Манас - Саякбай Каралаев - 20

Телегейи тең экен,
Ичин карап отурсак
Жер жүзүнөн кең экен!
Кан Эсенкан, кебимди ук,
Кайрылып кайта барбаймын,
Манаска согуш салбаймын!
Жолобойм андай канкорго,
Жолукпаймын анткорго,
Каарын көрүп күйүндүм,
Кара жандан түңүлдүм.
Айбаты катуу Манастын
Акылын эптеп табыңыз,
Ачууңуз келсе, Эсенкан,
Тирүү келген төрт кандын
Азыр башын чабыңыз!
Эсенкандын алдына
Эзкара, Жолой - эки кан
Билген менен туйганын,
Уккан менен көргөнүн
Айтып берди ушинтип,
Угуп алып Эсенкан
Капкасы бекем жабылды,
Кан эсинен жаңылды.
Калың бурут ал журттун
Калкын каптап кырганда,
Чоң атасы Каракан
Абыдан карап калганда,
Кыйла журтун кырганда,
Кызын олжо кылганда,
Бээжинден чыккан чоң аяр
Журтун сынап турганда
Чоң аяр айткан бир сөздү,
Көңүлгө салган кир сөздү.
Чоң аяр айткан кеп эле:
«Чоңдорун кармап ал, - деген,
Чоңдорунун баарысын
Чогуу кырып сал, - деген.
Аман койсоң бурутту
Бул ишиңде чала бар,
Ал буруттан туулчу
Каражолтой бала бар.
Эңкейтип адам ала албайт.
Эч ким беттеп бара албайт,
Ак марал айдап уй кылат,
Аалам журтту буй кылат.
Туулса Манас чыр салат,
Аты Манас эр болот,
Алышкан адам кем болот.
Түрүн айткан Манасты
Майлаган буудай жүздүү - деп,
Күүгүм туман көздүү - деп,
Жалаяк ооз, жар кабак
Түрү мындай болот» - деп,
Жаның чыккан Манастын
Атактуу жайын укканда
Боконо сөөгүм болк эткен,
Жүрөгүм туйлап солк эткен.
Тизем жерге бүгүлүп,
Алтымыш барак «илийди»
Алып келдим жүгүрүп.
Каардуу, заардуу жүргөнүн,
Каражолтой канкордун
Кан ичерин билгемин,
Кокус Манас туулса,
Чыр салат - деп жүргөмүн.
Дүмөгү эчак билинген,
Канкор Манас туулса
Каканга дүмөк салат - деп,
Алты жыл башта ошондо
«Бичигине» чийилген.
Зыйкырчым бар, билгич бар
Кабар алып өзүмдөн
Бирөө калбай аттанган,
Канкор бурут акыры
Каканчындын Бээжиндин
Кандыгын тартып алат - деп,
Калайманды салат - деп,
Ушу турган Бээжиндин
Даңзасына катталган.
Манасты таап келгин - деп,
Жыйдым чогуу калкымды,
Жибердим эчен алпымды,
Малдан чачтым баарды,
Кыдырттым кыйла шаарды.
Токтотпой жыйып алгамын,
Кытайдын сынчы карысын,
Кыдыртып жүрүп караттым,
Бусурмандын баарысын.
Шаарма-шаар сыдыртып,
Эчен жердин баарысын
Сынчылар менен кыдыртып,
Алтын менен дилдемди
Жиберип ийген желдеттер
Сатып-чачып тоюптур,
Муну менен бурутту
Караганын коюптур.
Калп эле Манас ушу - деп,
Дорбого тыккан күпүйтүп,
Саманын айдап келиптир.
Жок келбеген колунан
Жаманын айдап келиптир,
Түндө эшикке чыкпаган
Коркогун айдап келиптир,
Жетелесе баспаган
Торпогун айдап келиптир.
Аярларга ишенип,
Казылган экен биздин ор,
Талаада калып биздин сөз,
Кашайган экен биздин көз!
Бээжинди кантип оңолттук,
Кызыталак канкорду
Бул Алтайда чоңойттук.
Айдалып келген бул Жакып
Камбыл душман турбайбы,
Каңгыраган куу Жакып
Атасын кытай сойгон го,
Арам кыял бул окшойт,
Ичи душман куу окшойт!
Уулунун аты Чоң Жинди,
Кызыталак буруттун,
Бул амалын ким билди?
Кызыталак ал Жакып
Аштык айдап, кен казып,
Байкуш болуп тим жүрдү,
Имиш-имиш кеп чыккан
Башаалыктай мал союп,
Баары журтка той кылып,
Уулум эсен чоңойсо
Каканга кагыш салар - деп,
Тапкан экен чарасын,
Кызыталак ал Жакып
Каткан экен баласын.
Калдайлар кабар албаптыр,
Сынчылардан эч бирөө
Карап көзүн салбаптыр.
Эрешен тартып, эр болуп,
Эл уулу менен тең болуп,
Калдайга кагыш баштады,
Баргандарды тырайтып,
Такыр кырып таштады.
Асмандан булут тутулду,
Кызыталак куу Жакып
Кыргызга кетип кутулду.
Оңой Манас уул эмес,
Оң таптырчу кул эмес,
Иши гүлдөй буруттун
Жөнөп жаткан кези экен.
Чоң-Бээжиндин коргондо,
Чагаан айы болгондо
Бир белгисин көргөмүн,
Көөнү келсе ошондо
Төрөп жаткан кези экен.
Шамал болуп, көл толкуп,
Асмандан булут сабалып,
Жерге курчап жетти эле,
Сексен күнү жамгыр жаап,
Каканчындуу Бээжинге
Зилзала жүрүп кетти эле.
Көрсө Манас өзү экен,
Көк жал, канкор ошондо
Туулуп жаткан кези экен!
