Манас - Саякбай Каралаев - 53

Кайраттанып дем байлап,
Алмамбет кирди бир жактан:
«Бере көр!» - деп, кудайлап.
Аралап кирди салышып,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Аралай кирди жарышып,
Айбалта менен кылычты
Аркы-терки шилтешип,
Агып кетти кызыл кан,
Жатып калды калың сан.
Жаны кетип бүк түшүп,
Эсепсиз калың кытай кол
Эсепсиз калың кырылды.
Кара жору, кажыры
Өлүктөрдүн үстүнө
Калдайышып жыйылды.
Кытайлардын Күн Жаң-Жуң
Кыйын өзү эр экен,
Капырдыгы болбосо,
Кытайдан озгон шер экен.
Кыйкырып октой жетерде,
Сараланын үстүнөн
Алмамбеттей асылды
Көмө коюп кетерде,
Көгаланы зыргытып,
Көнүк болгон эр Чубак
Капталынан качырып,
Күн Жаң-Жуңга жетти эле,
Жеткен жерден эр Чубак
Тоодой болгон Жаң-Жуңду
Көмө коюп өттү эле.
Токтоно албай, көп кытай
Жарыла берди чуркурап,
Кулап Жаң-Жуң түшкөндө,
Жөө күлүк кытай жетерде,
Күн Жаң-Жуңдай балбаны,
Жан аябас ынагы
Ылаачындай жетти эми.
Жаны бирге Сыргагы,
Жеткен жерден Аркескен,
Кармай калып сабынан,
Сууруп алып кабынан,
Башын кесип алды эми.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кейип жүрөт өкүрүп,
Кечилдин каны Коңурбай.
«Күн Жаң-Жуң өлүп калды», - деп,
Кабар берди канына,
Каканчындын шаарына,
Бул кабарды уккан соң,
Каптап кытай жайнады,
Балбандары бөлүнүп,
Коңурбай тоодой көрүнүп,
Бурканына жалынын,
Бузулбай кытай жабылып,
Жабылганын көргөн соң
Салышып жүргөн үч берен
Эми жандан түңүлүп,
Бел байлаган бели жок,
Белгилүү Манас шери жок,
Караан кылган бусурман,
Он эки кандын эли жок.
Кызыкты кытай салат бейм,
Ат чаалыгып келгенде
Көөнү келсе кытайлар
Тирүү кармап алат бейм!
Токтобой кыргын салуучу
Тозоктуу кытай эл ошол,
Токтобой качып Бээжинден,
Кыйланы көргөн мен ошол.
Кенелбестен кытайга
Кайра тартып калалы,
Кайрат кылып кытайга
Ит урушун салалы!
Өлгөнүңөн калганың
Жете баргын Таласка,
Кордук көрүп калдык - деп,
Айта баргын Манаска» Деп, ошонтүп, кеп айтып,
Алмамбет, Сыргак асыл шер,
Көк жал Чубак, артык эр
Кайра тартып калышып,
Кача берип эр Чубак,
Алмамбет калып салышып,
Алмамбет чыга бергенде,
Сыргак калып салышып,
Сыргак чыга бергенде,
Чубак кирип салышып.
Чубакты көрүп Коңурбай,
Чындап каптап калышып,
Айзачаны бир бөлөк,
Кылыччаны бир бөлөк,
Кыйынынын баарысы
Көмкөрүлүп кылкылдап,
Курт экени билинбей
Жайнап кытай келатат.
Дүмөктү Калча салыптыр,
Көгала менен самсытып,
Дүмөктү Чубак салыптыр,
Кан Коңурбай баш болуп,
Алмамбет, Чубак, Сыргакты
Калың кытай, көп манжуу
Көтөрө коюп алыптыр.
Айдай түптүз талаада,
Жети күнү эр Чубак
Жеке урушуп калыптыр,
Эки колу дал болуп,
Акбалтайдын Чубагы
Кайра тартып калыптыр.
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Дүмпөйгөн кара тумшуктан,
Ай тийгендей жаркырап,
Арсландай болуп күркүрөп,
Алмамбет тосуп калыптыр.
Дыр коюп Чубак калганда,
Кытай күчөп, кууп алганда
Кан Коңурбай, Ай Жаң-Жуң
Былкылдатып кол айдап,
Колдун баарын чогуу айдап,
Оолугуп качырып,
Кечилдин каны Коңурбай
Алмамбетке жетти эми,
Алмамбеттин үстүнө
Ат оюнчу, жөө күлүк
Такыр каптап кетти эми.
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп кыйкырып,
Кырып жүрөт Алмамбет,
Кырганына кылчайбай,
Кызыкты кытай кылды эми.
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Жаң-Жуң кирди бир жактан,
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Манжуу кирди бир жактан.
Какайлап ураан чакырып,
Калмак кирди бир жактан.
Шибээ, солоон - эки уруу
Бу да каптап бир жактан.
Тыргоот, кара кытайы,
Каканчындын Чоң-Бээжин
Катуулап уруш салды эми,
Эрендерднн баарысы
Туш-туштан айза сайды эми.
Кылчайбастан жүгүрүп,
Кыстоо түшүп башына
Кыйла жандан түңүлүп,
Сарала турат киртийип,
Салышып жүргөн Алмаңа
Эчен айза бир тийип.
Аккаңкыга жөлөнүп,
Алакең турат теңселип,
Атышканга алдырбай,
Адис болгон арсланың
Чабышканга чалдырбай,
Согушканга тажабай,
Кыдырата карабай,
Кыйкырып келген жөөлөрдү
Кырып жатат аябай.
