чети, - деп,
Өпкө-боор бети», - деп,
Өлчөлүү жерди башынан
Жаш чагынан билген кул,
Сыргак менен мурунтан
Эчен жоого кирген кул.
Ошол чакта эр Сыргак
Астындагы Көкчебич
Баскан ташы быркырап,
Көздү ачып-жумганча
Жетип барды эр Сыргак
Чоң Калчага дыркырап.
Күркүрөгөн Калчага
Жакын Сыргак барганда:
«Ээрдин үстү кашы», - деп,
«Табарсыктын башы», - деп,
Сыргак муштап калды эми.
Ошол чактан Коңурбай
Көздөгөндөн айрылбай,
Көк жалың муштап калды эми.
Аянышпай эки эр
Айза менен коюшту,
Экөөнүн орто жеринен
Була учту буркурап,
Сайган эки айзасы,
Кыйрап кетти чыркырап,
Коңурбай калча эр экен,
Сыргагың артык шер экен,
Качышпастан кыйрашкан
Эки бирдей зор экен.
Качырып Сыргак сайганда
Тизелери бүгүлдү,
Эки тулпар жыгылды,
Сайышкандан күч кетип:
«Көкчебич ылдый турса - деп,
Камынтпастан Калчаны
Түп этектен алсам - деп,
Башы тийсе колума
Туура кесип салсам - деп,
Алмамбеттин артынан
Сүйүнчүлөп барсам» - деп,
Өлүп турат Сыргагың.
Иргилтип сайды кыйратып,
Турумтай тийген чымчыктай,
Туш келгенин кыйратып,
Бөрү тийген эмедей,
Бөлүп барат Сыргагың:
«Бөрүсү Калча кайда?» - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Өлүп барат Сыргагың.
«Манас!» - деп, Сыргак бакырат,
Көп кытайды дыгдырып,
Күрпүлдөктүн четине,
Айдап барат сапырып,
Намыстанып Коңурбай
Токтолбостон кытайды
Кайра айдап токмоктоп,
Кырып ийди Коңурбай.
Жалгыз Сыргак балбандан
Кытай болбой жерге кир,
Жабыла качып аласың.
Калдайып жаткан калың чер,
Токой десе эл экен,
Жыбыраган көп кытай
Жылдыз десе от экен.
Калың колдун ар жагы
Казып койгон ор экен.
Көпчүлүгү кытайдын
Сан жетпеген кол экен,
Каптап кетер сел экен,
Асман ачык, жер бүркөк,
Жердин бети көрүнбөйт.
Караса көзгө илинбейт,
Топурак жаап, тоз учуп,
Кайсы экени билинбейт.
Кумурскадай жыбырап,
Камгак учкан эмедей,
Айзанын башы чабышат,
Адамдын башы кагышат,
Калың колго киргенде
Кабыланың эр Сыргак
Аркескен кылыч колго алып,
Өлөмүн, - деп санабайт.
Кайнап жаткан сан колго,
Ак шуңкардай кол салды.
Кылыч жеткен жер болсо
Кылыч менен уратып,
Айза жеткен жоо болсо
Аны менен кулатып,
Айбалта тийген жоо болсо
Аны менен сулатып,
Ылаачын тийген таандай
Көкчебич турбай калганда
Коңурбай калча муну ойлойт:
«Тура калса Алгара
Салар белем дозокту,
Көрсөтөр белем кызыкты,
Алпарып Бээжин калаага,
Бу буруттун башына
Салар белем балааны».
Андыгыча болбостон
Ыргып турду Алгара,
Тура калды Көкчебич.
Муну көрүп чоң Калча
Айла кылды ошондо:
«Жыйырмадагы бала экен,
Качымыш болуп калайын,
Артымдагы калың кол
Аласкалап, айлалап,
Аларга алып барайын,
Туш-тушунан топтошуп,
Көп кытайды каптатып,
Ортого алып бурутту
Тирүү кармап алайын».
Ушунетип Коңурбай,
Качып калды карабай,
Жоосу качып калганда
Кууду Сыргак аянбай.
Ошол чакта Калча кул,
Кум-Белести ашты эми,
Аты күлүк капырың
Ар жагында сан колду
Аралай чаап качты эми.
Алөөкөнүн Коңурбай
Айкырып кайрып тозгондо,
Бүткүл балбан баарысы
Сыргакка кирди жабылып,
Кармамакка камынып,
Капталынан качырды
Качыр минген балбаны.
Бөйрөктөн кирди Бөрүкөз,
Бетинен келди Ороккыр,
Тушунан кирди Ылама,
Качырып кирди кан Жолой,
Манжуунун каны Эзкара.
