Манас - Саякбай Каралаев - 45

Жулунуп чачы таз болуп,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны капыр ай,
Келберсиген баатыр ай,
Алдамак болду Сыргакты,
Салмак болду азапка
Ала көөдөн чунакты.
Айбалтаны имерип,
Камдап турду Коңурбай,
Сыргак эрге мындай деп,
Алдап турду Коңурбай:
«Шер экенсиң, эр Сыргак,
Шерлер сенден айлансын!
Эр экенсиң, эр Сыргак,
Эрлер сенден айлансын!
Ара жолдо алышып,
Алгараны туйлаттың,
Кырк кандын эли көп кытай,
Кырып таштап аябай,
Эл-журтумду кыйраттың.
Кабыргамды сөгүлттүң,
Калың элим куруду,
Кан дайраны төгүлттүң,
Өткөрө эрдик көрсөтүп,
Көңүлдү жаман бүлүнттүң.
Аз сөз айтсам көнсөңчү,
Жети күн бурсат берсеңчи?
Мындан ары барайын,
Бээжиндин каны Карыкан,
Мергендерин алайын,
Анан кийин өзүңө
Аябай уруш салайын.
Сен Манасыңа барсаңчы,
Манастан бата алсаңчы!
Ок өтпөгөн тон кийип,
Оңдоп башка ат минип,
Анан кийин келсеңчи.
Башка жанды кошпостон
Жекеме-жеке салышып,
Мени сайып сен алсаң,
Таласка барып коноюн,
Алып айткан тилиңди,
Дин бусурман болоюн.
Баатыр Сыргак, жаш бала,
Сени сайып мен алсам,
Бээжинге барып конуп бер,
Колум менен жасаган,
Колодон кылган бурканды
Анык кудай экен, - деп,
Ак диниме кирип бер!»
Калча минтип айтканда,
Жети күн бурсат бердим, - деп,
Желикмек болду Сыргагың.
Элиндей көрүп Калчаны,
Ыктап кетти Сыргак жан,
Жумулуп көзү чырм этип,
Уктап кетти Сыргак жан.
Уйкуга Сыргак кеткени,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Уктап турган Сыргакка
Ошол кезде жетти эми,
Алтын саптуу айбалта
Ала коюп имерип,
Таамайлап туруп Сыргакты
Чекеге чаап өттү эми.
Айбалта менен чапканда
Бура тартып кылт койду,
Буудан анык Көкчебич
Сыргакты жаза чаптырып,
Бура тартып жылт койду.
Камынып келген Калча кул
Жаза чаап салганы,
Астындагы Көкчебич
Санат жетпес сан колду
Карматпастан Сыргакты,
Аралай чаап калганы.
Эр Сыргактын чекеден,
Кара кочкул кан кетти,
Эси ооп алсырап,
Эр Сыргактан ал кетти.
Эр Сыргактын Көкчебич
Баскан жери быркырап,
Чоң казандай даңканы
Төбөсүндө чыркырап,
Алып барат Сыргакты
Учкан куштай зыркырап.
Таманы жерде тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап.
Тал жибектей куйругу
Чаткаякта чабылып,
Кан аралаш ак көбүк,
Омуроодо жабылып.
Аркар аяк, жез билек,
Анык тулпар мал экен,
Аманат жандан түңүлүп,
Үстүндөгү Сыргактын
Жаман болгон чагы экен.
Алөөкөнүн Коңурбай
Катынын кара баскансып,
Артынан түшүп бакырып,
Ой, Сыргак, - деп чакырып,
Кууп-кууп, жете албай,
Коңурбай калды бир сайда,
Кубаласа жеткирбей,
Эр Сыргак чыкты бир жайга.
Заманасы кысылып,
Сан колдон алып кутулуп,
Айбалта тийип чекеге,
Анык качты Мекеге.
Ит-Торпунун Кыя-Бел,
Ашып кетип баратат.
Башы канга чөмүлүп,
Бала Сыргак ойронуң
Качып кетип баратат.
Чекеден агып кан кетти,
Ченебеген эр эле,
Эр Сыргактан ал кетти.
Тал-Чокуда үчөөнө
Кайрылууга дарман жок,
Токтоп калар шайман жок.
Сыргак жанды көргөндө,
Айлантып акыл табалбай,
Азизкандын жалгызы
Артынан кууп чабалбай,
Шамал чыгып оозунан,
От төгүлүп көзүнөн:
«Бүгүн көргөн эртең жок,
Кокуй, Сыргак, кабылан,
Ушундай экен дүйнө шок!
Кандай ишке баштадың,
Жабылып кытай турганда
Жалгыз кайда таштадың?
Табылгылуу колотум,
Кокуй, Сыргак, кабылан,
Таптап койгон болотум,
Бетегелүү өзөнүм,
Берен, Сыргак, көзөлүм,
Каздың менин орумду,
Айтып жүрсөм тил албай,
Кайнаттың менин шорумду!»
Айбалтаны таянып,
Асыл көк жал Алмамбет
Каарданып көк тиктеп,
Каңырыгы бек түтөп,
Кабыргасы сөгүлүп,
Кадырлашы Сыргакка
Көздөн жашы төгүлүп.
Кылчайбастан бусурман,
Кылчайбастан кеткенсип,
Акбалтайдын Чубагы
Алаканын койгулап,
Арман кылып көп ыйлап:
«Асылым, Сыргак, - деп ыйлап,
Кызыталак алакчы,
Кымбатым, Сыргак, кабылан,
Арак ичпей мас эле,
Ашкере жанын аябас,
Өзү азыр жаш эле.
Быйыл Сыргак куу жолтой
Жыйырмада кези эле,
Минтип кудай урду го,
Абайлабай чаптырып,
Бизди өрт өчкөндөй кылды го!
Кабыланым, кан Сыргак,
Камырабас эр чунак,
Телегейи тең эле,
Үчөөбүз эмес бу жерде
Калың калык бусурман,
Бусурмандын чеби эле.