Тогуз күнү аралап,
Алмамбет чыкты кан болуп,
Кыймылдабай дал болуп,
Токсон жерден жара жеп,
Туура тартып дыр коюп,
Кытайдын түрүн көргөн соң,
Кыстоо түшүп башына,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Кенебей кууп алды эми.
Алтын казчу кенинен,
Чай алуучу жеринен,
Каарына калганда
Калың кытай, көп манжуу
Каптап кетчү белинен
Тозуп турган эмеспи:
«Тобокел!» - деп, эр Сыргак
Дал ошондой жеринен.
Катынын кара баскансып,
Кууганы жакын качкансып,
Көз айнеги балкылдап,
Көөкөрдөй болгон шуру таш
Төбөсүндө жаркылдап,
Дүмөктү башка салчудай,
Алмамбетти кубалап,
Түздөн сайып алчудай.
Ошондо Сыргак кайран шер,
Кайгырбаган кайран эр,
Көкчебич оозун жайды эми:
«Манастап!» - ураан салды эми
Кууп келген Калчанын
Капталынан эр Сыргак
Жебеден мурун жетти эми,
Жетип Сыргак саярда
Эченди көргөн Коңурбай
(Астындагы кара аты,
Кара атынын бар экен,
Капталында канаты,
Өлөр жерге келгенде
Айла табар адаты.)
Бура тартып жылт коюп,
Сайдырбастан кылт коюп,
Колун көздөй чу коюп,
Коңурбай качып калды эми,
Колуна кирип барды эми.
(Бекип жаткан бел экен,
Бейжай кытай эл экен.)
Жакын Сыргак барганда
Мунарыкты көр, чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр.
Камышты көр, селди көр,
Каптап жаткан элди көр!
Тегерегин карабай:
«Өлөмүн», - деп санабай,
Кыжылдаган кытайды
Кыдырата карабай,
Кылча жанын аябай,
Көкчебич менен ойнотуп,
Жеткен жерин сойлотуп,
Кылычтуусун кыйратып,
Айзачанын аңтарып,
Айкырып Сыргак киргенде,
Аны көрүп Ай Жаң-Жуң,
Келберсиген Коңурбай
Алгарага камчы уруп,
Каарданып бакырып,
Сыргакты беттеп качырып,
Кузгун учпас талаада
Калың кытай, миң калдай,
Арсланы калча Коңурбай,
Баары каптап кетти эми.
Темирден соккон тор алып,
Тешилбеген кол алып,
Айкырышып Ай Жаң-Жуң,
А да каптап кетти эми.
Ошондо Сыргак балага
Кылыч тийди кылкылдап,
Айбалта тийди былкылдап,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары аянбай
Такыр кирди Сыргакка.
Далай айза салганда
Кыраан Сыргак канетсин,
Капаланып былк этпейт,
Ат үстүнөн кылт этпейт.
Белсенип кытай чогулуп,
Жакын кирип калганда
Эшип кетет Сыргагың,
Эрдин тиштеп Коңурбай
Элди айдап: «Капта!» - деп,
Бакырып жүрөт кылычтап:
«Берен экен Сыргагы,
Эми колго тиер убагы.
Телегейи тең экен,
Буруттан чыккан шер экен.
Жыйырма бирге илинип,
Келип калган кези экен.
Арслан Манас, Алмамбет
Аркалап жолдош болууга,
Аябаган эр экен!
Кербенчиден кеп уктум,
Жети кан эли топ болуп,
Чогулушуп турганда,
Бүткүл журттун баарысын
Бүткүл жыйнап алганда,
Чубатууга салганда,
Эр табалбай камалып,
Эл кысылып турганда,
Ошондо Сыргак оёнуң
Чалгынды бирге чаларда,
Алмамбетке кошулуп,
Чоң-Бээжинге барганда,
Бээжиндеги Коңурбай
Жылкысын тийип алам, - деп,
Буруттун жолун ачам, - деп,
Кытайдын малын чачам, - деп,
Өзү келди, - деп уктум.
Куткарар болсоң көп кытай,
Астындагы көк аты
Кубаласа мал жетпейт,
Алышкан менен Сыргакка
Айкалышар ал жетпейт.
Оң далысы кең экен,
Арбактуу Манас дебесе,
Андан Сыргак эр экен.
Тогуз сан кытай, бул жалгыз.
Эчен бир тоодойду сайып жок кылды.
Асманды бүркөп чаң кылды,
Жердин бетин кан кылды,
Канча эрди жай кылды.
Сындырды Сыргак белимди,
Кыйратты кыйла жеримди.
Жалгыз тийип жылкымды,
Умачтай ачты уйкумду.
Көрө албадым эл-журттан
Мен Коңурбай болгону,
Бу сыяктуу туйгунду.
Кечилдин каны мен элем,
Өлгөн менен арман жок.
Боору бүтүн кишиде
Сайышпай адам калган жок.
Кыйын экен айласы,
Сай-сөөгүмдөн кетелек,
Сыргактын сайган айзасы.
Кырк кан эли кытайлар,
Кылчайбастан баарыбыз
Жапырт каптап калалы,
Камындырбай, качырбай,
Тегеректеп тор тозуп,
Тирүү байлап алалы!
Какан кандын алдында
Казыналык кырк кызга
Алпарып кошуп коёлу.
Катылбай карап турабы,
Бирөө эркек төрөсө
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Кан көтөрүп алалык!
Сыргакты тирүү кармасак,
Сырттаны Манас башта өлгөн
Бел байлаган бели жок,
Алмамбет, Чубак болбосо,
Экөөнөн башка шери жок.
Ал экөөнү жайласак,
Анан кийин буруттун
Корголой турган жери жок,
Чындагыла, балбандар!
Сыргакты байлап алганда,
Калган калың буруттун
Буласын булап алабыз,
Бузук күндү туудуруп,
Башына дүмөк салабыз!