Айза саяр ыктуусу,
Аянбай кирди Сыргакка
Айлага чоң мыктуусу.
Коңурбай кирди бакырып,
Тирүү кармап алгын, - деп,
Балбандарын чакырып,
Дагы келди айкырып,
Кутан алп деген тоо балбан
Качырып кирди бир жактан,
Маңдайы темир Маңкуш алп,
Баары каптап калганда
Баатыр Сыргак балага
Жетимиш айза бир тийди,
Жекелеп кытай келгенде
Жеке өзү алышып,
Кытай кыстап көптөшүп,
Баары курчап кетиптир.
Жамгырды көр, чокту көр,
Жайнап тийген окту көр,
Кызыл айза, кылычты
Кынап турат эр Сыргак,
Кытай кысып келгенде
Кыпкызыл болуп зыркырап,
Кылча жанын аябай
Чыдап жүрөт эр Сыргак.
Бүткүл кытай киргенде
Улугу кирди сында жок,
Уйпалган дүйнө болбой кал,
Убада кылып жүрдү эле,
Кыйрашкан согуш күнүндө
Кырк чоро берен мында жок.
Ушул согуш ичинде
Жалгыз калдым кантейин,
Мен Сыргактын багы жок!
Айдап жылкы кетти эле,
Алмамбет арслан дагы жок.
Каарданып кан Сыргак
Ыламага жетти эми,
Ыламадай балбанды
Бозкертиктин үстүнөн
Ыргыта коюп өттү эми.
Жетип башын кескиче
Жанындагы кырк төрө
Жабылып атка мингизип,
Аман алып кетти эми.
Көп кытайды көргөндө
Кабылан тууган эр Сыргак
Жалгыз жандан түңүлдү.
«Тирүү жүрүп нетемин,
Артымдагы калың кол
Курбан болуп кетейин,
Тирүү жүрүп нетейин
Кара башым салышып,
Капыр менен алышып,
Түбүнө эми жетейин!»
Муну айтып эр Сыргак
Колго кирди аралап,
Аралап Сыргак киргенде,
Каарданып тийгенде,
Азууларын аркайтып,
Ат өлүгү тоо болду,
Муруттары бурулуп,
Эр өлүгү боо болду.
Жан аябай согушуп,
Карчалышып турганда,
Азизкандын жалгызы
Санап жүргөн эмеспи,
Калың кытай сан колго
Кайрылып Сыргак кеткенде:
«Не болду?» - деп дүрбү алып,
Чыга калып белеске
Карап жүргөн эмеспи.
«Кабылан көк жал Сыргагым
Анык көк жал өзү эле,
Ушул быйыл Сыргагым
Жыйырмада кези эле,
Алышарга табы эле,
Көөп калган чагы эле,
Жоодон кайра тартпаган
Кабыландын табы эле,
Алөөкөнүн Коңурбай
Быйыл кайраттанган чагы эле», Ушинтип алып Алмамбет
Сыргакты карап турду эле,
Коңурбайы баш болуп,
Кордукту кытай салыптыр,
Байлачудай камынып,
Баары кытай жабылып,
Сыргакты тегеректеп алыптыр.
Жылкың менен жылас бол,
Жылкы кууп отуруп,
Не муратка жетейин,
Ажалым жетсе өлөмүн,
Ажал жетпей баратса,
Кайра тартып качырып,
Капырдын канын төгөйүн,
Ушу турган Сыргакка
Караан болуп берейин».
Ошөнтүп алып Алмамбет,
Уй куймулчак Сарала
Жердин жүзүн уратып,
Сарала менен Алмамбет
Келе жатыр чуратып,
Шашкан бойдон Алмамбет
Оңдоп-соңдоп камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Астындагы Сарала
Капкара болуп жулунуп,
Эликтей болгон кайран баш
Капкара чаңга бөлөнүп,
Алакең келет бакырып:
«Сыргак жан!» - деп, чакырып,
Камап турган капырды
Сарала менен ойнотуп,
Кумурскадай капырды
Алакең жүрөт сойлотуп,
Орто жерин Алакең
Оюп келип берди эле,
Тегерегин Сыргак жан
Союп келип берди эле.
Алмамбет, Сыргак кошулуп,
Аябай согуш кылганда
Мунарык учкан чаңды көр!
Эчен бир өлгөн жанды көр,
Ошо жандын ичинде
Кесерден кара канды көр!
Бирөө өлгөндө капырдын
Кайра миңи жабылып,
Каптап жаткан жанды көр.
Жер үстүндө чөптү көр,
Чөпчөлүк кытай көптү көр,
Кумурсканы көр, куртту көр,
Куртчалык кытай көптү көр
Калың казган орду көр,
Кайнатып койгон шорду көр,
Кабар алып Бээжинден
Кайра баштан жаңылап,
Каптаган кытай чоңду көр!