Эсенкан сынчыларын чогултуп, бүтүн Кытайдан Коңурбайды жаратып,
кароолго эл четине койгону
Оңой Манас уул эмес,
Кайра тартып кол салса,
Оңдуруучу кул эмес!
Каканчындын Бээжинге,
Карыкандын өзүнө
Алты күлүк ат бергин,
Алакандай кат бергин.
Карыканга кат учур,
Кат учурсаң бат учур,
Канкор Манас ал бурут,
Эрикпей көчүп жер табат,
Эптеп жүрүп эл табат.
Каканды тооруп жол чалат,
Камынбай койчу уул эмес,
Кагышпай койчу кул эмес,
Каканчындан Бээжинге
Кайра келип кол салат
Бедөөнүн жалын өрүп ал,
Беш-алты жылдын ичинде
Бээжиниңден көрүп ал!
Кырк эшиктүү Бээжиндин,
Кыйласын жыйып бул элдин,
Күрмө кийген күчтүүдөн,
Күлдү баарын чогултуп,
Таш сайынган мыктыдан
Тазаларын жыйнайлы,
Карыпчы кийген кандардан
Калтырбай баарын жыйнайлы.
Жаш өспүрүм балдардан,
Калтырбай баарын жыялык
Зуу кудукта чоң аяр
Сынчылыгы бир далай,
Чоң аярды алалы.
Кырк кандын эли кытайга
Чогуу кабар салалы,
Улуктарын, чоңдорун,
Улууларын, жандарын,
Жаңы өспүрүм балдарын
Жалпы жыйып алалы,
Сынчылардын алдына
Чубатууга салалы.
Айзакерден ыктуудан,
Эр көкүрөк мыктуудан,
Караканга канышып,
Качпай туруп салышып,
Кайраттуу эрден табалык,
Кароолду коюп абыдан
Жанды жакшы багалы.
Кыйла жерде мүлкүм бар,
Чоң-Бээжиндин тагында,
Карыкандын чоң чынар
Сейилге чыкчуу багында,
Жердин үстүн чалдырган,
Кароолго анык маш кылган,
Кырк кулач кызыл түлкү бар.
Белеске кароол салалы,
Бекитип жанды багалы.
Боз баланын дардаңы Жалгыз көздүн чоң
Мамытбек балбаны,
Кароолго муну коёлу.
Кулжадан кароол салалык,
Курган жанды багалык.
Оңой Манас уул эмес,
Ойлонуп жан бакпасак
Оң таптырчу кул эмес.
Келгендерден кеп уктум,
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым,
Алөөкөнүн кенжесин
Алтымыш жайсаң баатыры
Коломтодон кор тууду,
Быйыл он экиге келгендир,
Коңурбай аттуу зор уулу.
Жетиге жашы келгенде
Калдайларды камаган,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйындарын сабаган,
Тентегине чыдабай
Чоң-Бээжин журту жадаган.
Качырдан канча сойдурган,
Жактырганда Карыкан
Эр Коңурбай койдурган.
Керүүгө салган там кылган,
Келберсиген эрен - дейт,
Кез болгонду жай кылган,
Ишенгенден Карыкан
Кечилге мыкты кан кылган.
Эрдигин Какан билет - дейт.
Эңкейген жоонун бетине,
Кырылчу элдин четине,
Кыйшайбай элди багат - деп,
Ылайыктап жүрөт - дейт.
Арбагын артык жан кылып,
Чоң-Бээжинге кан кылып,
Эр Коңурбай калчаны
Ушу жерге алалык,
Каражолтой буруттун
Как жолуна салалык!
Кармашка даңгыл эр ошол,
Кан Манаска төп келчү
Бээжинден чыккан шер ошол.
Атагын уктум ар кимден,
Айзакерден ыктуу - дейт,
Өзү жоонун айласын
Ашкере билген мыктуу - дейт.
Каарына алганды
Кармашар болсо орот - дейт,
Ааламга татыр кол келсе,
Жер жарылып мол келсе
Жеке кирсе сорот - дейт,
Карыпчылуу кандарды
Чубатууга салды - дейт.
Алтымыш кытай, сан калдай
Жан жолдош кылып алды - дейт,
Каталдын уулу Карагул,
Кара саат мына бул.
Кайгуулга чыгар ал болуп,
Камыштан айза кыйды - дейт,
Бели катуу Бээжиндин
Берендерин жыйды - дейт.
Кароолду мыкты коёлук,
Калдайга кабар салалык,
Каканчындын четине
Каары күчтүү капырды,
Кан Коңурбай баатырды
Кан көтөрүп салалык.
Бел байлаган бел да ошол,
Бекитип жатчу жер да ошол,
Күрдөлүү Бээжин, чоң Какан
Күтүп алуучу эр ошол!
Калдайга кабар салалык,
Алтымыш жайсаң инисин,
Алөөкөнүн кенжесин
Чоң-Табылгы жайлатып,
Кулжадан кароол салдырып,
Чынмачындын, Бээжиндин
Тоорутуп жолун чалдырып,
Ороккыр менен Музкиндик
Ошолорду алдырып,
Кароолду катуу чалдырып,
Кайран жанды бакпасак,
Жер кайгытып жатпасак,
Бекитип жайлуу кылбасак,
Бет алып келген адамын
Кармап алып сойбосок,
Кароолду мыктап койбосок,
Бул акылды кылбасак,
Ушинтип көп кол жыйбасак,
Оң таптырчу уул эмес,
Оңой Манас кул эмес!»
Түрдүү акыл айтып Эсенкан
Канына кабар салыптыр,
Айткан сөзүн таштабай,
Дүбүрөтүп Бээжинди
Түгөл жыйып алыптыр.
Добулбас бекем кагылып,
Кайнап жаткан көп улук
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү жумгуча
Алтын түркүк чатырды,
Качырына жүктөтүп,
Алып кирип келиптир
Эр Коңурбай баатырды.