Мекеге сүрүп сабайбыз,
Кыз-келинин олжолоп,
Малы-мүлкүн талайбыз!
Өлтүрүп бүткүл дөөсүн,
Тиебиз жылкы-бээсин,
Кайрат кылган буруттун
Талкалайбыз мээсин,
Чыгарабыз ошонтүп,
Кордукта журттун кээсин!
Өзү келген бурутка
Кордукту мыктап салабыз,
Бөлөгү эмес буруттун
Үкүрүн айдап алабыз!»
Муну айтып Коңурбай,
Буйрук кылып турганда
Кылчайбай кырк кан камынып,
Кыйкырып кытай жабылып.
Жабыла кытай киргенде
Жалгыз Сыргак бой бербей,
Согушуп жүрөт аянбай,
Аты жерди таянбай.
Жыландай кылып ойнотуп,
Кытайды кырды эсепсиз,
Көрүнгөнүн сойлотуп,
Кара калмак балбаны
Сыргакты жетип башына
Даярданып барайтат,
Ыргытып чалма салганы,
Жаа тартар мергени
Жамгырдай кылып жаа атып,
Жалпы каптап келгени.
Темир аркан торчону
Тегеректеп калды эми.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Керилип айза салды эми.
Кыраан шумкар Сыргагың
Кылча муну көрбөстөн,
Кыйшайбай туруп алды эми.
Айкырып барып Ай Жаң-Жуң,
Алыстан чу - деп жетти эми,
Жетип келип Сыргакты
Бу да сайып өттү эми.
Зың-зың этип кенебей,
Калча менен Жаң-Жуңдун
Качырып айза сайганын
Тушарына теңебей:
«Өлөмүн!» - деп ойлобой,
«Жалгызмын», - деп кенебей,
Күлүмсүрөп эр Сыргак
Ошондо туруп муну айтат:
«Алмамбет менен Чубагым,
Кысталып турган кезимде
Көрсөтсөңчү, кудайым!
Кытай кыстап турганда,
Качан кыйкырыкты салат, - деп,
Качан жетип кыраандар
Ажыратып алат?» - деп,
Алактап карап турганда
Коңурбай баштап миң кытай,
Балбандын баары жетти эми,
Баары сайып өттү эми.
Аркасынан күркүрөп,
Алда канча кол менен
Ай Жаң-Жуң сайып өттү эми.
Анда да Сыргак былк этпейт,
Былк этпеген себеби Тула бою темирден,
Баары бирдей топчулуу,
Толтойгон бети көрүнбөйт,
Эки көзү жылтырап,
Туулга башта үпчүлүү
Карыда калкан калкайып,
Как жүрөктө чарайна,
Белинде болот белдемчи,
Үстүндө соот көк темир,
Канча атса ок өтпөс,
Бөйрөгүндө кош темир.
Кенедей жерде жылчык жок,
Бейбак катын Каныкей,
Белекке берген себеби Атында темир жабылуу,
Кытай күчөп келгенде
Токтобой Сыргак зыргытып,
Астындагы Көкчебич,
Айланса болот тулпарга
Көкүлдү көккө ыргытып,
Туякты жерге мылгытып,
Желгенине жел жетпейт,
Басыгына мал жетпейт,
Араандай оозу ачылып,
Тизгинине ал жетпейт.
Башын жерге салыптыр,
Аркардай болуп түйүлүп,
Капкандай бели ийилип,
Баскан жери быркырап,
Чарадай болгон даңкан таш
Төбөсүндө чыркырап,
Ошо күнү Көкчебич
Эти кызып алыптыр,
Үстүндөгү Сыргагың
Эрдин кесе тиштесе,
Каалгадай кашка тиш
Таруудай болуп быркырап,
Жакын кирип барганда
Ысыгына чыдабай,
Кармайын деген көп кытай
Жарыла берет зыркырап,
Как алдына келгенде
Как жарылат чуркурап.
Алөөкөнүн Коңурбай
Жалгызы өлгөн эмедей,
Токтото албай кытайды
Ыйлап жүрөт буркурап:
«Кырк кан эли чогулуп,
Кытай, манжуу жерге кир!
Жалгыз Сыргак буруттан
Жабыла качып аласың!
Эр Манастын кырк чоро
Кыркы бирдей Сыргакча,
Баары бирдей арслан-шер,
Манаска тете көк жал эр,
Буруттап ураан чакырып,
«Манасташып!» бакырып
Арсландай болуп айкырып,
Аралап кирип калганда
Анда кайда барасың?!
Качырып кытай калганда,
Кыргынды Сыргак салганда
Манастан калган кырк чоро
Жетип кирип келгенде,
Алмамбет, Чубак аралаш,
Алар кошо жүргөндө
Анда кандай кыласың?!
Кагылайын калыс журт,
Каптагыла Сыргакты,
Эмне качып турасың?!» Деп, ошонтүп, өкүрүп,
Алгаранын оозун
Коё берди Коңурбай.
Айзакерди бир бөлүп,
Шайлап кирди Коңурбай,
Калың манжуу, кытайды
Кара малдай токмоктоп,
Айдап кирди Коңурбай.
Өз билгенин бу жолдо
Кылып кирди Коңурбай,
Кыйшаңдап кайра тартканын
Кадимкидей талкалап,
Кырып кирди Коңурбай.
Коңурбайдын көп кытай
Каарына чыдабай,
Эрдин баары күркүрөп,
Коркоктору чуркурап,
Мергендери жүгүрүп,
Саадакчысы жабылып,
Чалма салчу калмактар,
Чалмасына камынып.
Кылыччаны четинде
Айбалта чабар бетинде,
Кыйкырыгы көк айрып,
Кырааны Калча артында,
Жалпы кирди бет алып.