Кандуу канга калышып,
Кабылан тууган көк жалдар
Качпай кирип салышып,
Түндө тыным алган жок,
Күндө карап жаткан жок,
Күндөп-түндөп салышып,
Күчтөп уруш кылышып,
Жердин бетин жайпалтып,
Жер жайнаган көп кытай
Желпилдеген туу менен,
Жер жайнаган кол менен
Жердин бети толду эми.
Белгилүү Манас мында жок,
Берендерди көп кытай
Куткарбастай болду эми.
Кутулбасты билгенде,
Кумдай болгон көп кытай
Улам каптап киргенде,
Согушка минер Сарала
Таптап кирген эмеспи,
Алты миң бала бир барып,
Алты миң бала барганда
Алты бала бир барып,
Айла менен акылды
Окуп келген эмеспи,
Кытайдын мындай кыларын
Билип келген эмеспи.
Карыкандын күрмө тон,
Эсенкандын күн жайлачу
жай ташын
Белек кылып Бээжинден
Берен тууган Алмамбет
Абал баштан чыгынып,
Ала келген эмеспи.
Эсенкандын күрмө тон
Жакадан силкип алды эле,
Карыкандын жай ташты
Алып барып Алмамбет
Кара сууга салды эле.
Кара сууга салганда,
Алмамбет жайлап турганда,
Асмандан булут сабалап,
Жерге булут камалап,
Күн көрүнбөй күүгүмдөп,
Ай көрүнбөй бүлбүлдөп,
Жаканын баары жамгырлап,
Бөксөнүн баары мөндүрлөп,
Тоо-тоонун башын кар алып,
Токойго кийик камалып,
Куурайдын баарын жай алып,
Чөптүн баары шуудурап,
Шыбыргактап муз болуп,
Жайдын күнү кыш болуп,
Кийими жука көп кытай,
Чыдай албай суукка
Кыңкылдаган кыз болуп,
Эчкидей болуп бүрүшүп,
Бети-башы тырышып,
Кылчылдап кытай турганда
Алмамбет, Сыргак аты уйкаш
Аянбай салды согушту.
Жанын таштап эки шер
Жан аябай согушуп,
Кызыл канды агызып,
Кырып кетти кытайды.
Бөйрөктөн Сыргак бакырып,
Орто жерин Алмамбет
Айдап кирди жапырып
Айза менен бишкектеп,
Жоюп кирди кытайды,
Күрпүлдөктүн Сары-Суу
Ошол суунун жээгинде,
Кууп кирди кытайды.
Сууга баары капталып,
Кытай кирип келгенде
Азуулары аркайган
Ат өлүгү тоо болуп,
Муруттарын буралтып,
Эр өлүгү боо болуп,
Бу кыргынды көргөндө
Түбүнөн бери түрүлүп,
Түмөндөп кытай козголду.
Кабар тийип калыптыр,
Карыкандай канына.
Кабарды мыктап салыптыр,
Каканчындын баарына.
Жалпы кытай Бээжинден,
Жалгыз көздүн элинен,
Жана келип калыптыр.
Адам түгүл айбандар,
Канаттууну куткарбас
Дагы келип калыптыр.
Бири өлсө капырдын
Миңи келип ордуна,
Кайратына келиптир,
Ат оюнчу, жөө күлүк,
Кытай козголгондо чыгуучу
Жөө мергенин чубатып,
Каражой келип калыптыр.
Зубун-зубун кытайлар,
Зубунун бузбай келиптир.
Иреттешип калың кол
Ирээти менен келиптир,
Айзакерден мыктыдан
Балбандардын бир бөлүп,
Кара байыр санатта
Калгандарын бир бөлүп,
Ит-Өлбөс чөлгө салыптыр.
Өң мергенин бир бөлүп,
Баштык болуп Каражой
Каарына алыптыр,
Жаа тартары жабылып,
Саадагына камынып,
Басканынан кытайдын
Жерден кыпын чаң калбай,
Ыйман сурап Алмамбет,
Эр Сыргакта жан калбай,
«Мөндү, мөндү, мөндүлөп!»
Мөндүлөп ураан чакырып
Бөксөдөн келет көп кытай
Көлдөй каптап жабылып.
«Жабуу-жабуу-жабуу!» - деп,
Жабуулап ураан чакырып,
Кан Жолою баш болуп,
Калың калмак капталдан
Качырып кирди жабылып,
Качырып кытай киргенде
Он эки кан кытай журт
Кан Коңурбай баш болуп,
Мындай болуп келгенде,
Айласы кетип эки шер
Эки жакка бөлүнүп,
Алек болуп эр Сыргак
Караса көзгө илинбейт,
Кайсы экени билинбейт,
Алмамбеттен бөлүндү,
Алек болуп жан менен,
Капталган кара чаң менен,
Алышмак болду Алмамбет
Айтылуу жети кан менен.