Азыркы Бээжин жер эмес,
Жеке кытай эли эмес,
Бекип жаткан бек жерге
Белек эле Сыргагым.
Бейпайга түшкөн куу жанга
Керек эле Сыргагым!»
Алмамбет, Чубак эр ыйлап,
Боз келтени таянып,
Араң турган Манас кан,
Аңгырап турду дагы ыйлап.
Үчөөнө жакын калганда
Сыргактын айткан кеби бул:
«Күдөрүң элем, кечип кой!
Күлүстөнүм, үч арслан,
Көңүлүң менден үзүп кой!
Айбалта тийди чекеме,
Өлбөсөм кирип кетейин,
Алыскы жаткан Мекеге!
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Балалыгым билгиздим,
Байкабай туруп чочкону,
Башыма Балтай тийгиздим!
Айбалта тийди чекеме,
Арсландарым аман бол,
Арада элге кайрылбай,
Атүгүл кең Таласка бурулбай,
Мен жеке кетем Мекеге.
Чекемден кара кан кетти,
Курган жандан ал кетти.
Тышымдын баары от болду,
Ичим толгон чок болду.
Кыймыл кылар алым жок,
Кылчаярга чамам жок.
Айза кетип колумдан,
Үзөңгү тайып бутумдан,
Кээде тилге мен келсем,
Кээде эсим жыялбай,
Канатыңды сындырып,
Кара жаным тындырып,
Качып барам көрдүңбү? »
Муну айтып турган соң,
Чокудагы чоң Манас
Чогула жандан түңүлдү.
«Кыймалуу жагдан чалдырып,
Кыстоо түшүп камалып,
Кырааным, Сыргак баланы
Кытайга кокус алдырып,
Ушун этер заманбы?
Атыңдын оозун бура тур,
Айланайын, жан биргем,
Акырындап тура тур!
Жетип барсаң Таласка айт,
Жеткилең журтум баарына айт!
Байлоодо Манас калды де,
Кырк кандын эли козголуп,
Манасты он эки курчап алды де,
Айбанбоз жүрбөй калды де.
Азыр жетип калайык,
Ажыратып албасаң,
Кармап алып Манасты
Зордук кылып динине,
Бээжиндеги кырк шуркут
Алпарып айгыр салды де.
Музбурчактай каныма айт,
Жолдогу он эки кандын баарына айт!
Кошой, Төштүк беренге айт,
Эйбит кандын эр Үрбү,
Эштектердин Жамгырчы,
Кыскасын айтам, Сыргагым,
Ажыбай, Бакай каныма айт,
Аалам журттун баарына айт,
Акыл табар кандарга айт,
Айза саяр айныбай,
Кайраттуунун баарына айт,
Кылыч шилтер ыктууга айт!
Кыркы кырк жерден келген эр эле
Кыргыл чал менен Шууту кул,
Бул сыяктуу мыктыга айт!
Капырга кыргын салбадым,
Айбанбоз жүрбөй астымда,
Айта бар, Сыргак, арманым!
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен дүйнө бок!»
Муну айтып аңгырап,
Артык тууган кайран шер,
Сыргагынан айрылып,
Канатынан кайрылып.
Үстүнө каран түн түшүп,
Эзелден жөө баспаган,
Эс-акылдан шашпаган,
Эшилген калың жоо келсе,
Эзелден кайра тартпаган,
Оозун жыйып, белестен
Сыргак өтө бергенче,
Топурак учуп токтобой,
Өлгөнү канча жоктобой,
Жер силкинип, тоо урап,
Жеткилең каны Коңурбай,
Жете келди Каканчын.
Кылкылдап кытай жарышып,
Кырк кандын эли калың журт
Каптап жетип келди эле,
Алек болуп жан менен
Алмамбет, Чубак - эки шер
Кыяны багып калды эми.
Кыжылдап кытай чуркурап,
Кыстоо кылып Манаска
Ошол турган Тал-Чоку
Кырк эки курчап алды эми.
Кабар түшүп Бээжинге,
Карыкандын өзүнөн
Жөө күлүк менен качырган
Калың колун берди эми.
Ошол чакта көп кытай,
Такыр таппайт акылды,
Алөөкөнүн Коңурбай,
Жоонун айласын билген доңуз ай!
Ары-бери желди эми,
Акыл ойлоп, кеп түзөп,
Бул амалга келди эми,
Эр баш сайын колуна,
Бирден кирпич берди эми.
Бийиги кырк кез там болсун,
Чуңкуру кырк кез аң болсун,
Курчалта сепил салгыла,
Кудай берсе Манасты
Тирүү кармап алгыла.
Өзү тийген бурутка
Манас тийсе колуңа,
Өтө кыргын салгыла,
Таянганы - Мекеси,
Такыр айдап баргыла.
Төбөсүнөн баскыла,
Төрө Алмамбет, Чубагын,
Мен өлтүрдүм Сыргагын,
Эсен коюп Манасын,
Колго тийсе Алмамбет,
Жана Чубак кара көк
Тирүү койбой жанчкыла!
Төртөөн алсак кырк кан эл,
Кара сууда кеме жок,
Анан кийин буруттан
Бизге каш кайтарар эме жок.
Капта, кытай, капта», - деп,
Кабар кылды Коңурбай.
Коңурбай мындай дегенде
Козголду кытай көп журту,
Кырк кандын эли биригип,
Кылчайбастан жабылды,
Кээси кирпич, кээси таш,
Чеп салышка камынды.
Курт экени билинбей,
Же журт экени билинбей,
Же чөп экени белгисиз,
Же көл экени белгисиз,
Кырк кандын эли кытайлар
Кылчайбастан жетти эми,
Колундагы кирпич, таш,
Бирден коюп өттү эми.
Ар кимиси бир кочуш,
Буйрук кылган чуңкурдан
Чапчып алып өттү эми.