Качыр минген Каёбоз
Калың кытай улугу
Калдай тонун кийгизип,
Кароолго муну койду эми.
Жел учса кабар берүүчү,
Жез канаттуу куу өрдөк
Абаргер деген көлүнө,
Суук капчыгай төрүнө,
Муну кароол койду - дейт.
Кабылан төрө Манастын
Келе турган жерине,
Тогуз жолдун тоомуна,
Бөрү-Койдун чаркына,
Үзгүлтүк тоонун урчукка,
Үңүрөйгөн тумшукка,
Кара-Суунун четине,
Каспаң-Тоонун бетине,
Кулжаны кароол койду - дейт.
Карыкандын тагынан
Каалап алып келиптир,
Кан Эсендин багына
Адам тилин үйрөтүп,
Баккан экен жашында
Кырк кулач кызыл түлкү экен,
Айбандан болгон артык сак
Эсенканга мүлк экен.
Мүлктүгү ушу эмеспи,
Кароолго койгон куу түлкү
Бел байлаган бел экен,
Желгенине жел жетпес,
Басканына мал жетпес,
Балакеттин өзү экен.
Эзкара баштап көп канын
Эшигине жыйды - дейт,
Кең Алтайдын биягы,
Кең Кара-Тоо тыягы,
Алтын кендин ары жагы,
Сегиз суунун куюлуш,
Сексен тоонун урунуш,
Секи мойнок белеске,
Манастын келер жолуна
Түлкүдөн кароол койду - дейт.
Эр Эсенкан чамынып,
Так үстүндө камынып,
Быжылдап кайнап жан толуп,
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң
Жанындагы курдашы,
Кеп айтуучу сырдашы
Жакын турган ал болду,
Аскер жайнап кыжылдап,
Адам толуп быжылдап,
Алөөкөнүн Коңурбай
Эр Коңурбай чоң калча
Эрени кирип келгенде
Келгенин Эсен көрүптүр,
Келери менен калчага
Керүүгө салган там кылып,
Кечилге мыкты кан кылып,
Алтын түркүк чатырын,
Эр Коңурбай баатырын:
«Эки тизгин, бир чылбыр
Эр Алөөкө уулу элең
Эми колго алыңыз,
Катуу душман эр чыкты,
Буруттан Манас шер чыкты,
Бул Бээжинге келтирбей,
Кайтарып элди багыңыз!
Каардуу болсоң, эр болсоң,
Кан Коңурбай сен болсоң,
Караан кыла жүрөбүз,
Качкы жалтаң уул болсоң,
Кара эшек кыла минербиз!
Элди эсиңе алыңыз,
Кароолго көзүң салыңыз,
Катуу мүшкүл, күн түштү
Ошондон бизди багыңыз,
Чынмачынга, Бээжинге
Чын ата болуп калыңыз!
Медеримсиң, белимсиң,
Бек такоол берип бурутка
Беттеше турган шеримсиң,
Ай, кулунум, Коңурбай,
Калдайдан тандап алпын ал,
Калың элди кырдырбай
Бул Бээжинге көзүң сал!
Эр Коңурбай зор калча
Дегениңе көнөйүн,
Кырк уруу кытай бул журттун
Бир кандыгын берейин.
Дегенди угуп калыңыз,
Керишке мыкты журт эле
Кечилдин канын алыңыз!»
Кан Эсенкан муну айтып,
Кадырын журтка билгизип,
Карыпчысын калдайткан
Эр Коңурдун башына
Кечилдин ташын кийгизип,
Кечилдик ташы жарашып,
Керүүгө салган там кылды.
Чынмачындын, Какандын
Ээ, кулунум, Коңурбай,
Чын тооруп жолун чалгын - деп,
Каары катуу канкордон
Алтайдан кеткен анткордон
Айлаң келсе Коңурбай
Ажыратып алгын - деп,
Ок өтпөс тонун кийгизип,
Улук экен Эсенкан
Манастын жөнүн билгизип,
Акылды артык оздурду,
Манас келчү шектүү жол
Коңурбайга тоздурду.
Алты миң кытай, сан калдай
Аксакалы Коңурбай,
Анын бери жагынан
Маңгубада туулган,
Ааламдын баарына
Артык салган чуулган.
Адам билбес сөзү бар,
Башында жалгыз көзү бар.
Кармашкан жанды койбогон.
Бир чочконун этине
Бир жегенде тойбогон,
Мурунуна караса
Сөлөкөтү, сөлбөтү,
Мурунунун таноосу Ачылып калган ороодой,
Көзү үстүндө кара каш Мал тепсеген шородой.
Кез келгенди жээр экен,
Каканчындын балбаны
Маамытбек сокур дээр экен.
Каарды катуу салчу экен.
Катылыша кеткендин
Башын жулуп алчу экен.
Кароолдо турган болжошу,
Кызыталак чочконун
Маамытбек болду жолдошу.
Маамытбектин балбаны
Беттеп балбан чогулса,
Чыга түшөт далдалы.
Балбандыгы башкача
Каарданып булкунса
Капчалдуу тоону нуратат,
Бет алышып кол салса,
Чынарларды сулатат,
Атагын уккан чочуган!
Эсебин эптеп таба көр,
Канкор бурут кез болсо
Айбалта менен чаба көр,
Тартынбастан канкордун
Бир эсебин таба көр!
Бээжинге бүткөн белимсиң,
Бек ишенген эримсиң,
Алыша келсе бурутка
Кайрат берер шеримсиң!
Боз гүлдүү тон кийгизди,
Боз качырды мингизди.
Ок өтпөгөн тон берди,
Айзакерден, камбылдан
Акыл тапчу даңгылдан
Кечилден так кырк кол берди.
Билбегенди билгизди,
Билдирип жолго киргизди,
Камбылдарын шайлады,
Кан Манастын жолуна
Камынбай кытай калбады.
