Манас - Саякбай Каралаев - 58

Асый чыкма Буурулга
Тердигине тердиги
Теңеп койгон эмедей,
Куюшканга куюшкан
Куюп койгон эмедей,
Басмайылга басмайыл
Бап келтирген эмедей.
Ошондо Манас көйкашка
Шашып амаз окунуп,
Ар буурулду токунуп:
«Кара калмак, солоонду
Алтай айдап кирем, - деп,
Каңгайда кара капырын
Бээжинди көздөй сүрөм, - деп,
Колум тийсе Коңурбай
Тирүү кармап алам, - деп,
Каканчылуу Карыкан
Курмандыкка чалам, - деп,
Курдашым Алмам, Чубактын
Ушинтип кегин алам», - деп.
Каарданып дүпүлдөп,
Кабылан Манас күпүлдөп,
Арсландай көзү жайнады,
Каалгадай кайран тиш
Кабылан Манас каныңыз
Бөлө-бөлө чайнады.
Шамал чыгып оозунан
Тиктесе көздөн кан чыгып,
Чын кайратын көргөндө
Караганда жан чыгып,
Кан ичмеси кармаптыр,
Кайра тартпай кыргынга
Кабыландын камынып калган кези экен.
Алтын жаак айбалта
Билекке кынай чалды эми,
Алыска атар Аккелте
Айдалыга салды эми.
Асмандан түшкөн алты курч,
Манас алган Зулпукор
Кызыгып кындан тартканда,
Кан ичпей кайра кирбеген,
Каарданып имерсе,
Бүлүк салбай жүрбөгөн.
Ташты шилтеп чапканда,
Кылт этип мизи калбаган,
Аралашса мизинен
Кызыл кан чаңды бураткан,
Касташкан артык жоо келсе,
Каршы-терши шилтесе,
Кайран жанды кубанткан,
Шилтештен мурун баш кескен,
Манас кандын Зулпукор
Кынай белге чалды эми.
Баякы жакасы алтын, жеңи жез
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө
Келишимдүү Аколпок,
Келеп темир мадаткан,
Келтенин огун жадаткан,
Айзанын учу өтпөгөн,
Жебенин огу жетпеген,
Жеткилең катын Каныкей
Жети жыл араң эптеген.
Орумбур менен Букардын
Орто жерин чалдырган,
Ойрон катын Каныкей
Ошондон була алдырган,
Буттап ийип буладан,
Кабаттап ийип чалдырган.
Курч темирдин өгөндү,
Майда кумдун эленди,
Желим менен карматып,
Ортосуна салдырган.
Кере темир мадаткан,
Жоо жабдыгын жадаткан,
Ашаганда машаган,
Артык катын Каныкей
Айла менен жасаган,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Тиштеп атып олпокту
Кашка тиши жадаган.
Тиктеп атып олпокту
Кара көзү кардыккан.
Мээнет катын Каныкей
Берени султан Манаска
Белек берген Аколпок,
Сырттан Манас зыңгырап,
Аколпокту кийди эми,
Асмандан түшкөн Аккисе
Айкырып белге чалды эми.
Тутам жери кырдалуу,
Тутам жери сырдалуу,
Туйгунуңдун сыр найза
Чымын консо зыңк эткен,
Камчы сап тийсе,
Добулбастай заң эткен.
Каарданып канкоруң
Сыр найза колго алды эле.
Асаба колдо калкылдап
Аркескен, айбалталары
Бүткөн бойдо жаркылдап,
Астын сала бергенде
Ач арслан сүрдөнүп,
Аркасын сала калганда
Ажыдаардай түрдөнүп,
Кабылан Манас эр ошол,
Кыраандардан айрылып,
Кырылышар кези ошол.
Олуя чалдын эр Бакай
Көктулпар менен желигип,
Манас кандын жанында
Көк жалың Бакай ээлигип.
«Аргын кандын Ажыбай,
Кырктын башы Кыргыл чал
Кыркың мында келгин», - ден,
Каарданын бакырып,
Ошондо Манас кан, султан
Кырк кыраанды чакырып:
«Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кыркың кырк жерден келген шер элең:
«Кысталыш ишке жарайт», - деп,
Ушундай күтүп жүргөн мен элем,
Жылгындуунун оюнда,
Кең Таластын боюнда
«Катылган жанды, дечү элең,
Кабардуу жерден жоо келсе,
Каңгайды бузам, дечү элең,
Кызыккан кымбат жоо келсе,
Кымбаттуу башка доо келсе,
Тилимди алган жан болсо,
Тилге салам, дечү элең,
Динсизден адам жолукса
Мен динге салам», - дечү элең,
Талкалашар чак келди,
Кырк уруу кытай журт менен
Баатырлар, кырылышар тап келди.
Чокон мылтык чорт десе,
Чочуп кача бергениң,
Баатырлар, ошонуң менден өлгөнүң.
Кара мылтык карс десе,
Качып чыга бергениң,
Караан кылбайм ошону
Карасаң менден өлгөнүң.
Алда Таала бир кудай
Буйрук кылып турганда,
Жебирейил жан алгыч
Беш колун бизге сунганда,
Батырбайбы кара жер,
Киргизбейби казган көр,
Ажалдуу киши өлбөйбү,
Алдасы жазып койгонун
Мендеси кургур көрбөйбү!» Деп, ошондо муну айтып,
Каарданып кан Манас
Каранды эми баштады,
Баатырдын каарын уга албай,
Алакандай дин ыслам
Кырылып кете жаздады.
Камбыл айза саюучу
Канкорлорду бир бөлдү.
Кыймалаша чабышчу
Кыйындарды бир бөлдү.