Көптүгүн көрчү кытайдын
Бийигин кырк кез там кылды
Чуңкурун кырк кез аң кылды
Ошол аңдын сыртынан
Куйку-шыйку эки урук
Курчап кытай жүгүрдү,
Курган Чубак, Алмамбет
Курган жандан түңүлдү.
Ошол кезде Алмамбет,
Алышса нечен жан болгон,
Баштатан кандык талашып,
Бала туйгун Алмамбет,
Кытайдын кылган ырымын
Билип келген эмеспи!
«Минтсе кытай оң кылбайт,
Эгер бизди соо кылбайт.
Эсил Чубак, жан досум,
Эрикпестен кытайга
Биз амалды салалык,
Минтип жанды багалык.
Уй түгүндөй капырдан
Ажал жетсе өлөлүк,
Ааламдын шери Манасты
Экөөбүз өлүп кетпестен,
Кантип тирүү берелик!
Көгала оозун бургун, - деп,
Көк жал тууган, Чубагым,
Көп балбанын өрдөтпөй,
Кыяны багып тургун», - деп,
Азизкандын Алмамбет
Уй куймулчак Сарала
Токуп келген эмеспи,
Күндүзү бүркөк, түнү ачык,
Күндүн куюн бузучу,
Аябастан дубасын
Окуп келген эмеспи.
Азганакай бусурман,
Болгон Алмаң эмеспи.
Кырк дарбаза Бээжинди,
Ошону билген Карыкан,
Болгон Алмаң эмеспи.
Карыкандын алдына,
Аябаган дүмөктү
Сала келген эмеспи.
Жай ташы жанга керек, - деп,
Берен Алмаң көйкашка
Карыкандын жай ташын,
Ала келген эмеспи.
Калмагынча калдырап,
Кытайынча балдырап,
Карыкандын жай ташты,
Бир жанаяк кара суу,
Көтөрүп туруп урду эле.
Ушунетип Алмамбет,
Чоң амалды кылды эми,
Күндү жайлап турду эми.
Асмандан булут күркүрөп,
Жерди көздөй дүркүрөп,
Көктүн жүзү бүтөлүп,
Жер булутка камалды.
Ушунетип Алмамбет,
Уй куймулчак Сарала
Байлап турду кайран шер,
Жайдын күндү кыш кылып,
Кийими жука кытайды
Кыңкылдатып кыз кылып,
Жайлап турду кайран эр.
Күн жааса да жабылып,
Каптап жатат көп кытай,
Кармачудай камынып,
Кырк кан эли мактанып,
Баатыр мыкты Коңурбай,
Буйрук кылып баарына.
Кабар угуп алган соң,
Кумурскадай жабылып,
Кумдай болгон көп Бээжин
Муну мындай таштайлы,
Бер жагынан баштайлы.
Он эки кандын колуна,
Оорукка калган зор Бакай
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Оң жагына толгонуп,
Шашып амаз окунуп,
Кан Манастан чочунуп,
Көк тулпарды токунуп,
Шашканынан бакырып,
Ажыбайды чакырып:
«Кел, Ажыбай, жан бирге,
Түндө жатып түш көрдүм,
Корко турган иш көрдүм.
Көптөп кытай кас болду,
Көк жал Манас берендин
Көрөр күнү аз болду.
Көөнү келсе Ажыке,
Узун кулак шалпылдап,
Айбанбоз жүрбөй калган го
Эр Манастын башына
Селдей каптап көп кытай
Акыр заман салган го.
Түндөгү көргөн түш менен,
Көөнү келсе өлгөн го?
Өлбөсө да эр Манас,
Өлгөнчөлүк болгон го.
Кайсыны айтам, Ажыке,
Эр Манастан айрылсак...
Жакшылыктуу заман кыл,
Жан деп кудай жаратса,
Кабылан тууган шер эле,
Манасты кудай аман кыл!
Антип чочуп калганым,
Айта турган арманым,
Сапар келген Чоң-Бээжин,
Бекитилүү бел деген,
Ар ким жеңип албаган,
Азалдан бүтүн эл деген.
Барган жан кайра тартпаган,
Барса-келбес жер деген.
Ошончо жерден келгени,
Кызыл чаңга бөлөнүп,
Алдындагы Карткүрөң,
Кечээ качып келгени
Жаман ырым эмеспи!
Эми, Ажыбай, камынгын,
Таңга кысар болжош ал,
Кырк чоронун ичинен
Тандап жүрүп жолдош ал.
Аянбаган көзөлдү ал,
Ажыбайым, тилимди ал!
Токтолбостон өзүң бар,
Кытайдын кийимин кие көр,
Кыяматтык Манастын,
Кайда экенин биле көр!
Жетимиш бурку тил билген,
Жеткилең элең Ажыбай
Кара тилин кайраган,
Кан алдында сайраган,
Жазы жаак, жалпак тил,
Жетик чечен Ажыбай
Бакай мындай дегенде,
Баатыр Ажың турабы?
Кылдай көңүл бөлүнбөй,
Кылча жаны көрүнбөй,
Уктайын деп көзү илинбей,
Ошончолук сан колдун
Эч бирөөнө билинбей,
Баабедин кандын баласы,
Баатыр тууган Байчоро,
Байчоро менен Ырчы уул,
Жолдош кылып ээрчитип,
Эр Манастын Аккула
Күдөрү окто каттырып,
Ок жайылып кетпеске
Абайы менен жаптырып,
Аколпок менен Аккелте
Бууданга кошо арттырып,
Жатпастан уйку кандырып,
Байчорого коштотуп,
Жүрүп калды Ажыбай.
Аккуланы жетелеп,
Айкөлгө алып бармакка,
Ажыбай жүргөн жер ошол.
Аттанып Ажы чыкканда
Тозо чыкты Ажыбай,
Тобокелге бел байлап,
Токтогон жок эр Бакай.