Айтылуу кытай өзү экен,
Арасында Сыргактын
Жалгыз жүргөн кези экен.
Жалгыздыкты көргөндө,
Жапаны чындап тартканда
Ээр белдей кайкыдан
Алмамбет, Чубак аты уйкаш
Аттарына камчы уруп,
Аркыратып келатат.
«Эр Сыргактан ажырап,
Не муратка жетем», - деп,
Учкан куштай көрүнүп,
Анда-мында бир тийип,
Зыркыратып келатат.
Жеткен жерден эки шер
Кытайга кирди аралап,
Самандай кылып сапырып,
Сыргакты жүрөт чакырып.
Көпчүлүктөн көрүнбөйт,
Асман туман, алды чаң,
Аралашкан канча жан.
Кайсы экени билинбейт,
Карап жүрөт Сыргакты,
Көзүнө кытай илинбейт,
Айза, кылыч тең шилтеп,
Муштап жүрөт кыраандар:
«Түгөйүм Сыргак кайда?» - деп,
Издеп жүрөт берендер.
Каптап кытай төгүлүп,
Тапмак түгүл Сыргакты
Алмамбет, Чубак - эки шер
Эки жакка бөлүнүп,
Баштагыдай дыркырап,
Качып кытай калган чак.
Каптап жүрөт салышып,
Арсландар жүрөт алышып,
Айбалта менен чабышып,
Айзаны шилтеп кээ чакта,
Как жүрөккө мадашып,
Жердин бети чаң болуп,
Өлүп жаткан көп кытай,
Төрт туякта нан болуп,
Асман мунар, жер бүркөк,
Жерден эме көрүнбөйт.
Тополоң түшүп, тоз болуп,
Караган киши дал болуп,
Кайсы экени билинбейт,
Ошондо да эр Сыргак
Караса көзгө илинбейт.
Кайран тууган Алмамбет,
Калың бурут коргону,
Убайымы эр Сыргак
Убара кылып көп кытай,
Ошондо да болбостон,
Уй куймулчак Сарала,
Ченеп чаап урушта
Байлап жүрөт Алмамбет,
Жанына чындап күч келип,
Күндүзү бүркөк, түнү ачык,
Күндүн куюн бузултуп,
Жайлап жүрөт Алмамбет,
Кылчылдап кытай турганда
Кырып жүрөт Алмамбет.
Чаң басылып калганда,
Токтоп туруп караса,
Кара калпак кыргагы,
Көп кытайды талкалап,
Кырып жүргөн кези экен,
Кан Манастын Сыргагы.
Айзасын сайып таянып,
Таңдайы кургап Алмамбет,
Оозун улам жаланып,
Ыраазы болуп Сыргакка
Карап турду жалынып.
«Кесеси алтын, булу арзан,
Бусурмандын шаарында
Самаркандай калаа жок,
Кыйрашкан жоонун бетинде
Эр Сыргактай бала жок.
Манастын даңкы болбосо,
Эрдигине чара жок,
Айзага таккан желегим,
Жоо бетине керек, - деп,
Алып келген белегим!»
Кытайдын түпкү четинде,
Бээжинге кетер бетинде,
Кайра тозуп сапырып,
Акбалтайдын Чубагы
Астына салып кытайды,
Ылаачын тийген таандай,
Ийрилтип айдап алыптыр.
Качканына болбостон,
Калың кытай, манжуунун
Башына азап салыптыр.
Алөөкөнүн Коңурбай
Ай Жаң-Жуң менен биригип,
Жалаң кылыч колго алып,
Эр Сыргакка чыдабай,
Качып калган кытайды
Кайра айдап алыптыр.
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп түйүлтүп,
Оңду карап ок атып,
Онун кабат сабатып,
Солго карап жаа тартып,
Солоондорун сулатып,
Аралап кирди сан колду,
Алмамбетти көргөндө
Жалгыз жанын аябай,
А да мыкты эр экен,
Кытайлардын Ай Жаң-Жуң
Канча балбан дөө менен
Качырып кирди Алмаңды,
Кабылан көк жал, кайран шер,
Кабагым-кашым дебестен,
Качырып кирди Алмамбет.
Жебеден мурун жетти эми,
Эче балбан, канча дөө,
Ай Жаң-Жуңду баш кылып,
Жыга сайып кулатып,
Баарын текши сулатып,
Катар кагып өттү эми.
Чымын жанга күч келип,
Чындап бою күчөнүп,
Ээринен эр кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Көңүлү канча бөлүнүп,
Көзүнө чакмак көрүнүп,
Эс алалбай эңгиреп,
Бүткөн бою зеңгиреп,
Алактап карап турганда
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Келе жатат жулкунтуп
Алгарасын булкунтуп,
Катынын кара баскандай,
Астынан жоосу качкандай,
Түгү беттен көрүнүп,
Түрү жылан өңдөнүп,
Бетинин баары түктөйүп,
Муруттары жайылып,
Бөлөк-бөлөк тикчийип,
Опол-тоодой күркүрөп,
Жанына киши туралбай,
Жер айрылып дүркүрөп.
Качырып Калча калганда
Узун бойлуу, кең далы,
Ойгуттардын сырттаны
Акбалтайдын Чубагы,
Качырып калган Калчанын
Капталынан жетем, - деп,
Кайран туйгун Алмамбет,
Курбан болуп кетем, - деп,
Кара жанын аябай,
Астындагы Көгала
Учкан куштай аркырап,
Бөрү тилдүү сыр найза
Ай тийгендей жаркырап,
Жебеден мурун жетти эми,
Жеткен жерден эр Чубак
Капталга коюп өттү эми.