Баатырларын зекитти
Кароолун таштай бекитти,
Кароолчунун мыктысы
Кечилдин каны Коңурбай
Кечилдерин зекитти.
Жалгыз көздүү Мамытбек,
Көчүгү кучак Канышай Кароолду чындап бекитти.
Кармашып менде келген жок,
Каттап бирөө көргөн жок.
Боз адырмак кыраң түз
Болжоп чыгар тоо болду,
Алөөкөнүн Коңурбай
Өлгөн менен арман жок,
Каарына жан туруп,
Каяша берер калган жок.
Астындагы Кара аты
Кара атынын бар болчу,
Капталында канаты.
Кулак угуп, көз көргөн
Жаралган адам уулуна
Алөөкөнүн Коңурбай
Талкандай чалган адаты.
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Кайран калча көк жалдын
Добушунан жан чыкты.
Салылуу коргон там курду.
Эсенкандан анча өөдө,
Күн Жаң-Жуңдан күчү өөдө
Ай Жаң-Жуңдан аты улук,
Береленип белсенип,
Бери ургандай теңселип,
Бээжинден чыкты макулук.
Каарды катуу баштады,
Каяша берген кытайды
Такыр кырып таштады.
Добушунан чаң чыкты,
Заарынан жан чыкты.
Эки тизгин, бир чылбыр,
Эми колго алыптыр,
Чынмачынга, Бээжинге
Чын Каканга, Туңшаңга
Алөөкөнүн Коңурбай
Улук болду мынчага.
Сурагын алып калдайдын
Каны болду кечилдин,
Өлгөн менен арман жок.
Алөөкөнүн Коңурбай
Азыркы кытай элинде
Буга каяша айтар калган жок,
Артык баба айлакер
Кырк кандын эли кытайда
Калчадай болгон зардал жок.
Айткан сөзү эп болду,
Алөөкөнүн Коңурбай
Атагы оор Бээжинге
Темир коргон чеп болду
Күрмөчөнү улугу
Тизеси жерге бүгүлдү,
Таксыр кандай кылдык - деп,
Коңурбайдын алдына
Таазим кылып жүгүндү.
Чет-Бээжин ага карады,
Каарына тийгенди
Карсылдатып сабады,
Түп-Бээжин эли чогулса
Ошо кезде калчага
Кайыр айтар калбады.
Чет-Бээжин жолун бекитип,
Жатып калган кайкайып,
Бул калчанын коногу
Эми кайта баштайлы
Кабылан Манас жомогу.
Манастын Таласка көчүп келип конгону
Ошондо Манас кайран шер
Кара калмак, манжууга
Катуу кыргын салды эми.
Кырк түтүндүн баарысын,
Акбалтай, Жакып карысын
Ажыратып алды эми.
Ак марал айдап, уй кылып.
Кара калмак, манжууну,
Айдап кырып, буй кылып,
Көк марал атып, уй кылып,
Көздөгөн жоону буй кылып,
Кан ичип жүрүп катыгып,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, олжо алып,
Канкор бурут атыгып.
Каарданып чамынса
Арсландай толгонуп,
Атагын угуп Манастын
Бээжиндин кыйын чоң каны
Бээжиндин Карыканы ойгонуп.
Ак болотко айзаны
Аштай чыгып дөө болуп,
Кырк үйлүү кыргыз аз элге
Кабылан Манас ээ болуп,
Кырк уруу кытай, манжууга
Кыр жагынан чалдырбай,
Кыжылдаган кытайга
Кыл эмесин алдырбай.
Алым тургай, аш бербей,
Кырк уруу кытай көп элге
Кыраан Манас ошондо
Көчтү буга баш бербей.
Кордуктагы кыргыздын
Ошо кыргыз айынан,
Кыжылдаган кытайга
Кыргынды кыйла салыптыр,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, ок атып,
Ордолуу журтка баш бербей,
Алакандай кыргызды
Ажыратып алыптыр.
Кырк үйлүү кыргыз көчкөндө
Жебилгеси жер чийип,
Жетик байып алыптыр.
Аркалуу чыгып, эр Манас
Кыргыз үйлүүнү ошондо
Санаасы менен болтурган,
Сандыгынын баарысын
Сары алтынга толтурган.
Көңүлү менен болтурган,
Көмүркөйдүн баарысын
Көп алтынга толтурган.
Туурдугун май кылган
Тушукканда кыргызды
Тура алгысыз бай кылган.
Кырк үйлүү кыргыз дардайып,
Оңуп калган кези экен,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп калган кези экен.
Ээн көчүп жайлашып,
Кысыр эмди тай союп.
Багалак ойноп, даң салып,
Чатыраш ойноп, чаң салып,
Бүтүн кундуз терисин
Жарты бөлүп алышып,
Кырсыкты кудай чечти - деп,
Багалекке салышып,
Кыраан Манас барында
Кыжылдаган кытайдан
Кызыл куйрук ар алып,
Кыргыз эмес, ошондо
Кымбаты Манас барында
Кылымга жетчү мал алып,
Айдап жүрсө жылкысы
Адырда жылкы Алабаш,
Ал жылкынын ичинде
Аргымак, буудан аралаш.
Айкөл Манас барында
Армандын баары чачылып,
Болгон экен малга мас.
Коштоп кийип суусар бөрк
Ыргап көчкөн кези экен,
Кегин алып калмактан
Жыргап көчкөн кези экен.
Жакыпта бар сан кара,
Акбалтайда түмөн мал,
Капанын баары чечилип,
Кырсыктын баары кесилип,
Улук чыкты кан Манас.
Капанын баары чечилди,
Кайгынын баары кесилди.
Күйүттүн баары чачылды,
Күптүнүн баары ачылды.