Адырдын башы ак кайкы,
Аттын оозун бурду эле,
Чөңөрлүүнүн Буурул-Түн,
Ошону карап турду эле,
Карап туруп кан Бакай,
Капаланып токтобой,
Караанын көрүп Сыргактын,
Каарданып бакырып,
Жанындагы Ажыбай:
«Жан бирге!» - деп чакырып:
«Берен Ажы, көйкашкам,
Белгилүү журттан бир башкам!
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билдиңби?»
«Жогуңуз, жолборс Бакайым,
Сиз билгенди билбедим,
Сиз көргөндү көрбөдүм!
Караңгырдын көзүнө
Карчалыңкы көрүнөт,
Караңгыда суу ичип,
Көзгө чыгып кетиптир.
Түгөнгүрдүн көзүнө
Түнөрүңкү көрүнөт.
Түк эчтеме билинбейт,
Түндө, күндүз көп жортуп,
Көз кубаты кетиптир».
Анда Бакай мындай дейт:
«Түк эчтеме көрбөсөң,
Астыбызда Буурул-Түн,
Буурул-Түндүн боюнда,
Чөңөрлүүнүн белинде
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Ойлоп, Ажым, жан чыгат.
Оргуган чаңды байкасаң,
Көкчебичтин чаңы экен,
Үстүндөгү мингени
Сыргак берен бала экен.
Алөөкөнүн Коңурбай
Азаптуу кордук салганбы,
Көөнү келсе, Сыргак жан
Жаралуу болуп калганбы?
Абайлачы, Ажыбай,
Көрүнгөндө көрүнөт,
Көрүнбөсө созулуп,
Көк түтүн болуп бөлүнөт.
Аркардай мойну ийилип,
Эликтей болуп түйүлүп,
Башын жерге салыптыр,
Шашканды көргөн Көкчебич
Эти кызып калыптыр.
Кызып калган Көкчебич,
Теңелишип жан жетпейт,
Алдап кармап албасак,
Ал айбанга мал жетпейт.
Үстүндөгү Сыргактын
Көңүлүндө кири жок,
Аңылдаган кул эле.
Кылдай кытмыр билбеген,
Ала көөдөн эме эле.
Байлоодо Манас жатат, - деп,
Айтып коюп кокустан,
Араң келген бусурман:
«Бир өлмөктөн миң өл», - деп,
Кезең-Белди ашпасын,
Таласта огой, кыргыздын
Талап алып мал-мүлкүн,
Өз жерине качпасын,
Кан Ажыбай, береним,
Караан болуп тура тур,
Кармайын эптеп Сыргакты».
Ошондо Бакай муну айтып,
Олбуй-солбуй теминип,
Оңдоп-солдоп камчы уруп,
Баскан жерин уратып,
Көк тулпар менен чуратып,
Турбастан Бакай чу коюп,
Көк тулпар менен дыр коюп,
Түгөнгөн тоонун бурчугун
Алты сапар айланып,
Койдой этин бөлүнтүп,
Коёндой жонун түзөлтүп,
Башын жерге салыптыр,
Аркардай арыш алдыртып,
Кызытып этин салдыртып,
Адис болгон эр Бакай,
Жан жүрбөгөн Жар-Кыя,
Жалгыз аттын чубама,
Тозуп турду Сыргакты,
Тозок кылар чунакты.
Кан Бакайды көргөндө
Аттын оозун бурбастан,
Аста чаап турбастан,
Айтып өттү эр Сыргак:
«Айбалта тийди чекеме,
Өлбөсөм кирип кетемин,
Ысылам жаткан Мекеге,
Чекемден кара кан кетти,
Чымын жандан ал кетти.
Ай караңгы түн болду,
Аба Бакай, аман бол,
Ажал жеткен күн болду.
Достуң Манас кабылан
Карап жатат камоодо,
Алмамбет менен Чубагың,
Алар калды талоодо.
Кырк кан эли козголуп,
Ачылбас туман салам, - деп,
Белгилүүсү Коңурбай
Жакын калды Манаска:
«Тирүү байлап алам», - деп,
Ээр, токум үстүндө,
Жөөлөп Манас жүгүрдү,
Кыстап кытай келгенде
Шашып жандан түңүлдү.
Манас айткан кеп эле,
Ажыбай менен Бакайга
Айта көргүн, - деди эле.
Күйүттө калдым билип кой,
Күдөрүңү кан Бакай,
Эми менден үзүп кой!
Тозбо, Бакай, жолумду,
Коё бергин колумду!» Деп, ушунтип, Сыргак жан
Аябай качып калды эми.
Караңгыда жол тапкан.
Көк сүлөөсүн бөрк кийген,
Көк ала калкан ойногон,
Башына алтын бөлөгөн,
Аягын ак мамыкка жөлөгөн.
Казы кесип чайнаган,
Арсландай көзү жайнаган.
Байдын уулу Бакай кан,
Шай колдогон шер ошол,
Адамдан артык эр ошол.
Чымын жанга күч келсе,
Кырк чоро менен Манаска
Акыл табар эр ошол.
Касиетин мындан бил,
Ич этинен суп көйнөк,
Кийген Бакай эмеспи,
Башка келген балааны,
Үч ай мурун келерин
Билген Бакай эмеспи.
Акылы көлдөй дарыя,
Айдыңы аскар карыя,
Акыл таап берерге
Асыл Бакай олуя.
Сыргак болбой дыр коюп,
Көк жал Бакай көкзаада
Асты менен чу коюп,
Жанаша түшүп келгенде
Чылбырдан Бакай алды эми,
Камбыл тууган Бакайың
Көкчебичтин чылбырын
Жулуп алып колунан,
Үзөңгүгө салды эми.
Бакай кандай жан эле,
Көк тулпар кандай мал эле?
Азоолордой үйрөтүп,
Аты менен Бакайды
Бута атым жерге болбостон,
Көкчебич барды сүйрөтүп.