Кебез өтүк чойкоюп,
Короздой мойну койкоюп,
Бура тартып мыкчыйып,
Эки көзү чекчейип,
Бели кетти мекчийип,
Алты миң кытай, миң жаң-жуң
Аралай качты Коңурбай,
Кутулуп Калча кеткенде,
Муну көрүп Алмамбет,
Чекири жок кой көздүү,
Сепкили жок ак жүздүү,
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Кайнап жаткан кытайды
Качырып жана кол салды.
Алмамбет, Чубак эгиз эр
Аралап уруш кылганда
Асыл Сыргак турсунбу,
Бир четинен кытайдын
Качырып кирди түйүлүп,
Булар согуш салганда
Мунарыктап бурчтанган,
Булуңгур болуп урчтанган
Чай алуучу кен экен,
Каарына алганда
Кайнап турган көп кытай
Каптап кетер сел экен,
Калыңдыгын капырдын
Мурунтан көргөн Алмамбет,
Билип жүргөн өзү экен.
Кыйкырып турду бакырып,
Чубак менен Сыргакты:
«Бери кел!» - деп чакырып,
Чакырганда эки шер
Бүткөн бою кан болуп,
Койго тийген бөрүдөй,
Оозу-башын жалактап,
Жетип келди Алмаңа.
«Береним Сыргак, эр Чубак,
Казылган калың ор келди,
Кайнатылуу шор келди.
Бирөөбүз эсен кайтпайбыз,
Ушу турган Бээжинден
Өлмөйүнчө кайтпайбыз!
Кайтпай турган себеби Топон суу толкуп кирбеген,
Толтура кытай эл ошол.
Тогуз жыл кандык талашып,
Токтобой кырып журтумду,
Тобумдан минтип адашып,
Тозокту көрүп Бээжинден,
Силерди тапкан мен ошол.
Каарына алганда
Каптап кетер сел ошол,
Кырылган сайын күчөгөн,
Кымбаттуу Бээжин эл ошол.
Теңелишсек кытайга,
Тегеле эсен тартпайбыз,
Минтип турсак Бээжинден
Бирөөбүз эсен кайтпайбыз!
Ойлосоңчу эки шер,
Музбурчак, Көкчө эриң жок,
Айкырып караан болгондой,
Айкөл Манас шериң жок.
Каран түшсө бу башка
Качып кирер токой жок,
Караан болуп бергидей,
Калың ыслам журтуң жок.
Кытайга теңеле турган жөнүң жок
Теңеле берсек бу кытай,
Теңдешип кыргын салбасын,
Тегеректеп албасын.
Көптүккө салып кытай журт
Көл-дарыя эмеспи,
Тирүү байлап албасын,
Какан кандын алдына
Тартуу кылып барбасын,
Бээжинде белен кырк кызга
Алпарып айгыр салбасын,
Эптеп тукум албасын!»
Жердин баарын чаң каптап,
Дүнүйө толуп жан каптап,
Калың кытай жүгүрүп,
Сыягын көрүп кытайдын
Сырттаның жандан түңүлүп:
«Кабылан Манас каның жок,
Көмүүсүз калар бекенбиз,
Көк жал Сыргак, ойлочу,
Береним Чубак, бейлечи!
Бейлебей туруп кокустан,
Көмүүсүз калар бекенбиз?
Кайкайыңкы кара кыр,
Адам ашпас бел ошол,
Чалайыр чалып жүрө албай,
Шашып кеткен жер ошол,
Чакташып чамам келалбай,
Качып кеткен мен ошол,
Кумурскадай кайнаган
Кара кытай эл ошол.
Кытайлыгы болбосо,
Алөөкөнүн Коңурбай
Баарыбыздан шер ошол,
Келгендин баары өлүүчү
Кейиштүү Бээжин калаа ошол!
Бузулбас Бээжин эл менен
Мурунтан канча салыштык,
Бурулбай беттеп кытайдан,
Канча-канча салыштым,
Мураска минтип жетпейлик,
Буйругу келип кудайдын,
Бусурман журтун көрө албай,
Арманда өлүп кетпейлик!
Амыз кылбай эки шер,
Ат соорусун салалык,
Айкөлүң Манас бар болсо,
Калка кылып алалык.
Караан кылып Манасты,
Калың кара кытайга
Качпай согуш салалык,
Андан кийин Коңурбай,
Капкайда кекти алалык!
Каарланган кытайдан,
Кара күчкө теңелбей,
Кайгып кетсек бир билем,
Жаңырыктын Жар-Кыя,
Жалгыз аттын чубама,
Жалгызга жолдош жер эле,
Ошол жерден тоссокпу,
Толуп жаткан кытайга
Токтоп кыргын салсак бейм.
Тосуп туруп амалдап,
Тоодой болгон Коңурбай,
Тобун бузуп сайышып,
Колго тийсе Калчанын
Башын кесип алсак бейм.
Кечилдин каны Коңурбай
Капкайда кекти алсак бейм!
Амал менен салышып,
Айза кармап, топ бузуп,
Ажал жетсе окко учуп,
Чиелешкен кытайга
Чындап айза суналык.
Чын аты кымбат тозоктон,
Жанды азат кылалык!
Жайнаган манжуу, кытайга,
Өзүнчө амал салалык,
Өткөрө шери Коңурбай,
Өзүн кармап алалык!
Караан болсо бусурман,
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча,
Мыктанып алты ай салышып,
Минтип өчтү алалык!
Жапалак учпас жалгыз жол,
Ээк алды чоң ак түз,
Ат капталдан калың шор,
Кезигишип салышып,
Өч алуучу ошол жол.
Эңкейип кирип барганда
Эр Калчасы баш болуп,
Кол салуучу ошол жол,
Эрикпестен салышып,
Өч алуучу кол ошол».