Жаккан отун өчүрүп,
Кырк үйлүүнүн баарысын
Жайбаракат көчүрүп,
Катагандын кан Кошой
Караан болгон Манаска
Дегенине көндү эми,
Сандап-миңдеп Кошойго
Тийиштүүсүн берди эми.
Торучаар окко учканда,
Сандап-миңдеп көп кытай
Тегеректеп турганда,
Беттеп Кошой барганда,
Берен Манас канкорго
Жолдош болуп калганда,
Каза жеткен өлгөндө,
Кабылан, жолборс Манаска
Кары Кошой абакең
Караан болуп бергенде,
Кагыш кылган жандары
Өлгөнүнөн калганы
Артык кыйын мыктысы
Ою менен болуптур,
Кытайды ойрон кылганда
Чылбырга колу толуптур.
Кыргынды Манас салганда,
Кытайды кайра сайганда,
Айзакерден ыктуулар,
Абыдан кыйын мыктуулар,
Алты миңден ат алган,
Алалбаган бел боштор,
Алтымыштан ат алган.
Жеткилеңдүү эрендер,
Жекеге чыккан берендер
Жети миңден ат алган.
Жете албаган топорлор
Жети жүздөн ат алган.
Бир бирине олжосун
Мактаныч кылып көрүшүп,
Көп алганы азына
Соогатты калың беришип.
Митайым ойлоп алышып,
Момундардын залими,
Уурдап алып аттарын
Өз тамгасын салышып.
Ороңдошо калышып,
Калысына барышып,
Кызыр чалган эр барда
Кыйла мүлктү табышып,
Бөөт-бөөт бел менен
Көчүп жүргөн кези экен,
Бөлүнүп чыккан төр менен.
Агала желек, кызыл туу
Ыргап көчүп келатат,
Башчы болуп, кан Манас
Баары чери жазылып,
Жыргап көчүп келатат!
Каалаганы Ала-Тоо
Көйнөгүн чечип жууган жер,
Ата-баба кеткен жер,
Малы жайнап өскөн жер,
Чыңырып эне тууган жер,
Киндик канды бууган жер,
Жерин көрүп шалпылдап,
Жетик көчүп алыптыр.
Кымыздан тарткан аракты
Көөкөргө куюп жайнатып,
Багылан козу, татты аш
Баары көчүп токтобой,
Жанказанга кайнатып,
Эренче тонун кийишип,
Желбеген жорго минишип,
Тынбай көчүп өтүшүп,
Мурасына жетишип,
Кичи-Жылдыз, Чоң-Жылдыз
Катар ашып көчтү - дейт.
Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу
Катар ашып келди эми,
Иленин башы Үч-Арал
Өрүүн боло берди эми,
Үч-Жыргалаң, Көңүздү
Бойлой көчүп алды эми.
Көк-Тал бойлоп сыдырып,
Чоң Илени кыдырып,
Айлампалуу урчуктан
Кечип чыккан кези экен,
Таш-Кечүү деген тумшуктан.
Ат боройлоп сыдырып,
Тегиз көчүп ыдырып,
Ылдый карай бет алса
Каркылдаган карга жок,
Куркулдап учкан кузгун жок,
Сары-Өзөн ата дээр экен,
Кең Иленин жээги экен.
Аккан суунун оюна,
Чоң өзөндүн боюна
Чогула журт конду - дейт,
Эки журтун айрылыш,
Эр адамдын кайгырыш
Жеткилең өрүүн болушуп,
Жети күн анда конушуп,
Жээги Ак-Чийдин чаты экен,
Сары-Өзөндүн башы экен.
Талаада мунар чаңы бар,
Жаныбарым Сары-Өзөн
Түзүндө кулан дагы бар.
Ат баспаган жер болгон,
Ошондой жер ээн болгон.
Алмасы бышып көң болгон,
Жаңгагы кулап сай толгон,
Ээсиз ээн жер болгон.
Талынын башы ийилген,
Кумунун үстү чийилген.
Курган жердин белгиси Берекелүү көрүнгөн,
Көргөн жандын көңүлү
Албан түрдүү бөлүнгөн.
Жылтырканы, шыбагы,
Жаныбарым Сары-Өзөн
Жылып аккан булагы.
Өзөндөн муздак жел толгон
Өлчөсөң бейиш жер болгон.
Жайы-кышы тең турган
Тоосунда кары бар.
Жер бейиши көрүнөт,
Токою толгон чары бар.
Жерди көрүп кубанып,
Жетигиң Манас ошондо
Жети күн конок болду - дейт,
Үйрүлмөнүн сазына
Үч күнү жыйын кылды - дейт.
Чогулманын сазына
Чогулушуп турду - дейт.
Тапкычташып табышып,
Куугачташып куушуп,
Кепти ортого салышып,
Кеңеш кылып калышып,
Шумкар куштай баркылдап,
Абаң Кошой таркылдап:
«Айзакерден ыктуулар
Туруп турсун бул жерде
Адам ээси мыктылар.
Көчө чыктык Алтайдан
Айыл кайда конуучу
Алышар душман далай бар,
Айла кандай болуучу?
Кыр жагыңда кытай бар
Кыйрашаар душман далай бар.
Кайда конор конуш бар?
Маңдайыңда бараң бар,
Басташар жооң далай бар.
Ары жагы Талас, Ат-Башы
Айланайын, кулунум,
Катарлаша жаталы,
Жоону бирге жоолайлы,
Доону бирге доолайлы,
Милтени бирге чоктойлу,
Бараңды бирге октойлу,
Катардаш бирге конолу
Катуу багыт иш келсе
Манаска курман бололу!
Катылып жоо тийбеске
Кароолду катуу салалык,
Азган-тозгон аз элге
Арка кылып Манасты
Кан көтөрүп алалык.
Карагай айза боолайлык
Каралды кылып Манасты,
Катылышкан душманды,
Кан жөткүртүп жоолайлык.