Ошондо Бакай канзаада,
Ачуусу келип Сыргакка:
«Айбалта тийген чекеңе,
Ажылдап ыйлап аласың,
Атаң Улак кан уруп койгонсуп,
Бек таарынып каласың.
Баары душман бусурман,
Айтып барып көргөнүң
Балакетке саласың.
Эмилден чокмор колго алып,
Эмгекке чапса өлбөйсүң,
Ажыбай, Бакай биригип,
Жолуңда турса көрбөйсүң.
Чекеме Балтай тийди - деп,
Ченемсиз качып аласың,
Ченебеген чыйрагым,
Четтен келген көп колго
Минтип бузук саласың.
Сени тирүү койгунча,
Көзүңдү казыр оёюн,
Көкчебичти соёюн.
Колум менен өлтүрүп,
Ушу жерге коёюн!»
Кара жаак камчыны
Кармап Бакай имерип,
Каң дедире Сыргакты
Чекеге чаап жиберди.
Бир чапкандан чыгарбай
Берен Бакай кабылан
Түшүрө чапты атынан.
Араң турган Сыргак жан,
Кулап барып жыгылды,
Бакай чаап ийгенде
Айбалтанын уусу
Чекесинен чачылды,
Орто жолдо Сыргактын
Умачтай көзү ачылды.
Өзү кылдат Бакай кан,
Кызыл башты кырганда,
Канча кызык кылганда,
Адамга себеп дарыны
Ала келген эмеспи,
Кордук менен зордукту
Ойлоп Бакай эсине,
Ала жүргөн эмеспи.
Ошол Бакай өзүндө
«Себеп» деген дары бар,
«Медет» деген дары бар.
Бу дарыдан ошондо,
Баатыр Бакай алды эле,
Айбалта тийген чекеге
Беш кур сыйпап койду эле.
Ооруган жери жоголуп,
Кайра баштан Сыргак жан,
Кадимкидей оңолуп,
Таамай тийсе айбалта,
Сыргак киши болобу,
Айзакерден Коңурбай,
Таамайлап туруп чапканда,
Сыргакты тирүү коёбу!
Коңурбай калча чапканда
Жаза чаап салыптыр,
Таамай тийбей чекеге,
Айбалтанын жебеси
Жаза тийип калыптыр.
Уусуна чыдабай,
Кайта качып кокустан,
Сыргакты теңиз соруптур,
Качып Сыргак келгенде,
Кан Бакайдай баатыры
Кадимкидей Сыргагын
Айыктырып алыптыр,
Айыккан соң Сыргакка
Акылман Бакай туйгуну
Акыл-кеңеш салыптыр.
Мундан кийин кан Бакай,
Оболдон китеп окуган,
Акылы жетик дарыя,
Акылман Бакай карыя,
Билбегенди билгизген,
Билимдүү Бакай олуя.
Туйбаганды туйдурган,
Туйгун тапты бу кепти,
Бала Сыргак, кебимди ук,
Көп сүйлөсөң бат сүйлө,
Онтобостон шарт сүйлө!
Байлоодо Манас калды, - деп,
Бакырып барсаң жети кан
Баарыбыз калып азапка,
Азап болор себеби,
Таласта турдук жер жайлап,
Он эки сан калың кол,
Ойлоп, Сыргак, кебимди ук,
Он эки сан бусурман,
Омбуткандан домбутуп,
Айдап келдик кембайлап,
Акылы жок аадандын:
«Арык атым» дегендин
«Атын союп жейбиз», - деп,
Айдап келдик кургуштап,
Таянып жаткан чоң Алтай,
Талас өңдүү жер бекен,
Таркап жүргөн ысылам,
Таласта огой эл бекен!
Дарылдап сырын айткандай,
Акылы жок, Сыргак жан,
Сени менен мен бекен!
Чамасын көрчү ысылам,
Чалгырты турат көзүндө,
Чамасы келсе Сыргагым,
Чалганы турат өзүңдү,
Кыңырты турат сөзүндө.
Кыйшыгы турат өзүндө,
Кыйшайып кетсе кан Манас,
Кырганы турат өзүңдү.
Ак кагазга кат берем,
Манастын каты дедиртип,
Кечиктирбей бат берем.
Мен чатырга жеткенде
Катты кармап бакыргын:
«Бусурман!» - деп чакыргын,
Алтын, күмүш көп алып,
Жүктөй албай калдык де.
Агача келин, кыз алып,
Үптөй албай калдык де!
Тынбай төрт ай салышып,
Какан элин талкалап,
Чет-Бээжиндин жерине,
Калың кытай элине,
Кан Манасты заңкайтып
Кан көтөрүп салдык де,
Эсенкандын Бурулча,
Ай Жаң-Жуңдун Бирмыскал,
Канча сулуу кыз менен
Каканчындын Бээжинден
Муну тартып калдык де.
Алы жеткен шылуундар
Алда канча ат ал де,
Алың жетпес жаманың
Алтыдан айдап ат ал де.
Бул кысыкты көрсүн де,
Бусурман колу биригип,
Бири калбай келсин де.
Олжону Кошой карыя,
Өзү билип бөлсүн де,
Бу тамаша, кызыкты
Келип журтум көрсүн де!» Деп, кан Бакай кат жазып,
Кабылан берен Сыргакка
Бакай жазып берди эми.
Ажыбай, Бакай - эки эр
Аттарына миништи,
Арбайып Бакай кол жайып
Ажыбайды бет алып,
Сунуп колун тең жайып,
Кол көтөрүп арыштап,
Ошон этип артынан
Ажыбайдай беренди
Кырк чилтенге табыштап:
«Кош, Ажыбай, жан биргем,
Алдырып ийсең жаман ат,
Алыста айкөл жан экөөң,
Каптап келген капырдын
Кайнап жаткан жерине,
Кабыланым, барасың,
Бир кудайга аманат!