Сунганда кайра тартпаган
Даңгылдарды бир бөлдү.
Бирөө миң кишилик сүрү бар,
Эрендерди бир бөлдү.
Айбалтаны чабуучу
Адистерди бир бөлдү.
Качпай туруп атышкан
Мергендерди бир бөлдү.
Акыл билбей тим жүргөн
Аадандарды бир бөлдү.
«Катын менен балдардын
Күнү кандай болот», - деп,
Куру бекер кайгырган
Жамандарды бир бөлдү.
Тобокел - деп, токтобос
Эптүүлөрдү бир бөлдү.
Жазы жаак, көйкашка
Жаңылбастан кеп айтчу
Кептүүлөрдү бир бөлдү.
Ак селдеси казандай,
Айкырса үнү азандай,
Ала-була тон кийген
Кожолорду бир бөлдү.
Түрдүү-түрдүү жан болуп,
Урук-урук бусурман
Уругуна бөлүнүп.
Буурул менен булкунтуп,
Ала-Тоодой айкөлүң
Астында жүрөт көрүнүп.
Асый чыкма Буурулу
Коргошундай Манасын
Койбой чуркап көтөрүп,
Опол-тоодой Манасын
Койбой жүрөт көтөрүп.
Жер айланып түрүнө
Жайнап калган кези экен,
Жеткилең кытай каканчын
Түбүнөн бери бузулуп,
Каптап калган кези экен,
Жер силкинип мелтилдеп,
Каптап калган кези экен.
Элдин баары четтешип,
Капыр менен бусурман
Ээн чөлдө беттешип,
Ат бош калып туйлашып,
Эрдин баары кыйрашып,
Бир бөтөн болду чыккан чаң.
Кабылан Бакай кожосан,
Караан болуп Манаска
Аргын кандын Ажыбай.
Белгилүү Манас кабылан
Мекеден келген жети эшен
Жети жерге орнотуп.
Ошондо Манас султаның
Жеткен жерин сойлотуп,
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүсүнүн баарысын,
Өлүп кеткен эбакы
Шейиттер кырып салыптыр.
Калган кара кытайды
Кабылан Манас, Бакайың
Качырып айдап алыптыр,
Качып кытай калыптыр.
Кара таандай капырды
Кайран Манас жапырды.
Манастын түрүн көргөндө,
Айласы кетип шашышып:
«Өлүп Манас келди», - деп,
Өкүрүп жандан түңүлүп,
Туу көтөрүп бура албай,
Туруштук кытай бере албай,
Эринин баары жыйылып,
Эсеби жок кырылып,
Не бир сонун кан өлүп,
Манас менен Бакайга
Кез болгондун баары өлүп.
Каканчылуу Бээжинди,
Какайлатып кытайды
Камап айдап алды эми.
Орто жерин эр Манас
Оюп айдап баратат,
Эки четин эр Бакай
Союп айдап баратат.
Кыл чекесин кырк чоро
Кырып айдап баратат,
Кыл ортосун Манас кан
Кырып айдап баратат.
Тегерегин Бакайы
Камап кетип баратат.
Колго тийген тондуусун
Арт жагында бусурман
Талап кетип баратат.
Артык мыктуу азамат,
Бээжинге кытай качканда
Айлалуунун баарысы
Алты миңден ат алып,
Ала албаган жамандар
Алты жүздөн ат алып,
Жеткилеңдин баарысы
Жети миңден ат алып,
Жете албас топон аяктар
Жети жүздөн ат алып,
Олжо кылып билди алып,
Билге жүктөп дилде алып,
Жан аябас эрендер
Кара көздөн миңди алып,
Ургаачыдан узду алып,
Оймок ооз, бото көз,
Ойкуштаган сулуудан
Он эки миңче кызды алып,
Агача келин, сулуу кыз
Үптөй албай калды эми.
Алтын менен дилдесин
Өлгөнүнөн калганы
Бусурман жүктөй албай калды эми
Буласын булап алышып,
Бузукту мындай салышып.
Не бир жалгыз кан өлүп,
Не бир баатыр жан өлүп,
Кыргынга адам таң калып.
Кызыл чокой, көк көйнөк
Кытай журту сандалып.
Олжо болуп кандары,
Кырылып кытай сандары
Караганда күйүндү.
Чоң казат деп атанып,
Ушу болгон чоң кыргын
Каканчылуу Бээжиндин
Даңзасына катталып.
Кыргын десе күйүнүп:
«Кыяматка болгуча
Унутулбайт бул иш», - деп,
Ушу кезде кытайдын
Бичигине чийилип.
Эрикпей чаап казатта
Эчен алтын, бул алып,
Алмамбет, Чубак эр тургай
Ааламдан артык кун алып.
Эсенкан менен Коңурбай:
«Шери Манас келди», - деп,
Бээжинге кирип камалып,
Дарбазасын бекитип,
Калың кытай калганы,
Эшигин бузуп кире албай,
Эр Бакайдын ичинде турат арманы.
Каканчылуу Бээжин журт
Эшиги таштай бек экен,
Топон суу тоздоп кирбеген,
Ошондон берки эл экен.
Байгамбар баркы жетпеген,
Бадышалуу чеп экен,
Эч ким бузуп ала алгыз
Ит алган Бээжин бек экен.
Тамдын бери четинде
Кырк кез казган ору бар,
Тамга жакын барганда
Кайнатылуу шору бар.
Там үстүндө тарттырган
Темирден жайган тору бар,
Эч ким бузуп ала албайт
Боо катылган жандын шору бар.
Каарданып Балтайлап,
Токмоктоп турат Бээжинди
Баякы канкор Манас зору бар.