Алмамбет айтып турганда
Анын сөзүн эп көрүп,
Күүгүм кире, күн бата,
Эл талыкшып, ным жата,
Буурусун тийген чийин жок,
Суур казган ийин жок,
Кайра тартып дыр коюп,
Алмамбет, Сыргак, эр Чубак
Ордун салып чу коюп,
Үч арслан жарышып,
Үзөңгүсү кагышып,
Бирдей күлүк тулпардын
Оозу менен алышып,
Баары тулпар көйкашка,
Айбандардан бир башка Учкан куш менен жарышып,
Окоро түйгөн ак тизгин,
Кол-колунда карышып,
Таң кашкайып сүргөндө,
Жарык шоола тийгенде,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Алты миң кытай, миң калдай,
Ак сакалы ал болуп,
Аянбай кууп алыптыр,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп алыптыр.
«Кырк кандын журту кытайдын
Кылчайтпай баарын жыям, - деп,
Кызык кылып талкалап,
Мекеге чейин кырам, - деп,
Жөөлөтүп жүрүп калганын
Жолдон кармап алам, - деп,
Кезиккендин баарысын,
Кесип башын алам», - деп,
Каарданып Коңурбай.
Кайраттанып Ай Жаң-Жуң,
Толкуп кытай сел каптап,
Тоо томкоргон көл каптап,
Алмамбет, Сыргак, эр Чубак,
Эрендер терге чөмүлүп,
Түгөнгөн тоонун урчукка,
Самсаалап кирген тумшукка,
Ошого жетти жөлөнүп,
Тулпардын оозун бурду эле,
Кылчая карап үч туйгун,
Кытайды карап турду эле.
Кабыргасы сөгүлүп,
Карап туруп кытайды,
Калыңдыгын көргөндө
Көңүлү жаман бөлүнүп, Деп, ошондо Алмамбет:
«Чубак, берен Сыргагым,
Атыңдын оозун бура тур,
Асыл туйгун, эки шер,
Алдыңкы жерге тура тур!
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билдиңби?
Бура тарткын булакка,
Колду сууга салалы,
Кол дааратты алалы,
Бутту сууга салалы,
Бут дааратты алалы,
Азоолок атты чалдырып,
Суусундарын кандырып,
Анан атка минели,
Уруштун кийимин киели,
Качып барып Таласка:
«Качып келди» - дедирип,
Кантип эле жүрөлү!
Калың кытай жоо менен
Бул жерде согуш салалы!
Азап болсо көрөлү,
Ажал жетсе өлөлү!
Топон суу толкуп ашканда,
Жердин бетин басканда
Нур төгүлгөн Бээжинге,
Калың кытай эл ошол.
Калкынан киши калбастан,
Катуу кууп калыптыр,
Таласка эсен тартпайбыз,
Бирибиз эсен кайтпайбыз.
Ажал жетип кытайдан
Өлүп калсак бу жерде,
Белимден кармап бүктөй кет,
Кытайга сөөгүм таштабай,
Саралага жүктөй кет!
Тынчыган күнүң бар болсо,
Чарадай жерди оюп кет,
Колуң менен коюп кет.
Куран окуп атактап,
Сараланы союп кет!
Алган жарым Арууке
Эркек туубай, кыз тууса:
«Акырет кеткен Алмамбет,
Туяксыз кетти», - деп койгун.
Эркек болсо кокустан,
Тоюна токсон сойгун де,
Атын эр Күлчоро койгун де!
Минген аты сур болор,
Шай колдогон шер болор,
Менден беш эсе артык эр болор,
Күйүп турган чок болор,
Качырган жоосу токтолор,
Аралашып кеткенде,
Миңдеген түмөн душманы
Беттей албай жок болор.
Тоодогу жылкым тогуз миң,
Тобурчак, тулпар аралаш,
Кокустан өлсөм кытайдан,
Тозогум тартчу бала жаш.
Топтогон малым жыйып кой,
Агынай кызы Арууке,
Өзүм менен бир барган
Мажикке ике кыйып кой!
Алдыбызда казган ор,
Артыбызда жакындап,
Каптап келет калың кол.
Келберсиген Коңурбай,
Жекеге чыгып алыптыр,
Артыкча эри Ай Жаң-Жуң
Айкырыгы көк жарып,
Артынан сүрөөн салыптыр.
Бири калбай көп кытай,
Жердин жүзүн бербестен,
Жалпы каптап алыптыр,
Жер айрылып чыдабай,
Көптүгүнөн чаң болуп,
Туман түшүп калыптыр!»
Жылып аккан булакка
Каныкей берген күлазык
Кайталап чайкап ичишип,
Аз кеңешип олтуруп,
Асыл күлүк тулпардын
Жумурун чөпкө толтуруп,
Кылычты кыңай байланып,
Кылдай жанга күч келип,
Темир тонго камданып,
Жоону көрүп сүйүнүп,
Көпкөк темир кийинип:
«Тобокел» - деп, теңирге
Аттарга минди түйүлүп.
Барабан кагып калыптыр,
Баштагыдан шылкыйбай,
Чыңдалышып калыптыр.
«Бурутка кыргын салам», - деп,
Алөөкөнүн Коңурбай:
«Таластагы Манастын
Жылкысын тийип алам, - деп,
Катын, кызын олжолоп,
Ат сооруна салам, - деп,
Баатырынын баарысын
Жол үстүнө жарам, - деп,
Жаманынын баарысын,
Түбөлүк жалчы кылам, - деп,
Төбөсүнөн басам, - деп,
Казынасын чачам!» - деп,
Келе жатат дүркүрөп,
Күндөй болуп күркүрөп.