Жаныңдагы Байчоро,
Жоо бөрүсү ал эле,
Жолдошуң берки Боз уул,
Алакөөдөн эме эле,
Ырамандын Ырчы уул,
Жоодон кайра тартпаган,
Жолборс тууган эр эле.
Каарданып келгенде,
Ачуусуна алганда,
Кабарды катуу баштаган,
Төөнү жыга муштаган,
Төрөгө бешөөң барасың,
Аманат берген Аккула,
Айкөлүңдүн канаты,
Аны коштоп аласың.
Өлүмгө мойнуң бурбасаң,
Чындап кайрат кылбасаң,
Менин айткан акылым,
Берендин көзүн көрбөстөн,
Колго түшүп каласың» Деп, ошондо кан Бакай,
Ушундайча сөз кылып,
Кармап колун кабыштап,
Аккула менен Аколпок,
Аккелте менен Боз кисе,
Беш беренге табыштап,
Текенин жолун төтөлөп,
Ажыбай жүрдү беш киши.
Аккуланы жетелеп,
Күнүн тыным алган жок,
Күндөп жүрдү Ажыбай.
Чырым этип уйку албай,
Чыканактап тынч албай,
Түндө жүрдү Ажыбай.
Ат аябай жол жүрүп,
Күндөп-түндөп мол жүрүп,
Канча-канча бел ашып,
Агыны катуу суу кечип,
Далай ыраак жол басып,
Түн ортосу болгондо,
Кайнап жаткан кытайга
Ажыбай келип жолукту.
Дүмүрөйүп, дүмпөйүп,
Токой десе, сел экен,
Шоолдогон шоодурак,
Камыш десе айза экен,
Кумурскадай жыбырап,
Жаткан кытай колу экен,
Мунарык тартын көрүнгөн,
Чаң эмес, калың эл экен.
Айбанбоз жүрбөй калганда
Кылкылдап кытай жетиптир,
Чындап тозуп калыптыр.
Курчап жаткан кытайга
Калмак болуп калдырап,
Кытай болуп балдырап.
Берен Ажың оолугуп,
Калмак эмес, кытай жок,
Тыргоотко жолугуп,
Таш сайынган тыргооттун
Тазасы болуп балдырап,
Кызыл чоктуу тыргооттун
Кыйынынча кулдурап.
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаңылбаган Ажыбай,
Жаң-жуңдун бир уулундай,
Жарып жүрдү кытайды.
Тыргооттун баары жалдырап,
Жарым кандар экен - деп,
Жүгүнүшүп балдырап.
Ошо кезде Ажыбай,
Тактада турган кытайдын
Тазасындай күүлөнүп,
Кызыл чоктуу кытайдын,
Кыраанындай сүйлөнүп.
Аты жүрбөй калганда,
Аадан кытай оңбой кал,
Жабылып барып жетпейсиң,
Алачыктай Манасты,
Эмгиче кармап кетпейсиң!
Кармап алып Манасты,
Түрүлө келген буруттун
Түбүнө али жетпейсиң.
Кырк кан эли чогулуп,
Кумурскадай кыжылдап,
Жөөлөп калган Манаска,
Батпай баарың жатасың.
Кокустан, калың бурут кол келсе,
Кайсы көргө батасың?
Убараны салайын,
Жаң-жуң менен манжуулар,
Шибээ менен тыргооттор,
Баарың мындай тура бер!
Өзүм барып Манасты
Байлап алып келейин,
Олжого чогуу туналы,
Оёну колго тийген соң,
Ойрон салып бурутка,
Бирин койбой кыралы».
Деп, ошонтүп, Ажыбай,
Каарданып турганда,
Карарып жаткан көп капыр
Жолун ачып дыркырап,
Жолун ачып баарысы,
Жолдон чыгып зыркырап.
Таазым кылып таң калып,
Жүгүнгөнү мундан көп,
Жаң-жуң келип калды, - деп,
Бүлүнгөнү мундан көп.
Минтип кытай жатканда,
Капырдын каны кан Жолой,
Каарданып калды эми,
Кармап келгин мында, - деп,
Кабар берди черүүгө,
Чериктүү кытай эл экен,
Каарына алганда
Жеке келген бешөө эмес,
Ай-ааламдын баарысын
Каптап кетер сел экен.
Кысыктагы кытайлар,
Кыстоо салды жабылып,
Кысталаң салып жөө күлүк,
Кармамак болуп жабылып,
Аргынкан уулу Ажыбай,
А дагы мыкты эр ошол.
Аңдап кытай жабылса,
Төө көтөргөн Агаяр,
Кыргын салар шер экен.
Өлүмдөн кайра тартпаган,
Өткөрө кыйын эме ошол.
Айта жүрөр дүмөктү
Сала келген турбайбы,
Төрөмө жолдош болсун, - деп,
Төркүнүнөн Аярды
Ала келген турбайбы.
Туш-туштан кытай жабылса,
Кармаймын деп жабылса,
Бет алдына келгенин
Айза менен сайгылап,
Капталына келгенин
Түбү менен койгулап,
Калың жаткан кытайды
Мылтык менен аткылап,
Жакын келип калганын
Кылыч менен чапкылап.
Көздөгөнү Тал-Чоку,
Көлдөй болгон кытайга,
Бой бербестен бул бешөө.
Мундай далай кысталыш,
Көргөн чоро эмеспи,
Далай кыргын-урушка
Көргөн чоро эмеспи,
Далай алтын-күмүштү
Бөлгөн чоро эмеспи.
Каник болуп атышка,
Качыргандан жалтанбай,
Касташкандан сактанбай,
Кан Манастын кырк чоро,
Кыркы текши эр ошол,
Жер жүзүнөн табылгыс,
Баары бирдей шер ошол.