Бийиги кырк кез там экен,
Чуңкуру кырк кез аң экен,
Балта чапса коолдоп,
Чополуу десе темирби
Добулбастай шоолдоп,
Кырка турган бурчуна
Кырк киши катар тургандай.
«Бурчун тешип кирем», - деп,
Кызмат кылган жан болсо,
Кырк миң балбан чогулса,
Кырк жылы кызмат кылгандай.
Кызырдуу эрдин баарысын,
Кызыга берсе бул жерге
Кызыталак Бээжин кыргандай.
Каарданып күрүлдөп,
Жаман ишке баштады;
«Жабылып бузгун эшигин», Өлгөнүнөн калганын,
Өкүм кылып зор Манас
Кырып ийе таштады.
Козголбогон кайран шер,
Колодон кылган эшикке
Кол салганы ошо жер:
«Берекелүү эшигин
Белинен бузуп алам, - деп,
Бээжиндин каны Коңурбай
Курмандыкка чалам, - деп,
Алмамбет менен Сыргактын
Өчүн минтип алам, - деп,
Бек бекиткен Бээжиндин
Төбөсүнөн басам, - деп,
Төрөсү экен Эсенкан
Муну союп, канын ичем, - деп,
Алакандай бусурман
Азыр жолун ачам, - деп,
Алмамбеттен айрылып,
Мен алайып кантип кайтам, - деп,
Эгиз козу түгөйүм,
Экөөнөн катар айрылып,
Мен өлбөй кантип жүрөмүн».
Буурулду санга салды эле,
Буйругу экен кудайдын,
Мунарык тарткан Бээжинге
Бура кармап сыр найза,
Баатырың бул эшигин сайды эле,
Эр-шериң Манас бир сайып,
Эн темирин кулатты.
Кабылан гана Бакай бир сайып,
Ошонун босогосун уратты.
Кан Ажыбай бир сайып,
Чыныдай гана топо уратты.
Каарданып канкор шер
Кара жаак айбалта
Кармай калып имерип,
Каалгасы болот мыкты эшик
Ошондо карсылдатып жиберди.
Эшигинен чаң чыгат,
Ажыбай, Бакай эки кан
Эстеген сайын жан чыгат.
Ошондо асмандан добуш үн чыгат:
«Чалыяр тийбес Бээжинге
Чаркыңыз келбейт кайтыңыз.
Топон суу келбес Бээжинге
Тобуңуз келбейт кайтыңыз!
Чалыяр тийбес Бээжинге
Чамаңыз келбейт кайтыңыз.
Баатырай, теңеле берсең Бээжинге
Кабыргаңыз качыр-бучур сөгүлөт,
Каныңыз кара гана суудай төгүлөт.
Кудайдын жазган буйругу
Ушундай экен көрсөңчү,
Сен жериңе гана кайтып өлсөңчү».
Асмандан добуш үн чыгып,
Айкырык гана чыгып турганда:
«Алда!» - деп эле тартты Бээжинден.
Баткактуунун кара суу
Бар олуя чогулуп,
Колун сууга малышып,
Кол дааратын алышып,
Касиеттүү жан келген,
Ушу каканчылуу Бээжинге
Он эки түгөй кан келген.
Мекедеги Айкожо:
«Алакандай бусурман
Ыймам болуп берем», - деп
Ошондо ыймамдыкка ал келген.
Аңгырап азан салышып,
Жыйылышып алышып,
Канды жоктоп келгенде
Музбурчак, Көкчө каны жок,
Көкөтөйдүн Бокмурун
Эр жалгызы дагы жок.
Кырк чорону жоктосо,
Кабылан гана Алмаң шери жок,
Кайран гана Чубак бөрү жок,
Улак кандын Сыргак жок,
Бел байлаган бели жок,
Кырк кырандын ичинде
Кыйын гана Алмаң баш болуп
Он эки гана бөрү жок!
Бу Бээжинге киргенде,
Кызыр чапкан жол эле,
Ошо кезде ыслам
Эл эсебин алганда,
Ошондо кырк эки сан кол эле.
Калайыктын каны жок,
Кайгырып гана Манас өпкөлөйт,
Өпкөлөй турган себеби Баягы кайрандардын баары жок!
Казат кылган Бээжинде
Баатырың Аккула окко учурган,
Алмамбет гана шейит кечирген.
Канатынан кайрылган,
Каран кылган кан Чубактан айрылган.
Бээжинди чаап көп алган,
Берендердин баарысын
Бейлебей гана Манас жеп алган!
Музбурчак, Көкчө кан өлгөн,
Бээжинге кез болгон жандын баары өлгөн.
Баатыр кыйык суу жактан чалдырган,
Кыйындардын баарысын
Баатырың кытайга белек алдырган!
Келген өлүп, жан өлүп,
Кырылып калды Бээжинге
Баатыр, кез болгон жандынбаары өлүп.
«Күчүм жетет» - деп келип,
Күркүлдөп Манас кабылан,
Бээжинди сурап кайрылып,
Белек кылып отурган
Баатыр, бек Сыргактан айрылып,
Капа болуп токтобой,
Каарданып кайран кан
Өлүп кетпей өрт болуп,
Тутамга келбей шордуу жан,
Кара суулуу баткакта
Айкожо болуп ыймамы,
Амаз окуп жатканда,
Аргын кандын Ажыбай
Жетимиш уруу тил билген,
Жеткилең гана кыйын жан экен,
Амазга башын койгондо,
Ошондо кайтарып турган чагы экен.
Аргын кан уулу Ажыбай
Айзаны кармап таянып,
Баатырың куш уйкуну салганы.