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын туйгуну
Авалдан нече согушкан,
Адис болгон кытайга
Алмамбет берен кургуру.
Астындагы Сарала
Башын жерге салыптыр,
Алты миң кытай, миң калдай
Аксакалы Коңурбай
Аралаш согуш салыптыр.
Туш-туштан балбан камынып,
Туйгунга кирди жабылып,
Ошол күнү Сарала
Желгенине жел жетпейт,
Аркардай арыш алыптыр.
Эңкейишке келгенде
Топуракты көр, чаңды көр,
Толкуган кытай жанды көр,
Манжуунун каны Эзкара
Калмактын каны кан Жолой,
Кадиктүү мерген Каражой,
Бөрүкөз менен Орокбаш,
Жети дөөнү көргөндө
Арслан көк жал Алмамбет
Жеткилең жанды аябай,
Жети дөөгө жетти эле,
Жеткен жерден жетөөнү
Көмө коюп өттү эми.
Аттан түшкөн жети дөө,
Жети дөө кандай эр экен,
Жетөөнү бирдей кулаткан
Алмамбет кандай шер экен?
Жети дөөнү сайганда,
Алмамбеттей баатырдын
Эси кетип элейип,
Акыл кетип алсырап,
Ээринен эр кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти.
Жибек жалдуу Сарала
Алтын ээр Аккаңкы
Көчүк менен басалбай,
Окоро түйгөн чылбырды
Бекем кармап алалбай,
Алтын таман үзөңгү
Оңдоп бутка салалбай,
Каалгып көк жал турганда
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай,
Жоонун айласын билген Коңурбай,
Айзакерден ыктуу кул
Сыр найза менен чыңданып,
Айбалта жарак-жабдыктын
Баарын бирдей тыңданып,
Оолугуп Алмаң турганда
Оңой эмес Коңурбай
Качырып келет күркүрөп.
Капталынан качырып,
Калчаң эми жетти эле,
Сараланын үстүнөн
Алмамбеттей баатырды
Көмө коюп өттү эле.
Айбалтаны таянып,
Асыл Алмаң көк жалың
Коңурбай келип сайганда
Канатынан кайрылды.
Сараладан айрылды
Өткөрө буудан Сарала
Башын жерге салыптыр,
Айбандан эстүү жаныбар
Окоро түйгөн чылбырды
Кара жерге сүйрөтпөй,
Оозуна тиштеп алыптыр.
Аралатып сан колду
Алгазардай Коңурбай
Артынан кууп калыптыр.
Кууганында түз качпай,
Токтоп жүрөт, Сарала,
Кулуну калган бээдей
Алмамбетти кылчактап,
Жоктоп жүрөт, Сарала.
Өөдө-төмөн качканда
Туйлап жүрөт, Сарала,
Коңурбайдын Алгара,
Жеткизбестен түйүлүп,
Кыйнап жүрөт, Сарала.
Нечен-нече кыраңды
Ашып жүрөт, Сарала,
Жеткирбестен Калчага
Качып жүрөт, Сарала.
Биттейинде бирге өскөн
Карындайда кармашкан:
«Кайда калды Алмамбет?» - деп,
Артын карап кишенеп,
Ойлоп жүрөт, Сарала.
Аттан түшүп калганда
Азапты кытай салды эми,
Жетип кытай жабылып,
Он эки курчап алды эми.
Мына ошондо Алмамбет
Чымын жанды аябай,
Сырбараңды колго алып,
Туш-туш жагын аткылап,
Башынан түтүн арылтпай,
Каптап келген кытайлар
Кайта качып чапкылап,
Жанына жакын келгенде
Сырбараң менен бир коёт,
Кайта качып көп кытай
Бура тартып дыр коёт,
Кайрат кылып баталбай,
Карап турган кытайды
Камап кирди Коңурбай.
«Барып байлап алгын», - деп,
Балбандарды чакырып,
Айдап кирди Коңурбай.
Топурак учту токтонбой,
Алмамбеттин жанынан
Камоодогу арсланга
Калың кытай, көп калмак
Жамгырдай кылып жаа атты,
Мөндүрдөй кылып ок төктү,
Канжаркол балбан туурадан:
«Кармаймын», - деп, камынды,
Кумурскадай жыбырап,
Курчап кытай жабылды.