Бөрк ал десе, баш кесет,
Суу ич десе, уу ичет,
Кан төк десе, жин төгөт,
Кыркы кыраан бөрү ошол,
Кыйын жанга күч келип,
Тал-Чокуда Манасты
Ажыратар кез ошол.
Ажыбай кирип урушка,
Алтымышын кыйратып,
Аман чыкты кытайдан.
Ырчы кирип согушка,
Жетимишин кыйратып,
Эсен чыкты согуштан.
Боз уул кирип согушка,
Кырк, отузун кыйратып,
Башы челек кан болуп,
Бүткөн бою дал болуп,
Бу да чыкты согуштан.
Байкачы, булар беш бөрү,
Акылманы Ажыбай,
Арслан тууган Агаяр,
Колу күчтүү Байчоро,
Аккуланы жулкунтуп,
Алы жетпей оозуна,
Эри өлгөндөй булкунтуп,
Эсен чыкты баарысы,
Салгылашып сан колдон,
Капырды бузуп талкалап,
Ажыбай чыкты чалкалап.
Эрендер кайдан аянды,
Түн ортосу ооганда,
Тал-Чокуну таянды.
Кыясы кыйын тар экен,
Кээ бир жери чокунун,
Өлөр жери бар экен.
Тегереги чеп экен,
Теңир өзү албаса,
Жан куткарар жер экен,
Кыясы кымбат бел экен,
Кытай түгүл, кылым жетип алгысыз,
Кыяматтай жер экен.
Азаптуу дүйнө, оңбой кал,
Кылчайбай кетер жер эмес,
Кыраан Манас кайран шер,
Киши таштаар эр эмес.
Өзү диндин жөлөгү,
Өң бусурман өбөгү,
Баатырлыгы башкача,
Адамзаттан бөлөгү.
Телегейи тең ошол,
Алтыны агып жатса да,
Ичи көлдөн кең ошол.
Карап бешөө турбастан,
Кан Манасты бет алып,
Коштоодогу Аккула,
Кошо алып кутулуп,
Кысык жолдон өтүшүп,
Беш кыраан жетип барганда
Жүрбөй калган Айбанбоз,
Аккуланы көргөндө
Энесин көргөн кулундай,
Кишинеди заңылдап,
Ажыбайдын алдынан,
Желип чыкты аңылдап.
Айбанбозду көргөндө
Ачуусу келип Ажыбай:
«Аңылдаган боз качыр,
Кузгун куран окусун,
Жоор кетпей белиңден,
Чобуркайлар чокусун!
Карышкыр жесин кардыңды,
Кудай тапсын дартыңды!
Түзөң жолго жүрө албай,
Дүмөктү башка не салдың?
Кысталышка жарабай,
Кыяматты сен салдың.
Булут элем жол кылдың,
Азабын жаман тарттырып,
Аккаңкыны арттырып,
Айкөлүмдү жөөлөтүп,
Артыкча жаман кор кылдың!» Деп, ушунтүп Ажыбай,
Бурулбастан өттү эле,
Ырамандын Ырчы уул,
Алтын жебе айбалта
Ала коюп имерип,
Жыга чаап өттү эле.
Аккуланы жулкунтуп,
Айкөл Манас баатырга,
Тал-Чокуда жатканда,
Аман булар жетти эми.
Аккуланы көргөндө
Атасы Жакып келгенсип,
Кылычы колдо кыңгырап,
Кыя басып зыңгырап,
Окоро түйгөн ак окто
Аккулага чак окто,
Созулуп басып кабылан,
Маңдайынан бир сылап,
Кармады Манас чылбырдан.
Чылбырды кармап бурду эми,
Бук болуп жаткан арсланың
Каарданып турду эми:
«Каранды мага салганда,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Алөөкөнүн Коңурбай,
Арт жагынан көп кытай
Тегеректеп алганда,
Аккула болуп астымда,
Анан кордук көрсөмчү,
Аккуланын үстүнөн
Ажал жетсе окко учуп,
Согушуп жүрүп өлсөмчү!
Далайды бузган адатым,
Кара жанга күч келсе,
Айбандан тулпар Аккула,
Алып учар канатым.
Кыядан Калча келгенде,
Арт жагынан көп кытай,
Селдей каптап киргенде,
Сыр найза менен Жойболот
Кынабайт белем, Аккула,
Кырк күн эмес, сексен күн,
Тынбай согуш салсам да,
Чыдабайт белем, Аккула!
Аккула болсо мингеним,
Аколпок болсо кийгеним,
Аккелте болсо атканым,
Ачпайт белем жүрөктү,
Кумурскадай кытайга
Салбайт белем дүмөктү!
Эми, калдайды чапсам кайрылбайм,
Каран күн түшсө башыма,
Аккула сенден айрылбайм!
Жапаа тартып жаныман
Жаман катуу чочунуп...
Алдыңкы кашы ак алтын,
Арткы кашы чылк күмүш,
Капталы кайың Аккаңкы,
Алып атка токунду.
Жоо-жарагын шайланып,
Жойболотун байланып,
Бир кудайга айланып.
Көргөндө Манас үшкүрүп,
Сүйүнгөнү эмеспи,
Баладай чуркап жүгүрүп,
Аколпокту кийинип,
Аккелтени колго алып,
Жаны ордуна келгенде,
Жана дейт эми кабылан:
«Алмамбет менен Чубагым,
Айбалта тийген Сыргагым,
Акылын Бакай тапты - деп,
Ажыбайы айткан соң:
«Баабедин!» - деп, бат айтып,
Колдоп жүргөн бирине
Ай туяктан ат айтып.
Ошондо Манас шаңданып,
Жоого жеке тиймекке
Жарактарын камданып,
Ачболотун Манасың
Алып кынга салды эми,
Аккелтедей мылтыгын,
Арслан колго алды эми.
Кудайдын берер жагында,
Аккелте үнү белгилүү,
Тарс дегенде күркүрөп,
Асман түшүп кеткендей,
Адамдын бою дүркүрөп.