Ажыбай уктап калганын,
Алөөкөнүн Коңурбай
Аңдып жүргөн көзөлүң,
Абайлап тиктеп калганы.
Ошондо чоң өтүгү чойкоюп,
Короздой мойну койкоюп,
Алтын айлуу сыр канжа,
Ошондо алачыктай чоң Калча,
Темингиси телпилдеп,
Көөкөрдөй болгон шуру таш
Төбөсүндө селкилдеп.
Алтындан гана тизгин булкунтуп,
Алгара гана менен жулкунтуп,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Күүгүм туман көздөнүп,
Алыстан Калча байкаса,
Колун сууга малыптыр,
Бусурмандын баарысы
Катар жерге жыгылып,
Тоңколоңдоп калыптыр,
Жоо сырын билген эр Калча
Алыстан көрүп калыптыр.
Таң кашкайып сүрүптүр,
Жерге гана жарык тийиптир,
Баатырдан антип жатканын
Байкуш Калча билиптир.
Кара жаак айбалта
Алөөкөнүн Коңурбай
Билегине салынуу,
Болоттоп учун чыгарган,
Ажыдаардын уусуна
Алтымыш бөлүп сугарган,
Сунганы аман өтпөгөн,
Кез болгон гана тирүү кетпеген,
Колундагы сыр найза
Имере гана кармап эр Калча,
Астындагы Алгара
Желгенине жел жетпейт,
Манас кан сежидеден башты жыйган жок,
Коңурбай бастырганын койгон жок.
Тоңкоюп Манас турганда,
«Кыр арканын бети, - деп,
Өпкөнүн өлчөө чети», - деп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Аянбастан кош колдоп,
Артыкча гана муштап алды эми.
Ошондо Манас кабылан
Коңурбай муштап турганда,
Зың-зың этип кенебей,
Коңурбайдын айзасын
Баатырай, бучкагына теңебей.
Эрдик менен шердикти
Баатырга берген экен ченебей.
«Барыз намаз бузулса
Баарыдан жаман болот», - деп,
Кайра кайрып оң колду
Баатыр айзаны кармап алды эми.
Асыл Манас кайран шер
Айзаны булкуп алганда,
Сайып турган сыр найза
Сексен бөлөк быркырап,
Алөөкөнүн Коңурбай
Кайра гана тартып чу коюп,
Качып эле берди дыркырап,
Ошондо Аргын кандын Ажыбай
Капталдан чыкты буркурап,
Жетик төрө Ажыбай
Карткүрөңгө камчы уруп,
Ошондо жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерде Калчаны
Капталга гана муштап өттү эми.
Жаралуу болуп Коңурбай,
Ошондо жаман болуп доңуз ай.
«Өө» - дегенде оозунан
Өжөк-өжөк кан кетип,
Ошондо Коңурбайдан ал кетип.
Кызыталактын Кара аты
Кара атынын бар эле
Капталында канаты,
Жапаа көрсө бир жерден,
Качан болсо ушунтип
Кача турган адаты.
Жанында кырктай төрөсү
Жолдош болуп жолобой,
Ободон булут тутулду,
Опсуз Калча кайран шер
Өлөр-өлбөс жан менен
Ошондо көрүнөө гана качып кутулду.
Көөдөнгө батпай көп санаа:
«Көрүнөө кудай урду», - деп,
Ажыбайдын көзүнүн жашы он талаа,
«Секиде кароол турганда
Серпилип уктап кеттим, - деп,
Баатырга серүүн көрүнүп,
Мен өзүм шерменде болуп кеттим, - деп,
Ушул турган ыслам
Иттигимди билбейби,
Бир эмес эки кылдың, - деп,
Мени кара эшек кылып минбейби».
Жалгыз жанга билинбейт,
Кытай кантип сайганын,
Эч ким билип калган жок.
Уктап Манас сайдырган
Ажыбайда арман жок.
Ошондо Аргын кандын Ажыбай
Айкөлүңдүн алдына
Аттан гана түшүп сабылып,
Окоро түйгөн чоң чылбыр
Моюнга орой салынып,
Эки колу боорунда,
Салам гана айтып Манаска
Баатыр ай, Ажыбай эле барды жалынып:
«Бадышалуу калап жер мына,
Баатыр ай, башымды алчу мен мына,
Тартуу кылам алдыңа,
Карткүрөң өңдүү мал мына,
Көз кашайып калган соң
Баатыр ай, көөкөрдөп төкчү кан мына!»
Ошондо Манас барбактап,
Баатырың ыраазы болуп дардактап:
«Ажыбай, жапаа тартып эринбе,
Белимде айза сууруп ал,
Ажыбай, сен бир адамга көрүнбө!
Белимдеги айзага
Калың кол кайгы жебесин,
Кайгыланып бусурман,
Өлгөнүнөн калганы
Баатыр, жүрөгү түшүп кетпесин!»
Ажыбай чуркап кабышып,
Белиндеги кабажык
Баатырдын айзасына жабышып,
Тик тарткын десе бош тартып,
Айзаны гана бурап алганы
Болоттун учу корс этип,
Баатырдын белинде сынып калганы.
Ошондо, көөдөнгө батпайт көп санаа,
Көк жалдардан айрылып,
Ошондо, көзүнүн жашы он талаа:
«Каркылдап учкан карга куш
Асылдардын каптал этин оёт, - деп,
Казаттан өлгөн шейиттер
Айбандын богу болот», - деп,
Адырды тинтип караса,
Кара калпак кыргагы,
Кабыландын Сыргагы,
Баатыр бий өңгө тийген чекеге,
Баатыр бурулбай кеткен Мекеге.