Азизкандын көк жалы
Башына чалма чалдырбай,
Жер жайнаган кытайдын
Бирөөнө Алмаң алдырбай,
Жакын келген кытайды
Ачболот менен имерип,
Катуу кыстап келгенин
Айбалталап жиберип,
Алек болуп кысылып,
Ээн калсын дүнүйө,
Заманы жаман бузулуп.
«Ушундай согуш болгондо
Аккула оозун бурсачы,
Кабылан тууган канкорум
Эр Манас карап турсачы?!
Манас карап турганда
Анан кийин көп кытай
Ушинетип жабылып,
Аманат жанды кыйсачы!
Арманым толук сында жок,
Кытай кыстап турганда,
Акжолтой, Чубак мында жок!» Деп, ошондо Алмамбет
Кайран жанды аябай,
Кайра карап турганда,
Баштагы азап дейсиңби,
Кудай уруп салыптыр,
Темир курчтан тор алып,
Кулагы темир Кутан алп,
Киндиги темир Китен алп,
Атты чыңдап токуткан,
Жин-беринин шаарынан
Алты жылы окуткан,
Алышканды койбогон,
Бир чочконун этине
Бир жегенде тойбогон.
Балбан, алпты көрдү эми:
«Алмамбеттин башына
Өзүм дозок салам, - деп,
Өзүм байлап алам, - деп,
Эки көзүн тең чукуп,
Бээжиндеги Карыкандын алдына
Тартуу кылып барам, - деп,
Колго тийсе качкындан
Капкайдагы кегимди
Ошонетип алам!» - деп,
Экөө бирдей камынып,
Көчкү жүргөн эмедей,
Келе жатат күркүрөп,
Камакта Алмаң эр эмес,
Көргөндүн бою дүркүрөп.
Ушунетип турганда
Көөдөнгө батпайт көп санаа:
«Асылым, кайда Алмам?» - деп,
Сыргактын көзүнүн жашы он талаа.
Алмамбетти көргөндө
Чыдай албай убайга,
Сыргактын үнү угулду кудайга.
«Алакем - эгиз козум түгөйүм,
Эгизимден айрылып,
Өлбөй кантип жүрөйүн!
Кыймалуу жагдан чалдырып,
Кыйыным Алмам көк жалды
Кытайга белек алдырып,
Не муратка жетейин,
Бу көрөкчө, кыйыным,
Асыл Алмам султанга
Курбан болуп кетейин!»
Муну айтып эр Сыргак,
Каарданып бакырып,
«Кан Манастап!» - чакырып,
Алмамбеттин айынан
Жеткилең белди курчанды,
Уй түгүндөй капырга
Жеке кирип кол салды.
Чалма таштап каларда
Күркүрөгөн Кутан алп
Алмаңды байлап аларда,
Кутан алптай балбанга
Улак кандын Сыргагы
Жебеден мурун жетти эми,
Жеткен жерден Кутанды
Көмө коюп өттү эми.
Сыргагың канды-канга малышып,
Жеке Кутан алп эмес,
Жалпы кытай капырга,
Жалгыз кирди салышып,
Камап жаткан капырды
Алмамбеттин үстүнөн
Айдап чыгып сапырды.
Алмамбеттин үстүнөн
Ажырап капыр кетти эми,
Атасын көргөн эмедей
Алакелеп бакырып,
Кабылан Сыргак жетти эми.
«Алмамбет кыраан, кайран шер,
Алакем сенден айрылсак,
Такыр сынат биздин бел!
Калың кытай, манжууга,
Кайдан түшүп калгансың?
Кагылайын Алаке,
Мени кандай шорго малгансың?»
Жакын барды эр Сыргак:
«Алмамбет!» - деп чакырып,
Муну айтып ошондо
Жебеден мурун жетти эми,
Жеткен жерден эр Сыргак
Айдалыдан бек кармап,
Жем баштыктай бөктөрүп,
Арсландыгын билгизди,
Оң тизеге мингизди.
«Башыңды жерге салгын, - деп,
Айбан да болсо канатым,
Аркардай арыш салгын», - деп,
Астындагы Көкчебич
Эликтей болуп түйүлүп,
Эти кызып жаныбар
Жанын таштап жүгүрүп,
Ошентип, Сыргак көк жалың
Көздү ачып-жумганча,
Астындагы Көкчебич
Капкандай бели ийилип,
Канча белес, чыбырды
Кабаты менен түйүлүп,
Ошол кезде баякы
Качып жүргөн Сарала
Талаада жалгыз элирип,
Оттоп жүргөн кези экен,
Айбан да болсо ээсин
Жоктоп жүргөн кези экен.
Алмамбетти көргөндө
Кишинеп тезден келгени,
Улутунуп тууралап,
Капталын тозуп берди эми,
Кытай жетип келгенче
Ыргып атка мингени.
Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тиргизип,
Улак кандын Сыргагы
Азизкандын көк жалды
Кайта жоого киргизди.
Сараланы ойнотуп,
Ичи күйгөн Алмамбет
Каптаган калың кытайга,
Кайтадан кирди кытайга
Кан агызып кыйратып,
Адам кайнап толду эми,
Күнү-түнү дебестен
Тынбай уруш болду эми.
Калың кытай амалдап,
Казып койгон ор келди,
Кайнатылуу шор келди.
Каптаганда сансыз кол
Алмамбет, Сыргак эки эр
Жандарына зор келди.
Ошондо да тайманып,
Өлөмүн деген санаа жок,
Чыканактап калбаган,
Чырым уйку албаган,
Эр Сыргактай бала жок.
Алды-артына карабай,
Чымын жанын аябай,
Кайта кирди согушка.
Согушка Сыргак киргенде,
Бээжиндеги кытайдын
Берени келип калыптыр.
Берендерди көргөндө
Жалтанбастан Алмамбет
Чымырканып чыйралып,
Жаңы уруш кылгандай,
Жалгыз жанын аябай,
Согушка дагы кирди эми.
Бууругуп калган Алмамбет
Белди бекем буунуп,
Билекти кайта түрүнүп,
Жапырып кирди согушка.
Саралага камчы уруп,
Жебеден мурун жетти эми,
Жеткен жерден көп колду
Такыр сүрүп өттү эми.
Айгайды катуу салганы,
Ал дагы кыйын эр экен,
Алмамбеттин бетине
Кытайлардын Ороккыр
Качырып чыгып калды эми.
Камындырбай Алмамбет
Карагердин үстүнөн
Көмө сайып өттү эми,
Көмжү деген чоң балбан
Көтөрүп атка салганча,
Кара болот кыргагы,
Качырып келип эр Сыргак
Жеткен жерден Орокту
Башын кесип өттү эми.
Ошол кезде Алмамбет
Тегерете карабай,
Чымын жанын аябай,
Беттеп калган Каражой,
Манжуунун каны Эзкара,
Экөөнө кабат жетти эле,
Жеткен жерден Алмамбет
Көмө коюп өттү эми.
Экөө аттан түшкөндө,
Ээрчедей белестен
Ашып келет жаш Сыргак:
«Башын кесип алсам», - деп,
Шашып келер эр Сыргак.
Жетип келип баштарын
Кылыч менен чабарда,
Ушул кезде буларды
Аңдып турган кырк төрө,
Төрөлөрдүн ичинен
Жолой деген эмеси
Эр Сыргакка жеткирбей,
Бул да мурун жетти эми,
Буларды атка мингизип,
Алып жүрүп кетти эми.
Ары жагын карасаң,
Жүргөнүнөн чаң чыгып,
Тийгенинен кан чыгып,
Азизкандын Алмамбет,
Чындап салды согушту.
Сараладай ат минип,
Сарала жаргак шым кийип,
Түпөгү жок айза алып,
Жалаң кылыч байланып,
Эки колдон күч чыгып,
Бетинен кара түк чыгып,
Сараланын мурдунан
Ыштыктай болгон буу чыгып,
Аралап кирсе Алмамбет
Бетиндеги кытайдан
Какайлаган чуу чыгып,
Каптап келген кытайдын
Караса көзгө илинбейт,
Камгак учкан эмедей,
Кайсы экени билинбейт.
Билинбеген чаң менен
Беттешмек болду Алмамбет,
Берен Жолой кан менен.
Мен сайганда сен сай, - деп,
Ирет кылып көп кытай
Ар жагына Жолойдун
Ыламаны коюптур,
Ыламанын ар жагы
Темир кийим кийгизип,
Бээжинден чыккан көк тулпар
Керкүрөңдү мингизип,
Бөрүкөздү коюптур,
Бул үчөөнү көргөндө
Кайра тартып кача албай,
Сунган айза тарталбай,
Үчөөнө кабат жетти эми,
Жеткен жерден Алмамбет,
Баарын аттан түшүрө
Көмө коюп өттү эми.
Үчөө аттан түшкөндө
Канаты бар Кара аты
Алөөкөнин Коңурбай,
Качан болсо ааламды
Талкандай чалган адаты,
Айзакерден мыктуусу,
Жоонун айласын билген ыктуусу,
Бел кылуучу бел ошол
Бээжиндеги кытайдын
Медер кылар шери ошол.
Белгилүү Калча кырааның,
Дагы дүмөк салууга
Келе жатат качырып,
Алмамбеттей көк жалдын
Бөйрөк - деп, айза салууга.