Төлгө кылып атышты,
Манас жоого кирчү эле,
Кудай урар чагында
Үнү чыкпай чопулдап,
Карыш жерге жетпестен,
Аткан огу топулдап.
Атып жүргөн Аккелте,
Атып төлгө салайын,
Алмамбет, Чубак арсландын
Кабарын билип алайын!»
Муну ойлоп эр Манас,
Асынганда Аккелте,
Айдалынын айнеги,
Алышкан жоону бир койсо,
Аманат жандын бергени.
Боз кисесин курчанып,
Аккелтени сундуруп,
Алдындагы кайнаган
Көп кытайды бир атты.
Аккелте менен бир койду,
Аң-таң калып, көп кытай
Качуучудай дүркүрөп,
Кийин тартып дыр койду.
«Кабыландын Аккула
Аман жетип келген го», Деп, Алмамбет, Чубак ойлонуп:
«Тие турган күнүбүз,
Кадыр түндүн күнү экен,
Ушул жакка дүркүрөп,
Аккелтенин үнү экен.
Көөнү келсе айкөлдүн
Аккуласы ооруктан,
Келип калган кези экен» Деп, ушунтүп, эки шер
Кылычты кыңай байлашып,
Уруш жагын камдашып,
Ысылам жүзүн көрдүк, - деп,
Арман деп бармак тиштебей,
Эми армансыз болуп өлдүк, - деп,
Алмамбет, Чубак - эки шер
Кайраттанып алды эми,
Аккуланы жулкунтуп,
Эри өлгөндөй булкунтуп,
Белестеги беш берен
Жибербестен кытайга,
Манасты кармап турду эми.
Аккула тийип колуна,
Айкырып турган Манасты
Эми мындай таштайлык,
Белгилүү Бакай кабылан,
Берендин сөзүн баштайлык.
Кыргыздын колунун келиши7
Кылча көңүл бөлүнбөй,
Кызык кылып ар ишин,
Ошол жерде сан колдон,
Бирине Бакай көрүнбөй,
Манас кандын кырк чоро,
Бакай басып барды эми.
Кыргыл чалы баш болуп,
Кызыкты чоро салыптыр!
Эки тарап болушуп,
Ордо салып алыптыр,
Оюнда Манас шери жок,
Мөөрөйүнө алты бээ
Байге кылып алыптыр.
Ошондо Бакай муну айтат:
«Атаганат, кырк чоро,
Кыркың кырк жерден келген бөрү элең,
Кырааның Манас бар болсо,
Кыйланы бузар шер элең!
Эр Манастын барында,
Өрүү чакта түр салдың,
Алыша чыккан душманга
Аянбастан чыр салдың!
Кан агызып катыктың,
Канкор чоро атыктың.
Кыркың кырк кан уулу элең
Түп нускада мындай тема жок
Жаңылбай менде коёбу?
Азып келдиң бир чоро,
Азып атсыз келгенде,
Аркар аяк, жез билек,
Ат мингизди зор Манас.
Тонсуз келди бир чоро,
Тонсуз келген чорого
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме жака, кең күрмө,
Тон кийгизди зор Манас!
Катынсыз келдиң бир чоро,
Катынсыз келген чорого
Ойкуштаган сулуудан
Алып берди зор Манас!
Малсыз келди кээ чоро,
Малсыз келген чорого
Адырда жылкы ала баш,
Аркар моюн, алма баш,
Алып тамга салдырып,
Бөлүп берди зор Манас.
Салтанаттуу там кылды,
Сай-сайлап кеткен башыңды
Санжыргалуу зор Манас
Ар кимиңди кан кылды.
Эр Манаска келгени,
Капылет караң көрбөдүң,
Капысынан ок тийип,
Бирөөң жоодо өлбөдүң!
Жана Манас барында,
Жая кесип, жеп жүрдүң,
Жапаа көрсө бадышам,
Жаң-жуңду бузам - деп жүрдүң
Жылгындуунун оюнда,
Кең Таластын боюнда
Жыргап калың эл жатса,
Жатчу белең шаттанып,
Жабыла баарың мактанып,
Дүмөктүү, түптүү жоо болсо,
Азыр минген тулпарды
Туйлатарбыз дечү элең,
Айкөл Манас барында,
Ай-ааламдын баарысын
Кыйратармын дечү элең.
Кырылышар чак келди,
Өлүшө турган тап келди.
Айбалта белден бүктөлдү,
Анык жанга күч келди.
Айкөл Манас шериңди
Абайлачы, кырк чоро,
Тегеректеп алыптыр.
Теңиз Манас шериңди
Калың кытай капырың,
Канча курчап калыптыр».
Бакайдан муну укканда,
Баары чоро токтобой,
Алты-алтыдан бөлүнүп,
Кайра качып кетчүдөй,
Он эки кандын элинин
Жолун тозуп төгүлүп,
Азыз берен кырк чоро
Арсландай көрүнүп.
Жаңгыз жанга көрүнбөй,
Чатырда Бакай турганда,
Короздой болгон Бакайың
Колун алып аркага,
Желбегей басып турганда,
Кан Бакайга кошулуп,
Катагандын кан Кошой,
Элемандын эр Төштүк,
Эштектердин Жамгырчы,
Эчен уруу жан келген,
Төмөнкү Меке дылдадан.
Ала чапан Айкожо,
Ыймандыкка ал келген.
Айкожосу баш болуп,
Жабыла көп кол турганда,
Ээр белдей белестен,
Сыргак келет бакырып:
«Сүйүнчү!» - деп чакырып.
Кызыгы кымбат шум ишке,
Батасыңбы динистам!
Баштагы Бакай, эр Кошой,
Баарың бирдей зерикпей,
Жатасыңбы бусурман!
Ажал жетсе күн бүтүп,
Өлбөйсүңбү бусурман!
Манас алды Бээжинди,
Баарың барып кызыкты,