Ошондо, күл күнүндө күбүлгөн,
Баатыр ай, жаш кезинде жайраган!
Кутан алп менен Маңкүш алп,
Ылама менен зор Жолой,
Төртөөнү бирдей өлтүрүп,
Курмандыкка чалганда,
Башын кесип байланып,
Белек кылып алганда,
Бейпайды Сыргак салганда,
Токсон сан кара кытайдын
Кечээ тобун чечип турганда,
Кутан алпын баш кылып,
Токсон алпын кырганда,
Кылчайбай кытай журтуңдун
Кыйындап бели сынганда,
Кезигерге кезикпей,
Кезикпеске кезигип,
Айза имерип топ бузуп,
Кожожашка кезигип,
Баатыр шейит болуп окко учкан.
Кыргын салып башында,
Шейит болгон Сыргагым
Баатыр ай, жыйырма бир жашында!
Асыл Сыргак кабылан
Күл күнүндө күбүлгөн,
Ак куранын жазданган,
Баатыр ай, кыбыланы баштанган.
Сыргак жан өткөн бир жайга,
Бели үзүлүп белеске,
Көкчебич аты кошо өлгөн.
Ит-Кыянын чаткалга
Музбурчак, Көкчө кан өлгөн.
Түгөнгөн тоонун бурчукта
Бокмурун баатыр дагы өлгөн.
Ошондо талаадан гана тапкан он үч жан,
Ойрондорду көргөндө,
Ойронуң Манас кабылан
Ошондо көк булуңдуу токойго
Миң тулпар кармап сойгон жер,
Кан Сыргагын баш кылып,
Аманат кылып койгон жер!
Муну менен көк булуң
Ошо күндөн ушу күн
Үлкөн мазар болгон жер.
Айланып, күйүп кобо албай,
Айланып карайт кайран шер,
Алмамбет менен Чубактын
Эзелде сөөгүн табалбай.
Каарданып кол курап,
Алтын жаак айбалта
Бөйрөгүнө таянып,
Баатырың ыйлап турат коңгурап:
«Калдайып жаткан капырдан
Журтум ай, өлбөй кантип кетемин,
Алмамбет, Чубак дайны жок,
Мен көрбөй кантип кетемин?
Эгизден кантип айрылам?
Энеси талак кытайга
Асылым Алакең айткан кеп эле,
Таштаба сөөгүм, - деди эле,
Белимден кармап бүктө, - деп,
Береним айткан кеп эле,
Мекеге сөөгүм жүктө, - деп,
Асылым айткан кеби бар, Баатыр ай,
Сарала кармап сойгун, - деп,
Көмүлбөй сөөгүм калбасын, Баатыр ай,
Белгилүү жерге койгун, - деп,
Алакем айткан кеп эле, Атыңды оңдоп току, - деп,
Айлаң жетсе Манас кан,
Аңгырап куран оку», - деп,
Өлбөй тирүү жүргөндө
Журтум ай, не мураска жетейин,
Алмамбет сөөгү жок болсо,
Мен ушу жерде өлүп кетейин!
Түнөрүп жаткан Бээжинге
Түз кирип айза сунамын,
Түрү суук Бээжинди
Түгөтүп баарын кырамын.
Түйшүк салып башына
Алмамбет сурап аламын.
Кайрылса кытай калың эл
Казапты минтип саламын,
Калдайган Бээжин калың журт
Калаасына кызыкпайм,
Мен, Алмамбет сурап аламын!
Алакемди бербесе Суудай гана канын чачамын,
Сулайман тийбес Бээжинди
Мен төбөсүнөн басамын,
Төрөсүн кармап тирүү алып,
Орто жолго келгенде
Курмандыкка чаламын,
Каканчылуу Бээжинден
Моминтип кегим аламын!»
Эрендин баары камынып,
Эрдин баары камынып,
Ошо кезде бусурман
Иш эрмеги табылып,
Олуя чалдын эр Бакай
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көк ала калкан ойноптур,
Ээр белдей белестин
Белине чыгып караса,
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Оргуган чаңды караса,
Бакай кандан жан чыгат.
Уйгу-туйгу көп кытай
Уюлгушуп алыптыр,
Сүйүнө турган капырдын
Күнү тууп калыптыр,
Берени Алакең окко учканда
Капырлар качырга байлап алыптыр.
«Качкыныңыз мына», - деп,
Карыкандын алдына
Капырлар сүйүнчүлөп барууга,
Баатырды жүктөп эле жүрүп калыптыр.
Ошондо барабанын тартышып,
Эми сыбызгысын чалышып,
Үйдөй болгон чоң буркан,
Колодон кылган эмеспи,
Капырлар өөдө байлап салышып,
Боз кисени курчанып,
Кытай түрүн көргөндө,
Болжолу жок кабылан
«Ыслам!» - деп, эми үн салып,
Буурул менен ойнотуп,
Кезиккенин сойлотуп,
Артык таап дарысын,
Баатырың талкан кылып баарысын,
Алты сан кара кытайга
Айгайлап кыргын салды эле,
Асыл Бакай, Ажыбай,
Айкөлүң Манас үчөө бар,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Алакеңдин сөөгүн тартып алды эле.
Ошондо алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызын
Айкөлүң Манас өңөрүп,
Жаагына жаагын такады,
Күңгүрөнүп токтобой
Манас өкүрүп сөзүн баштады:
«Эгиз козу түгөйүм,
Экөөнү бирдей жеп алып,
Эрикпей кантип жүрөйүн!
Аккула окко учуруп,
Алмамбет шейит кечирип,
Канатымдан кайрылып,
Кан Чубактан айрылып,
Мен кантип гана кетем Таласка?!