Балам, Манас, кулунум,
Кара жаак айбалта
Кайкалатпай аштап ал!
Калың кара кыргызды
Каран кылбай баштап ал!
Кара-Тоодой кан болгун
Кырк уруу кыргыз элине
Касиеттүү жан болгун!
Эки тизгин, бир чылбыр
Ээ, кулунум, эр Манас,
Эми колго алыңыз,
Эр абаңды ошондо
Эңишер жерге салыңыз!
Мураадыма жетемин,
Кабылан, Манас сен үчүн
Курман болуп кетемин!
Колуңа алсак, мубарек
Айчыгы алтын кызыл туу,
Алыша кетип кытайга
Абыдан салсаң ызы-чуу,
Кабылан оозун бурармын,
Ажалым жетип өлгүчө
Туу түбүнө турармын!
Ыраазы болуп өзүмө,
Иле жүргүн көзүңө.
Азган-тозгон ал элге
Анда-санда бара жүр,
Аба Кошой, бергин - деп,
Алымыңды ала жүр!
Башчы болдуң бул элге,
Дегениңе көнөбүз,
Кан абаң жерге киргиче
Кабылан, Манас, кулунум,
Кандыкты сизге беребиз,
Ордолуу шаар тамымсың,
Олуя чалыш жанымсың,
Чыгарың эчак билгемин,
Кабылан качан келет - деп,
Сени күтүп жүргөмүн.
Ордолуу шайык көк жөкөр
Орчун Кокон, Маргалаң,
Аягы кептеш, Самаркан,
Күн чыгыш жагы Алты-Шаар
Сени күтүп келет - деп,
Күткөн мынча журтуң бар.
Казына камдап, кол жыйна,
Кайратты мыкты, мол жыйна,
Бекине турган жерди тап,
Бели катуу эрди тап,
Жеткилең камдап, кол жыйна,
Журт тукурап кетпеске
Казынаны мол жыйна!
Кыйбадан ары байкасаң
Кызылбаштын каны бар,
Кырылар душман дагы бар,
Кылчайбай канды агызар
Кызыталактын баары бар!
Кытайдан чыккан Молто кан,
Ортосунда турасың
Ой, Манасым, угуп ал,
Семирип-сергип оңгондо,
Секиге чыга конгондо,
Өзөндүү сууга конгондо,
Эл башкарып, журт билип,
Өз алдынча болгондо
Кызык айтар сөзү бар,
Кыстоо түшсө бул башка
Акыл таап берүүчү
Абаң Кошой өзү бар.
Жана айтылган эки кан
Төрө Манас өзүңө
Төгө турган зары бар,
Чалгайы болор сөзүндө,
Чалгырты болор көзүндө
Чамасы келсе ошолор
Чабышмак болор өзүңө!
Кыңырты болор сөзүндө,
Кыйшыгы болор көзүндө,
Кыябын тапса ошолор
Кыйрашмак болор өзүңө.
Суроодон угар дайыныңды,
Күтүнбөстөн сен жатсаң
Бир күнү чабар айылыңды!
Ошого моюн бербеске
Ок өтпөгөн тон камда,
Ок жетпеген ат камда,
Кызыр чалган, Манасым,
Кыйындын баары жолугар,
Кызыр чалган өзүңө
Кыраандын баары кез келер!
Ат семиртип, ык кылгын,
Жан жолдошту кырк кылгын,
Жеңдирип текке калбагын,
Жан жолдошуң шайлагын!
Азыр, Манас, кебимди ук!
Тилге келген адамды
Тилиң менен багындыр,
Динге кирген адамды
Диниң менен багындыр!
Ушундан ары көчкөндө
Сары-Өзөндүн аягы,
Атактуу Талас, чоң Кең-Кол
Жердей көр ушу жериңди,
Күтө көр кыргыз элиңди.
Таласты күтүп, чеп кылгын!
Төрө абаң Кошой кеби ошол,
Күтүп алсаң Таласты
Дүнүйөгө чеп ошол!
Белестен бейкабар адам желбеген,
Беттеп душман жеңбеген,
Өндүрүн адам чалбаган,
Өрдөп адам барбаган,
Конуш кылгын Таласты,
Кан көтөрүп биз алдык
Жакыптын уулу Манасты.
Бет алсак жоого чыгарбыз,
Берендигин угарбыз
Береним, Манас, аман бол
Белиме таңуу кылармын.
Белим, Манас, сен мында
Бээжинден чатак чыр чыкса,
Каканга чейин кубармын,
Картайган Кошой абакең
Кабылан Манас өзүңдү
Караан кылып турармын.
Улугумсуң, белимсиң,
Таалайлуу Манас, аман бол,
Уядан учкан көк тынар
Артык тууган шеримсиң.
Медер кылып дем байлап,
Аркалуу Талас жериңди,
Баана кылам башыма
Кызырлуу сендей эримди.
Кечээ, зордукту кытай кылганда,
Тобумду чечип кырганда,
Тополоңду салганда,
Тобумду талап алганда,
Жер жайнаган кытайга
Жетик бузук баштадым.
Бел байлаган белим жок,
Береним, сендей эрим жок,
Калың журтту кырдырып,
Анан кийин качкамын.
Арык жүрүп семирдим,
Ачка жүрүп тоюндум,
Жардылыктан байыдым,
Жалгыздыктан көбөйдүм.
Жети-Өзөндөй кайран жер,
Эрдикке салып жер кылдым,
Жети-Өзөндүн кыргызын
Эптеп жүрүп эл кылдым.
Айлансам болот Алдага,
Кагылсам болот кудайга,
Алтайдан Манас табылып,
Абийирим минтип жабылып,
Өлсө Кошой абаңды
Кең казып көрүн оёрсуң,
Кабылан атын соёрсуң,
Колуң менен тепкилеп,
Абаңды өзүң коёрсуң!»