Закымдай болгон Алгара
Жаңы эле жетерде,
Алмамбетти атынан
Көмө коюп өтөрдө,
Кара болот кыргагы
Ылаачындай кылчактап,
Жүргөн экен Сыргагы,
Алгаранын үстүнөн
Алаптаган Калчаны
Көмө коюп өттү эми.
Астындагы Көкчебич
Оозу катуу мал эле,
Калча аттан түшкөндө
Ала качып өттү эми,
Айласы кетип бакырып:
«Алаке, жете көргүн! - деп,
Алмамбетти чакырып,
Жебеден мурун жете көр,
Томурайган Калчанын
Жетип башын кесе көр!»
Муну угуп Алмамбет
Алдындагы Сарала
Олбуй-солбуй камчылап
Аянбай келет мелтиреп,
Алмамбетти көргөндө,
Калың кытай, көп манжуу:
«Эр Коңурбай өлдү», - деп,
Баары жандан түңүлүп,
Алакең жетип соёрдо
Ат оюнчу, жөө күлүк
Кутан алп мурун жетти эми,
Жеткен жерден Калчаны
Алгарага мингизип,
Сүйөп жүрүп кетти эми,
Ушул сапар Коңурбай
Сайышынан Сыргактын
Жаралуу болду доңуздай.
Ошол чакта көп кытай
Дүңкүлдөк уруп алды эми,
Урушпаска жети күн
Мөөнөт сурап турду эми,
Мөөнөтүнө көндү эми,
Урушпаска жети күн
Убадасын берди эми.
Алмамбет, Сыргак - эки шер
Жалпак кыя, жалгыз жол,
Үстүндө үйдөй кара тал,
Жатып уйку кандырып,
Көкчебич менен Сарала,
Бетеге чөптөн чалды эми.
Аз кеңешип олтуруп,
Ардактуу тууган эки шер,
Эки бирдей тулпардын
Ичин чөпкө толтуруп,
Тыныктырып жуушатып,
Тынч алдырып уктатып,
Эс алышып алган соң,
Эсил катын Каныкей
Жердин жүзүн чалдырып,
Мээр чөп менен күлазык
Табылган жерден алдырган.
Алмамбетим алгын, - деп,
Белекке бердим буларды
Жайын билген жандарга
Касиеттүү буюмум,
Сапарга ала жүргүн, - деп,
Ич этинен суп көйнөк
Кий деп берген эмеспи,
Бээжинге бейпай салганда
Берен жанга күч келсе,
Белекке берген азыкты
Бил - деп, берген эмеспи.
Күлазыкты алышып,
Чүкөдөй кылып томкоруп,
Жан аякка салды эле,
Алты аяктан, жети аяк
Жутуп-жутуп алды эле,
Ооруган жери басылып,
Умачтай көзү ачылып,
Кайратына келишип,
Жаңыдан тууган баладай,
Сак-саламат болду эми.
Сүйлөп сөзүн кандырып,
Эки бирдей тулпарды
Мээр чөптөн чалдырып,
Мээр чөптү чалганда
Ат ээлигип ык болуп,
Таластан жаңы келгенсип,
Этине келип элестеп,
Эки жакты каранып,
Ок жыландай октолуп,
Чымын учса ойноктоп,
Коё берсе оттобой,
Байлап койсо токтобой,
Алмамбет, Сыргак биригип,
Күн эсебин кылышып,
Эсептерин алышып,
Биз Таластан чыкканда
Жалпылдаган жаз эле,
Ушу кезде карасак
Былкылдак куурай бышыптыр,
Мыйзамдын гүлү учуптур,
Бетеге куурап калыптыр,
Чынардан чыккан бүр түшүп,
Союл бутак болуптур.
Күн эсеби жети күн
Убадасы өткөн соң,
Жыйырма кан эли козголуп,
Жылас болуп калыптыр,
Булардын баарын кургуштап,
Коңурбай калча кытайды
Кудай уруп салыптыр.
Асаба алып кандары,
Арасында жаркылдап,
Кайраты катуу балбаны.
Четтеп жүрөт камданып,
Айзакерден эрени.
Алдында жүрөт шайланып,
Ошонетип Коңурбай
Айкырыгы тоо жарып,
Камап чыгып келатат,
Жетип оруп алчудай,
Кармап орго салчудай,
Качырып кытай күркүрөп,
Каптаган жоодон кайтпастан,
Өлүмдөн кайта тартпастан
Ортого кирбей четтешип,
Жер жайнаган кытайга
Алмамбет, Сыргак - эки шер
Кайра кирди беттешип,
Кан агызып канышып,
Кайра кирди салышып,
Алты ай тынбай алышкан
Алмамбет менен Сыргакты
Азырынча таштайлык,
Эр Манастан баштайлык.