Коңурбайды көргөндө
Кайынын көргөн кишидей,
Улак кандын Сыргагы
Кабагын бүркөп турбастан,
Кашкайып туруп сүйүнүп:
«Ажалым жетсе өлөйүн,
Тетиги айдай сары талаада
Мен беттешип көрөйүн», -
Деп, ошондо Сыргагың
Бура тартып булкунуп,
Арсландай жулкунуп,
Алмамбетке бой бербей,
Мелтиретип айзасын,
Качырып калды зыркырап.
Муну көрүп көп кытай,
Тегеректеп алмакка,
Жакын келди Сыргакка.
Калча катуу качырып,
Катуу сайды Сыргакты,
Сайган менен былк этип,
Кебелген жок эр Сыргак.
Тирүү калган Эзкара,
Чоң күрөң менен ойнотуп,
Капталынан качырып,
Бу да келип бир сайды.
Күркүрөп келет Ай Жаң-Жуң:
«Атаңдын көрү, Сыргак ай,
Ааламды бузган чунак ай,
Кайдан чыккан жан элең?
Сындырдың менин белимди,
Кыйраттың канча шеримди!
Буладың койбой буланы,
Чымын жанды аябай,
Чындап кытай капта», - деп,
Айкырып келет Ай Жаң-Жуң.
Алты миң кечил, сан калдай,
Аралап жетип Ай Жаң-Жуң,
Айзаны чындап сайды эми,
Оролушуп көп кытай,
Ошондо Сыргак жаш бала
Ортосунда калды эми.
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Акбалтайдын Чубагы
Кабылан Сыргак балага
Караан болуп бермекке,
Качырып кирип калыптыр.
Ай тийгендей Сарала,
Ок жыландай ойнотуп,
Алмамбет кирди айкырып,
Асыл жанды аябай,
Аралап кирди сан колго.
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын көк жалы
Олбуй-солбуй теминип,
Оң-тетири камчы уруп:
«Ысылам!» - деп, бакырып,
Күүлөнгөн кара кытайды
Чымындай жанды аябай,
Чын токтотту сапырып,
Чымырканып эр Чубак
Капталынан айкырып,
Качырып Чубак өттү эми,
Ай Жаң-Жуң менен Эзкара,
Экөөнө катар жетти эми.
Жеткен жерде эр Чубак
Экөөн кабат түшүрүп,
Көмө коюп өттү эми.
Экөө аттан түшкөн соң,
Чымын жанын аябай,
Ар кескенди колго алып,
Жебеден мурун жетерде,
Жетип башын кесерде,
Желдет деген бир балбан
Жебеден мурун жетти эми,
Жетип атка мингизип,
Экөөн бирдей эсен-соо
Алып жүрүп кетти эми.
Көгала менен кан болуп,
Көк жалың Чубак турганда,
Тегерегин карабай,
Алөөкөнүн Коңурбай
Тегеле жанын аябай,
Теңиз Чубак беренди
Качырып эми Калча кул,
Кара жанын аябай,
Катууланып Чубакты
Айза менен саярда,
Капталынан айкырып,
Алмамбет чыкты качырып.
Кайта Калча качканча,
Адис болгон Алмамбет
Көз ачканча жетти эми,
Төөдөй болгон Калчаны,
Томуктай кылып Алмамбет,
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми,
Кулап Калча кетти эми!
Коңурбай кулап кеткенде,
Жөө күлүктөр камынып,
Кабыландын баары жабылып,
Айза жеткен балбандар
Айза менен жанчкылап,
Айбалта менен баскылап,
Ошо кезде эр Сыргак
Калчаны көздөй чу койду.
Эки көзү төрт болуп,
Түп этектен алсам, - деп,
Туйгун Сыргак баргыча
Башын кесип алгыча,
Аркасында кырк кечил
Айкырыгы таш жарып,
Калчаны атка мингизип,
Оңолтуп алып кеткени.
Ошондо Сыргак баланын
Көңүлү жаман бөлүнүп:
«Кытай сансыз, биз жалгыз,
Бел байлаган бел да жок,
Бейкабар өлөр бекенбиз,
Белгилүү Манас шер да жок!»
Минтип айтып, Сыргак жан,
Кандуу аккан согуштан,
Капа болуп турду эми.
Тогуз күнү аралап,
Алмамбет чыккан ошондо
Тогуз жерден жара жеп,
Жети күнү согушуп,
Акбалтайдын Чубагы
Жети жерден жара жеп,
Бурулуп аккан канды көр,
Боо түшүп калган жанды көр!
Өлгөнүнө карабай:
«Өлөмүн», - деп санабай,
Калың манжуу, көп кытай
Каптап калды жабылып.
«Тирүү кармап алгын!» - деп,
Коңурбай жүрөт бакырып,
Кыстап кытай келгенде,
Кыйындык түшүп башына
Кайра качып калышты,
Ат озгундап келгенде
Ит урушун салышты,
Ошондо да көп кытай
Каптап калды буларды.
Камышты көр, селди көр,
Каптап калган элди көр!
Астына Чубак кеткенде
Кайра тартып кабылан,
Сыргак жүрөт салышып,
Сыргак кетсе чу коюп,
Алмамбет калат алышып.
Алмамбет, Сыргак кеткенде
Артында калат эр Чубак,
Жан аябай урушуп,
Күндөп-түндөп кубалап,
Чубак келет сабалап.
Үчөө жүрөт сүрүшүп,
Бел байлаган бели жок,
Эсепсиз калың жара жеп,
Ит урушун салганда
Берен Манас шери жок,
Кайрылбастан качышты,
Канча-канча бел ашып,
Далай-далай жол басып,
Кууп келет көп кытай,
Бириндешип чубашып,
Какайлашып чуулашып.