Алагар көзү чолпондой
Ай кулагы калкандай,
Абаң Кошой карыя
Эми кепти таштады.
Аргасын таппай айдалган,
Аркага колу байланган,
Кайгыланып кайгырган,
Алапайын таба албай,
Нойгут журттан айрылган
Акбалтай кепти баштады:
«Бадыша, Манас, кабылан!
Ажайып жакшы түш көрсөм
Дүнүйөгө келгеним,
Алда Таала кудурет
Ашкере берген береним,
Капа болуп кырылып,
Калың журт чогуу чабылган
Кырк үйлүү Жакып, Балтайдын
Эл жалгызы эр Манас
Таалайына табылган
Маңдайда баргек тынарым,
Бар күйүт кетип ичимден
Балам, Манас, ойлочу
Журтумду ойлоп турамын!
Аман болсун - деп тилейм,
Арслан Манас чунагым!
Эшикке чыгып карасам,
Эл аманын кааласам
Өрттөнүп күйүп кайгырдык,
Топту чечип, көп кытай
Ордолуу журттун баарынан
Ойрон болуп айрылдык.
Алтайды күтүп жер кылдык,
Кара калмак, манжууну
Капыр да болсо эл кылдык.
Тогузга жашың келгенде
Кабылан Манас, кулунум
Бир өзүңдү дем кылдык.
Онго жашың чыккыча
Кара калмак, манжууга
Чоң Жинди - деп ат койдук,
Онго жашың келгенде
Каарды катуу баштадың,
Ойноп жүргөн балдардын
Сексенин кырып таштадың.
Он бир жашка келгенде
Кочкуларды коройттуң,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, олжо алып,
Кан ичип жүрүп катыктың
Кара калмак, манжууга
Канкор Манас атыктың.
Он үчкө жашың келгенде
Ордо бузуп, ок аттың.
Канга тоюп катыктың,
Кайнап жаткан кытайга
Канкор бурут атыктың.
Теңселип турсаң жекеге
Теңелип адам келген жок,
Кызыкты чогуу кылдырдың,
Кырк эки күнү урушуп,
Кыжылдаган кытайга
Кырк балаңды кырдырдың.
Топон суу жетпес Чоң-Бээжин
Толкуп көп кол каптады,
Адалга бурдуң бейилиңди,
Кара калмак, манжуунун
Сандаган колун кыйратып
Ажыраттың элиңди.
Үзүлгөндү уладың,
Чачылганды жыйнадың,
Балам, Манас, өзүңдөн
Бир буюм сурап турамын.
Сагынам Сары-Кол жеримди,
Көп эстейм нойгут элимди,
Куп тиленем, зор Манас,
Мурадыма барайын,
Куп белек кылып, сен берсең
Кутубийди алайын!
Куп аман барсам элиме,
Кутмандуу бийдин кулунун
Курган нойгут элиме
Кан көтөрүп салайын!
Манаска тете уулум - деп,
Баана кылып алайын.
Адырдуу Сары-Кол жерим бар,
Абийирдүү нойгут элим бар!
Биздин нойгут ал журтта
Кара эгинден күрүч көп,
Калайынан күмүш көп,
Боз коёндон түлкү көп,
Босого жыйган мүлкү көп.
Келеңкер чачпак, кең соору
Келини сулуу нойгут журт,
Кырмызы көйнөк, найча бел
Кыздары сулуу нойгут журт.
Аркар аяк, жез билек,
Ат күлүгү нойгутта,
Кызыл көйнөк, найча бел
Кыз сулуусу нойгутта.
Биздин нойгут журтунда
Казандай кара бөркү бар
Ал нойгуттун эрлери.
Капыр менен бусурман
Не кылам десе эрки бар.
Кара малдан төөсү көп,
Жөн адамдан дөөсү көп,
Таштуу бийик зоосу көп,
Менин көзүм өткөндө,
Ушул нойгут журтумду
Камай турган жоосу көп.
Мени кытай кармап алганда
Кыйындап торго салганда
Жергелүү журтум көп нойгут
Жетимдик тартып бош калган,
Элсиз калган жерим бар,
Эс таба албай тентиреп,
Эси кеткен элим бар.
Элимди жыйып эл кылсам,
Жеримди ээлеп жер кылсам,
Жергелүү журтту жыйнасам,
Кабылан канкор өзүңө
Канат болуп турбасам!
Белгилүү жерден белди таап,
Бек караан болчу элди таап,
Кең нойгутта турганда
Акбалтай аттуу дайным бар,
Каралуу калган Сары-Колдо
Малым арбын, балам жок,
Так алтымыш зайыбым бар!» Акбалтай айтып ар кыл сөз
Уруксат сурап токтоду,
Кара нээт Жакыптын
Ичи күйүп, чок болду!
«Кетмек болдуң жериңе,
Ой, Акбалтай, жан достум,
Каракан атам өлгөндө,
Каракандын сан дүйнө
Кара калмак, көп манжуу
Камчыга ченеп бөлгөндө,
Буланы булап алганда,
Бузукту калмак салганда
Каракандын сегиз уул
Теңибиз жалкы, эгиз уул
Азапка чогуу салганда
Баарысын бөлүп алганда
Кабакка конгон айыл жок,
Кайда кеткен дайын жок,
Алтайга барып кайрылдык,
Азаптуу мүшкүл иш болуп
Ага-иниден айрылдык.
Бапанга кетти башыбыз
Тентиреп-тентип ал кетип,
Кысталып кытай колунан
Кыргын болдук баарыбыз,
Кызырдуу журттан айрылып,
Кудайга жеткен зарыбыз!
Кытайың кыргын баштаган,
Алтымыш катын тул жеңең
Айылымды каран таштаган.
Алтайга келдик айдалып,
Айланы таппай сандалып.