Манас, Чубак Алмамбет, Сыргактын кытайга согуш салганы 6
Тал-Чокунун үстүнөн
Уйкудан чочуп ойгонду.
Оң жагына толгонуп,
Алмамбеттен чочунуп,
Айбанбозду токунуп,
Каарданып бакырып,
Уктап жаткан Чубакты
Ойгонгун! - деп, чакырып:
«Акбалтайдын Чубагы,
Кечээ, кең Таластын боюнда,
Жылгындуу, Кең-Кол оюнда,
Калың кыргыз, көп огой
Конуп жаткан кезинде,
Күнү кымыз, түнү кыз
Болуп жаткан кезинде,
Кумдан кулан куушуп,
Сойлоп жаткан кезинде,
Кырк байтал сайып мөрөйгө
Ойноп жаткан кезинде,
Эриксек элик атканда,
Эрикпесек Таласта
Эрмек кылып жатканда,
Эртең менен турганда,
Жаяны кесип жечү элең:
«Капалуу катуу күн келсе
Жаң-жуңду бузам» - дечү элең.
Акбалтайдын Чубагы
Жатчу белең күпүлдөп,
Өз алдыңча дүпүлдөп,
Кыр жагыңда кытайды
Кырып берем дечү элең
Айза алып аттанып,
Кызык кылып согушту
Кылып берем дечү элең.
Кыра турган чак келди,
Кырылышар тап келди
Мен көргөндү көрдүңбү,
Мен билгенди билдиңби?
Түп нускада мындай тема жок
Алмамбет, Сыргак курдашың
Калың кытай капырдын
Жылкысын тийип алыптыр,
Көп жылкынын артынан
Куугун келип калыптыр.
Кырк кандын эли козголуп,
Кызык уруш салыптыр,
Алмамбет менен Сыргакты
Тегеректеп алыптыр.
Жаңыдан кармап алууга,
Баштарына экөөнүн
Катуу азап салууга,
Калың кытай жабылып,
Камынышып калыптыр.
Башкасын айтып нетейин,
Адамдан бөлөк түрү бар,
Тегеректеп аларды
Жалгыз көз каптап алыптыр.
Камап жаткан жалгыз көз
Капталынан качырып,
Капырга айза салбасак,
Алмамбет менен Сыргакты
Ажыратып албасак,
Иттикти булар билбейби,
Айтылымыш чын болсо,
Таңда магшар күнүндө,
Сыргак менен Алмамбет
Экөөбүздү ошондо
Кара эшек кылып минбейби.
Түнөрүңкү Бээжинге
Түздөп айза суналык,
Түмөндөгөн кытайдан
Алмамбет менен Сыргакты
Ажыратып алалык,
Кези келген кытайды
Курмандыкка чалалык.
Түнөрүп жаткан капырга
Түздөп мылтык суналык,
Алмамбет, Сыргак эр үчүн
Түгөнгөн жанды кыялык,
Түтүп жүргөн эки шер,
Көрүп туруп, Чубагым,
Кантип тирүү туралык!
Теңирдин салган буйругун
Башка келсе көрөлүк,
Айза кармап, топ бузуп,
Ажал жетсе окко учуп,
Аянышпай өлөлүк,
Айгайлаган кытайдын
Аябай канын төгөлүк!
Тезинен жүр, Чубагым,
Алмамбет менен Сыргакка
Караан болуп берелик,
Караан болуп бербесек,
Тезинен биз барбасак,
Алмамбет менен Сыргакты
Тегеле кармап албайбы,
Кектешкени Алмамбет
Колуна тийсе капырлар
Ичин тилип, жарбайбы,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга салбайбы!
«Алмамбет өлүп калды», - деп,
Бээжинге кабар салбайбы.
Бейжайды кудай урбайбы,
Чалыяр тийбес Бээжиндин
Чындап колун жыйбайбы,
Алакең көзү өткөндө,
Алакандай бусурман
Айдап жүрүп көп кытай
Мекеге жете кырбайбы,
Кайры диндүү капырың
Кыргынды минтип кылбайбы!
Жүргүн, Чубак, жетелик,
Экөөнөн мурун биз өлүп,
Алмамбет менен Сыргакка
Курман болуп кетелик», Деп, ошондо эр Манас
Каарданып күркүрөп,
Каарман шер, кайран эр,
Карап турган Чубактын
Бүткөн бою дүркүрөп,
Жанындагы боз кисе
Айкырып белге чалганда,
Ак Эшен жолдош бир болгон.
Колдогону Кожосан,
Кол бергени Ак Эшен,
Баатыр Манас көк жалдын