Өлгөнүнөн калганы:
«Жетебиз, - деп, - Таласка».
Коё берип ат оозун,
Зырылдатып үч берен
Алдындагы көп колго
Жетип келди ошондо.
Канча күнү, нече түн,
Кытай менен жанчышкан,
Беттеринен кан кетип,
Канча-канча жара жеп,
Кара канга бөлөнүп,
Өңдөрүнөн азышкан.
Жандарына күч келип,
Жалпы кытай көп менен
Үчөө жалгыз салышкан.
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкунча,
Күнү тыным албастан,
Түндө уктап калбастан,
Чымын жанын аябай,
Өлөбүз деп санабай,
Жеке өзү үч туйгун
Кытай менен урушкан.
Каарданып бакырып,
Кайраттанып акыры,
Бусурманды жибербей,
Көк жал Манас сырттаның
Тозуп турган кези экен.
«Аттанып чыгып Таластан,
Адейи келип кытайга
Качып кантип кетем?» - деп,
Кылычтап колду токтотуп,
Ийирип турган кези экен.
Кызгалдак бышып, чөп болуп,
Ат семирип нык болуп,
Эригип жатып эрендер
Согуш болбой бук болуп,
Идерлүү жигит, күлүк ат
Кереги тиер чак болуп,
Алмамбет, Сыргак, эр Чубак
Аман-эсен Манаска
Эсендешип көрүштү.
Аттан түшүп алышып,
Атты айкаш байлашып,
Салам айтып турушуп,
Ошондо Манас муну айтат:
«Кызыл айза желегим,
Кырааным берен Алмамбет,
Кытайдан келген белегим!
Эгизим Чубак көзөлүм,
Эсимден кетпес эгерим,
Астыма салсам акжолтой,
Асылым менин Сыргагым,
Алышкан жоодо шумкарым,
Атышканда сан колум,
Үч бирдей менин береним,
Телегейи тегизим,
Төбөмдө чолпон жылдызым,
Аман-эсен келдиңби,
Үч бирдей арслан-жолборсум?!
Чарпышып, чындап Бээжинге
Чаң тополоң сала көр!
Чак келбеген кытайга
Кызыл канды агызып,
Түп-Бээжинге сүрө көр!
Келберсиген кандарын
Жол боюна жара көр!
Азоолок бурут бусурман
Кестирбеген кытайдан
Ажыратып ала көр!
Акыр заман башына
Кытайлардын сала көр!
Качып кетсек урушпай,
Каптап кытай келбейби!
«Манас качып кетти», - деп,
Кууп жүрүп буруттун
Түбүнө манжуу жетпейби!»
Сөзүн айтты эрлерге,
Астында турган үч берен
Тамактанып тыныгып,
Даарат алып жуунуп,
Таза сууга киринип,
Таза кийим кийинип,
Кыбыланы баштанып,
Аккаңкы ээр жазданып,
Уйкуга кирди ошондо.
Таң кашкайып сүрдү эле,
Жерге жарык тийди эле,
Асмандан жылдыз бөлүнүп,
Күн батышка төгүлүп,
Таң кылайып сөгүлүп,
Куланөөк болгондо
Дааратына камынып,
Колун сууга малышып,
Кол дааратын алышып,
Бутун сууга малышып,
Бут дааратын алышып,
Азан айтып кыйкырып,
Амазга кирди эрендер.
Экөө сүннөт, экөө барз,
Төрт ирекет багымдат
Төптөп окуп алышып,
Аш-тамагын ичишип,
Ат-атына камынып,
Чап олоңун бек тартып,
Куюшканын кыскартып,
Айзаларын каркыттап,
Айбалтасын байланып,
Кытайды карап бурулуп,
Токтоно албай жалпы кол,
Кан Манасы башында
Карап турду камданып,
Тозуп турду тигилип,
Бүткүл бурут жыйылып.
Карап турса көп кытай
Баары каптап келатат
Түбүнөн бери түрүлүп,
Жердин бети көрүнбөйт,
Көк күүгүмдөп чаңданып,
Көптүгүнө таңданып.
Качырып кирди кыйкырып,
Көкчө менен Музбурчак,
Мелтиретип айзасын
Кошо кирди эр Чубак.
Жалпы кирди кырк чоро,
Астында кетип баратат
Алмамбет менен эр Сыргак,
Манастан башка бусурман,
Баары кирди бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып.
Өөдө-төмөн карабай,
Жалпы кирди бусурман:
«Өлөмүн», - деп санабай.
Келберсиген Коңурбай
Таш сайынган кытайдын
Тазаларын бир бөлүп,
Кырмызы күрмө кытайдын
Кыйындарын бир бөлүп,
Астына түшүп алыптыр,
Артынан айдап кытайды,
Бирин кийин калтырбай,
Ай Жаң-Жуң жүрүп калыптыр.
Чоң күрөң менен бир четте
Манжууларды бир бөлүп,
Эзкара келет кыйкырып,
Чекеде жалгыз көзү бар,
Ажалды билбес өзү бар,
Жалгыз көз деген кытайдан
Калың кол келип калыптыр.
Мунарыктап көрүнгөн,
Артында башка бөлүнгөн,
Мунарык эмес, эл экен,
Көптүгүнө караса,
Эл эмес, аккан сел экен,
Калыңдыгы кытайдын
Дайра, деңиз, көл экен.
Бурут каптап калганда
Муну көрүп Коңурбай,
Ай Жаң-Жуңу артында,
Үзөңгү кошуп эки шер
Жекеге чыкты бөлүнүп.
Муну көрүп Алмамбет,
Айтылуу кыраан эр Сыргак
Мелтирешип тиктешип,