Арка болуп, мен калдым,
Ата болуп, сен бардың.
Жетилип алып Алтайдан
Көчүп бери кайрылдык,
Көп журтуң түшүп эсиңе
Көк жалым, Балтай, эсен бол,
Көрүнөө сенден айрылдык.
Телик куш учту тегине,
Тентиген кетти жерине.
Кулаалы учту тегине,
Курама элең башында
Эми Акбалтай кетти жерине.
Айылыңа жетсең Акбалтай,
Аңгеме дүкөн курай жүр,
Арслан Манас көк жалдын
Ал-абал жайын сурай жүр!
Өөдө чыкса өбөк бол,
Өлүм орток Акбалтай,
Ылдыйга түшсө жөлөк бол,
Каканга барсак караан бол,
Бээжинге көздөп жол тартсак
Берен Балтай, бараан бол!»
Акбалтай менен бай Жакып
Айкалышып көрүшүп,
Болкулдашып ыйлашып,
Моюн эттен өбүшүп,
Белекке алып Кутубий
Акбалтай кетти элине,
Кошой кан кетти жерине.
Кудай дешип кеп кылып,
Адам өлөр шерт кылып,
Убаданы бек кылып,
Ак буудай унун чайнашып,
Келеме шарып кармашып,
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Кең өзөнгө келгенде
Үч кандын журту бөлүнүп,
Калган кыргыз кырк үйлүү
Бет ала көчтү Таласты,
Медер кылып ошондо
Жакыптын жалгыз уулу Манасты.
Сары-Өзөн бойлой көчүшүп,
Кардуу тоону жакалап,
Келберсийт көк жал эр Манас
Ат бороюн сыдырып,
Сары-Өзөн ылдый кыдырып.
Салмактуу жерин Манас кан
Карыга чейин чукуса
Ошондо алтын бар экен,
Бул өзөндүн бойлору
Анда жердеп тургандар
Кагыштан чыкпас эл экен.
Бет алышкан жоо чыкса,
Белсенишкен доо чыкса
Бейлебей бул журт кырылып,
Мээнетти тартар жер экен.
Кароолго чыкчу бели жок,
Кагыш болсо кокустан
Сыйлыгышчу жери жок,
Муну Манас жактырбай,
Бойлоп көчүп калды эми.
Караса көзгө илинбейт,
Бай Жакыптын сан кара
Кайсы экени билинбейт.
Тиктесе көзгө илинбейт,
Кырк үйлүүнүн олжо мал
Телингени билинбейт.
Кечээ, Манас, Манас болгондо,
Манас атка конгондо
Эрешен тартып, эр болуп,
Эр уулу менен тең болуп,
Кең Алтайда турганда
Кара калмак, манжууга
Кыргынды кыйла салыптыр,
Узун аяк көп малын
Такыр тийип алыптыр,
Муну менен кырк үйлүү
Жылбай бай болуп калыптыр.
Туура жагы көп малдын
Ала-Тоонун бетинде,
Ылдый жагы көп малдын
Ит-Өлбөс чөлдүн четинде,
Орто жери оюлуп,
Оюн салып кээ бирөө
Мүдүрүлүп союлуп,
Өлгөн малдын этине
Бөрү, түлкү тоюнуп,
Эрендер жыргап кылкылдап,
Эсен көчүп былкылдап,
Бирдигин берип Манаска
Өлгөндөрдөн калгандар
Аман жетти Таласка.
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас
Жаткан экен жайкалып,
Жердеген адам тунбайбы,
Жер соорусу турбайбы!
Өлкө түзүн караса Токою бар, талы бар
Ал токойдун ичинде
Жан бүткөндүн баары бар.
Балтырканы билектей,
Маралдары ошондо
Мала кашка инектей!
Кескелдирик, жыландай,
Оюн салган куланы
Толмоч семиз кунандай.
Жыландары аркандай,
Алда Таала жасаган
Жер жараткан ар кандай.
Жалбырагы жаргактай,
Кара курту бармактай,
Чымчыгына карасаң,
Алтайдагы улардай.
Чырпыгы бар чынардай,
Чынарлары мунардай,
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас
Жери сонун ар кандай!
Өзөнчөдөн бөлүнүп,
Ай, жаныбар, кең Талас
Бейиштен артык сыягы!
Тегерегин караса
Айланган тоо чеп экен,
Кулак угуп, көз көргөн
Көргөн жерден бек экен,
Көк жал Кошой абамдын
Бул айтканы эп экен!
Быяк жагын караса,
Бөөт, бөөт бел экен,
Адыр-күдүр жер экен.
Адырынан, төрүнөн
Аркар оттоп куюлат,
Куюлган жерин караса
Адырдын чөбү суюлат.
Будур-будур тоосунан
Бугусу: «Чү» - деп куюлат,
Будурмакты караса
Будурдун чөбү суюлат.
Быяк жагын караса
Үч-Кошойдун бөксөсү,
Муну жердеп тургандын
Болор бекен өктөсү.
Туура жагын караса
Кара-Буура, Чаткалы
Ай, жаныбар, кең Талас,
Жер соорусу турбайбы,
Жердеген адам тунбайбы!
Калың журттар ой тартып,
Конбогудай жер бекен,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болбогудай жер бекен!
Кулан минип, куш ойноп,
Бойлобочу жер бекен!
Багалак салып, ордо атып,
Ойнобоочу жер бекен!
Таң жарылган кызыкка
Батпагыдай жан бекен,
Эр азамат жамбаштап,
Жатпагыдай жер бекен!
Эриксе элик атышса
Эрикпесе Таласта
Эркин ойноп жатышса,
Бетеге менен шыбагы
Бек табылбайт булары.
Оромпой тээп кызыкка
Батпай турган жер бекен,
Ордо күтүп, эл жыйып,
Жатпай турган жер бекен!
Көйкашканы көп жыйып,