Алмамбет - атышка салсам ак жолум,
Чубагым - артымда жүрсө сан колум.
Карагай жалгыз, как жалгыз
Кабыландан айрылган
Кайгырган Манас мен жалгыз.
Долоно жалгыз, топ жалгыз,
Топ жолдоштон айрылган
Томсоргон гана Манас мен жалгыз!
Адырдагы караган
Акжолтой Алмам, ала жат!
Алакем каз айланбас зоодайым,
Каргылуу кара тоодайым,
Болот элем таш кескен,
Маталып калган экемин,
Берендерди жеп алып,
Мен, кашайып эле калган экемин!
Ирмесем бутум басылбайт,
Жыланга чалыш болупмун.
Эгизимден айрылып,
Жал-куйругум такыр жок,
Мен куланга чалыш болупмун.
Алакем, кытайдан келген белегим,
Чубакем, ойгуттан келген эреним,
Чалкар дарыям соолуи,
Журтум, чамам келбей турамын,
Чалдырып салдым Бээжинге
Журтум, кандай айла кыламын!
Кең дарыя, чалкар көл
Чубагым табылгалуу өзөнүм,
Таалайга берген жасаган
Алмамбет колума келген эреним.
Кечээ Жылгындынын оюнда,
Кең Таластын боюнда,
Жаяны кесип жечү элем,
Жапаа түшсө бу башка,
Айкырып Алмаң турганда
Мен жаң-жуңду бузам дечү элем.
Жаң-жуңдун жаны тындыбы,
Жети сан кара жоо келсе,
Желбегей кирип кол салган
Алакем бели сындыбы!
Эрендерди жеп алып,
А кудай, эми эле жаным тындыбы!
Ак кисе белге курчанган,
Алты түмөн кол келсе
Аралап жеке кол салган,
Алдырып ийдим жаман ат,
Асылым, Алмам, ала жат!»
Кечээ Манас кабылан
Тайбуурул оозун бурганда,
Талыгып кейип турганда,
Алмамбеттин Сарала
Көкүлдү көккө зыргытып,
Кара болот ооздук
Көмөкөйгө каккылап,
Тал жибектей куйрукту
Чаткаякка чапкылап,
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү жаныбар
Башын жерге салыптыр,
Кындырдай болуп жарыктык
Аза күтүп калыптыр.
Аза күткөн себеби,
Биттейинде биригип,
Бармактай күндө баш кошкон,
Кулун кезде куушкан,
Айбан да болсо Сарала
Алакең менен жаныбар
Экөө гана бир күн туушкан.
Ошондо Алмамбеттин Сарала
Ээр белдей кайкыдан
Токтоп жүргөн кези экен,
Көйкашкасы Алмаңды
Айбан да болсо Сарала
Айтайын десе тили жок,
Асыл Алмаң көйкашка
Жоктоп жүргөн кези экен.
Башын жерге салыптыр,
Кырт дегизип чөп чалбай,
Кылт дегизип суу жутпай,
Кындырдай жарап жаныбар
Аза күтүп калыптыр.
Арслан Бакай, эр Манас
Алмакеңин Сарала
Алыстан кармап алды эми,
Бадыша Бакай канзаада
Сарала оозун бурганда,
Манас кандын кырк чоро
Бадыша Манас жанында
Саралага Алмамбет жүктөп турганда,
Жибектен кылган суп аркан
Ошондо олуя Бакай кайран шер
Он эки ороп бүктөдү,
Олуясы Алмамбетти
Баатыр ай, Саралага жүктөдү.
Кабылан Бакай абакең
Капылетте сөз тапкан,
Караңгы жайда көз тапкан,
Кайра байлап кабыштап,
Канжыганын өзүнө
Алтындан кылган шаңшуурду
Кайра байлап кабыштап:
«Кан Алмамбет беренди
Бусурман жетип көмгөндө,
Акысы ушул болсун», - деп,
Капырай, канжыгага табыштап,
Белинен кармап бүктөдү,
Берениң Алмаң көк жалды
Саралага жүктөдү.
Алакеңди Сарала артып турганда,
Кадырман ыйлап, кан ыйлап,
Калың журттун баары ыйлап,
Ажыбай, Бакай эр ыйлап,
Айкөлүң Манас шер ыйлап,
Сараланы Бакай кан
Ооздуктан кармап буркурап,
Алакандай бусурман
Алек түшүп башына,
Ошондо ыйлап эле турду чуркурап.
Айласы жаман кеткенде,
Аташканы кан Бакай
Сараланы ооздуктан кармап кабыштап,
Тил угуучу эмедей,
Алмамбеттин сөөгүн
Аманат кылып табыштап:
«Айланайын Сарала,
Башыңды жерге сала көр,
Алмамбеттин сөөгүн
Аман-эсен көргөзүп,
Жаныбар, ыслам алып бара көр!
Ыслам алып барбасаң,
Сенин айбандыгың билемин,
Айбандан айбан экен, - деп,
Сени мен эшекке теңеп жүрөмүн.
Ата, айланайын, Сарала,
Азирет тийбес Бээжинге
Алдырып ийдик жаман ат,
Адамдан жалгыз Алмаң шер
Бир өзүңө аманат!
Алпара көргүн өзүмө,
Айланайын Сарала,
Көргөзө көргүн көзүмө!»
Көкүлдөн кармап кур жыттап,
Кош, Сарала, - деп жыттап,
Арслан Бакай абакең
Сараладай бууданды
Ошондо айдап эле жолго салды эми.
Айкөлүң Манас кабылан
Айбалтаны таянып,
Асылды жоктоп калды эми.
Ителгидей кайран көз
Имерген сайын жаш кетип,
Карагат сындуу кайран көз
Камчы бою жаш кетип,
Баатырың Бээжинге кирип кайрылып,
Баатырың берендерден айрылып,
Адамдын баарын кырдырган.
Бүлүк алды Бээжинден,
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек
Күлүк гана алды Бээжинден.
Асылдардын баарысын
Бүктөп эле алды Бээжинден.
Алтын менен күмүштү
Жүктөп эле алды Бээжинден.
Агача келин, сулуу кыз
Үптөп алды Бээжинден.
Кызыл куйрук билди алды,
Билге гана жүктөп дилде алды,
Кара көздөн миңди алды.
Абыдан эптүү азамат,
Бээжинден эсен тарткандар,
Жеткилеңдүү эрендер
Жети миңден ат алды,
Жете албаган жамандар
Жети жүздөн ат алды.
Артыкчанын баарысы
Алты миңден ат айдап,
Жаны аялуу жамандар,
Алты жүздөн ат айдап,
Кыйындардын баарысы
Кызыл көйнөк, айча бел
Кылактаган кыз алып,
Кымбаттардын баарысы
Оймоктуудан уз алып,
Буттап алтын зер алып,
Ыслам жолун ачышып,
Кытайдын малын чачышып,
Буланы булап алышып,
Бузукту мындай салышып,
Эрендин баары кырылып,
Өлгөнүнөн калганы
Бет алган гана жайга жайылды.
Сары-Арканы жердеген,
Көргөн элдин баарысы
Салмактуу кыйын эр деген,
Таруусун таштай актаган,
Катынын кыздай мактаган,
Көкчөсүнөн айрылып,
Сары-Арка көздөй кайрылып,
Казак түштү бир жолго.
Кырым деген элинен,
Бу дагы кызыгып келген жеринен,
Кыйкасынан чалдырып,
Кыйын каны Музбурчагын алдырып,
Кызыл айза жайланып,
Кылычын кынсыз байланып,
Бу да Бээжинге кирип кайрылып,
Бадышасы Музбурчактан айрылып,
Эринин башы кесилип,
Алакчы дүйнө, оңбой кал,
Тобунун гана колу чечилип,
Кырым журт кайтты бир жайга.
Өзү сары огой эл эле,
Элине эпсиз бек эле.
Тоюна бээ союлган,
Аты эр Бокмурун коюлган,
Адырмактын булагы,
Көкөтөйдүн өлгөндө көргөн чунагы,
Айзалашып топ бузган,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Каканчылуу Бээжинде
Калың кытай келгенде,
Ал дагы казасы жетип окко учкан.
Өзү кең Ташкенди жердеген,
Келберсиген эр деген,
Бу дагы бийлебей Бээжин кайрылып,
Сары ногой журт экен,
Бокмурундан айрылып,
Арга алтын артышып:
«Алдырып Бээжин салдык» - деп,
Бу дагы кан азабын тартышып,
Капа болуп кейишип,
А да тартты элине.
Ошондо Музбурчак, Көкчө кан өлүп,
Эчен сонун жан өлүп,
Ошо турган Бээжинге,
Кез болгон жандын баары өлүп,
Ошондо кейип Манас турганда,
Арка моюн арасы,
Ооруп кетти баатырдын
Айбалта гана тийген жарасы.
Кайрылып атка мине албай,
Кыраандардан айрылып,
Каран түштү Бакайга,
Кара кылып олтурган
Манас кан гана атка мине албай.
Ошондо Бакай ойлонуп,
Карагай каршы, тал жумшак,
Арчадан табыт алды эми,
Суп төшөк салып алдына,
Султанды бегирээк эле таңып салды эми.
Алмамбеттин азабы,
Кан Сыргактын күйүтү,
Ошондо Чубак кандын азабы,
Тилден кетип алактап,
Баатыр тил сүйлөбөй шалактап,
Жети миң кызыл ар айдап,
Ошондо ар куйругун өрүшүп,
Асылдардан айрылып,
Дин бусурман азапты гана минтип көрүшүп.
Азирет тийбес Бээжинге
Атышып жатып кайрылып,
Каралуу болду бусурман
Баатыр ай кандарынан айрылып,
Каран түн түшүп, Манас кан
Ошондо кайра тартып Бээжинден,
Тулпарларга алтын, олжо артып,
Туйгундардан айрылып,
Баатыр Таласты көздөй жол тартып.
Аккула окко учуруп,
Манас алдырып койгон жери ошол.
«Алты күн мөөнөт берем» - деп.
Баатырлардын баарысын
Баатыр ай, чалдырып койгон жери ошол!
Каалап кирип кайрылып,
Каның Манас кабылан
Ошондо кандарынан айрылып,
Оорулуу жаны жуурулуп:
«Ойронум Алмам!» - деп кейип,
Баатыр ай, ойлосо жаны куурулуп.
Күрдөлүү баштын өзүнө
Баатыр ай, күйүт түшүп алган соң,
Берени Бакай достусу
Табытка салып үптөптүр,
Ошондо Манас көк жалды,
Асый чыкма кези экен,
Баатырыңды Тайбуурулга жүктөптүр.
Желмаянга ок артып,
Жеткилең Бакай кабылан
Ошондо, Таласты көздөй жол тартып.
Күндүз жатып тынч албай,
Түн ичинде уйку алба,
Ошондо, түндөп жүрдү Таласка,
Дүмөк күн түшүп башына,
Ошондо түйшүк түштү Манаска.
Эчен алтын, эчен зер
Бусурманга таптырып,
Алты ай Бээжин кан болуп,
Асыл Манас турганда
Аңгырап азан салам - деп,
Башын Коңурбайга чаптырып.
«Кокусунан биз барсак,
Журт түбүнө жетет, - деп,
Аргын менен кыргыздын
Жүрөгү түшүп кетет, - деп,
Алты күлүк ат берди,
Таластагы эл-журтка
Баатырың алакандай кат берди.
«Карсак кирбес Бээжинге
Кабылан Манас султанды
Кан көтөрүп салдык, - деп,
Сулайман тийбес Бээжинден
Суракты мыктап алдык, - деп,
Сулуу шер Манас көк жалды
Бээжинге кан көтөрүп салдык, - деп,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Жылоого гана байлап алдык, - деп,
Сулайман тийбес Бээжинге
Суракчы болуп калдык, - деп,
Искендер баспас Бээжинге
Ишибиз жетип абыдан,
Ичине Алмаң төрөнү
Кан көтөрүп салдык, - деп,
Казылган алтын, чай тоосун
Бусурмандын энчисине алдык, - деп,
Таласта жаткан калайык,
Бээжинди алып салганда,
Өлүп кеткис ой кылсын,
Миң кара кашка бээ союп,
Миң карача төө союп,
Ошондо аябай калкым той кылсын.
Ал тойго журтум чогулсун,
Токсондогу карыгандар,
Ошондо, он экиде боз балдар
Дегениме көнсүн де,
Ошондо журт кубанган чоң тойго
Калктын баары келсин, - деп,
Ырамандын Ырчы уулу
Ырдап турат кашында.
Дөө кандын Төлгөчү
Төлгө гана салат башында.
Төрө Бакай султаным
Буйрук гана кылат кашыма.
Алмамбеттин ак ордо,
Аруукени кийинтип,
Таластын алкымына тиксин де,
Эшигинин алдына
Абыдан кур боз бээден
Алтыны байлап койсун де,
Алтындан кылган чатырдын
Алтымышын бүксүн де.
Алмамбет, Чубак ордосун
Таласка эшиктеше тиксин де.
Кызыл чырай кыз балдар,
Кыпкызыл тон кийсин де,
Келеңкир чачпак, кең соору
Ошондо келиндердин баарысы
Жашылдан жоолук салынсын,
Карк токтолгон катындар
Карадан кыргак байланып,
Алмамбет, Чубак экөөнүн
Ордосуна камынсын.
Алгылыктуу эрендер
Алты-алтыдан бээ сойсун.
Айласыз жаман начарлар,
Эки-экиден бээ сойсун».
Ошондо, алты күлүк ат берип,
Таластагы Каныкейге кат берип.
Таласта аргын, кыргызга
Ырчы уул кабар берген соң,
«Бээжинди алып салдык», - деп,
Кабар салып барган соң,
Калайык дүрбөп чуркурап,
Калың элдер жабылып.
«Кан Манас келе жатат», - деп,
Калайыктар камынып.
Кабарды мыктап салдырып,
Кайран жеңең Каныкей долу баш болуп,
Алмамбет, Чубак ордосун
Демге калбай алдырып,
Жылгындуунун оюна,
Кең Таластын боюна
Эчен алтын, мүлк жыйып,
Эшиктеш тигип салды эми,
Кайран жеңең Каныкей
Ич этинен суп көйнөк
Кийген жеңең эмеспи,
Алты айчылык азапты
Кадимкидей дапдаана
Билген жеңең эмеспи.
Чылбырдай чачты бура албай,
Чын азап түшүп башына,
Жеңекең чыркырап ыйлап тура албай.
Кан Манас кан өзү экен,
Ошондо өлгөндө көргөн Семетей
Алты айлык болгон кези экен,
Балтыр бешик чагы экен,
Ошондо бала Семетей
Алжактап күлүп калган кези экен.
Күйүттү тартып жеңекең,
Ошондо тура албай турган табы экен.
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип,
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Ошондо көңүлү жаман бөлүнүп,
Олоңдой болгон кайран чач
Төбөгө кынап түйдү эми,
Кара кашка аргымак
Токунуп долу минди эми.
Балтыр бешик кезинде
Семетейди өңөрүп,
Айкөл Манас кабылан
Астынан тосуп жүрдү эми.
Кереметтүү жеңекең
Кереметин ашырып:
«Ооруп султан барар, - деп,
Алакандай кайран журт
Жүрөгү түшүп калар, - деп,
Кара кашка аргымак
Кабакка оозун бурду эми.
Колтугунда балтыр бешик балага
Оймокбооч салып чымчылап,
Баланы чыркыратып урду эми.
Оймокбооч салса этине,
Бар-бар, бар-бар бала ыйлайт,
Бакырып бала бек ыйлайт,
Бала бакырык салып ыйласа,
Кулак мээни жеп ыйлайт.
Баягы табыттагы зор Манас
Тура калды барбайып,
Астына салса ак жолун,
Аташкан Бакай сан колуң:
«Баркырап чыккан шумдуктуу үн,
Байкачы Бакай кабылан,
Кара ниет күң эле
Каныкей кабактан күйүп калган бейм:
«Баланын үнүн укканда,
Кайраттанып калсын», - деп,
Балага оймокбоочту салган бейм.
Чын-чын, чын-чын ыйлайт,
Чыркырап бала бек ыйлайт,
Чыркырап чыккан бул үндөр
Кулак мээни жеп ыйлайт.
Боз ала гана туйгун болпоң го,
Маа боз карчыга чолпон го,
Өзөндөн аккан булак го,
Өлгөндө көргөн чунак го.
Көрүп койсом көөнүм ток,
Көк жалым Бакай тура тур,
Менин баламдан башка медер жок.