Манас - Саякбай Каралаев - 29

Шоорук канды алаарда
Кыжылдашып көп аскер
Аттан түшүп калышып,
Тизелери бүгүлүп,
Аң-таң калып кырк чоро,
Эр Манасты көргөндө
Чылгый жандан түңүлүп,
Ары жагы колунун
Айласын таппай шашыптыр,
Атактуу Шоорук канынын
Тагына кире качыптыр.
Айтарына кеби жок,
Ишенип жүргөн балбаны
Артык жаман шашыптыр,
Ал Шоорук кан баатырдын
Тагын тепсей качыптыр.
Эси кетип, Шоорук кан,
Балбандарын көргөндө
Капырай, шумдук! - деп,
Акылы жаман шашыптыр.
Балбандары шокшоктоп,
Кире берди жүгүрүп,
Ал балбанды көргөндө
Шоорук каны ошондо
Кара жандан түңүлүп,
Капкачынын мыктуусу,
Айзакердин ыктуусу,
Чокмор чабар балбаны,
Шоорук кандын алдына
Атактуусу Жөөжелдет,
Айтайын десе тили жок,
Жана качып барганы.
Жөөжелдетти караса,
Калк аманын кааласа,
Адамсыз көрдү балбанды.
Кудай бетин көрсөтпө,
Чакчелекей чаң болгон,
Кызыл челек кан болгон,
Көзү кеткен алактап,
Буту кеткен салактап,
Билегинен сап кеткен,
Жүрөгүнөн кап кеткен,
Адамсыз көрдү балбанды
Алдына качып барганын,
Каруусу толук капырга,
Кайран Шоорук баатырга
Кабар айта салганын:
«Атаңдын көрү, эр Шоорук,
Кайратың ашык жан элең,
Кулак угуп, көз көргөн,
Билген жандын баарына
Шоорук кан атың бар элең.
Кайраты ашык жан көрдүм,
Сыягы бөлөк, заары күч,
Кабагын көрүп отуруп,
Кайран жандан күдөр үз!
Жалпы баары мингени,
Булуттай учкан малы бар,
Айзасын канга чыктаган,
Баарысы канкор абыдан.
Ороюна карасам -
Жүрүшүнөн чаң чыгат,
Доошунан жан чыгат.
Баарысына карасам Билеги жоон, таш жүрөк,
Бил мүчөлүү бадирек,
Тоодой, таштай бөлүнөт,
Тойпоңдошкон жерине
Тозок салат көрүнөт.
Себилдүүсү сексен төрт,
Жолоп адам баргысыз,
Серп салган жагы кызыл өрт.
Бет алган жагы мерт болду,
Катылганды кандады,
Кайрат берер калбады.
Кароолчудан кан өлдү,
Кармашкан жандын баары өлдү.
Чабыша келген балбандын
Чачы калды булайып,
Капка баккан жайсаңдар
Такыр өлдү тырайып,
Кайраттууну кармады,
Кара такаат кылганды
Калтырбай баарын жайлады.
Келиштирип ат минген,
Керилтип бышык тон кийген,
Сөлөкөтү-сөлбөтү,
Ааламдан бөлөк көрүнөт,
Атка минген келбети.
Эңчерирээк эр экен,
Телегейи тең экен,
Урушуп менде жеңгисиз
Каарынан жан чыгат,
Кара саат эме экен.
Акыл айран бөлүндү,
Акылына көнбөсөк,
Сураганын бербесек,
Биз эле эмес, ааламды
Алуучу сыны көрүндү,
Аябаган дүмөктү
Салар сыны көрүндү.
Белестен чыкты кырк бир жан,
Эрдигине таң калам,
Кылымда болбойт мындай жан.
Канга тойбос салты бар,
Катуу мүшкүл салат го
Кайдан келген каркыбар?
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Аалам жерди кыдырып,
Кыркы кымбат шер окшойт,
Атайы каалап, биздерди
Басып келген эр окшойт.
Кызыгышып тийишсек,
Кыргын кылар чени окшойт.
Өкүм экен башчысы,
Өлчөп карап отурсам,
Өз билгенин кылгыдай,
Кайрат берип кагышсак,
Качпай туруп чабышсак,
Калтырбай журтту кыргыдай.
Боконо сөөгүм болкулдайт,
Жүрөгүм туйлап солкулдайт.
Кара таппай, бел таппай,
Караандуу кан эле,- деп,
Качып келдик өзүңө.
Кабарыңда бар бекен,
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым,
Дүбүртү түптүз жер жарган,
Кайраты башка, заары күч,
Канкор Манас өзү экен,
Калкыңды кырып кетүүгө
Камдана чыккан кези экен.
Кечээ, биз нойгутту алганда,
Талкан кылып далайын
Такыр кырып салганда,
Буласын булап алганда,
Бузукту кыйын салганда,
Берендикти билгизип,
Олжо түшкөн кыз-катын
Тайлак-төөгө мингизип,
Олжолоп кайра кайтканда,
Ал бадирек нойгуттун
Калкы качып барган бейм,
Ал-абалын бек айтып,
Чунак канкор Манаска
Сырын айта салган бейм.
Муну менен кан ичме
Чылгый ичи өрт жанып,
Чыдай албай айза алып,
Ала-Тоону ашкан бейм.
«Кааласаң кыргын мындай», - деп,
Камындырбай биздерди,
Төбөбүздөн баскан бейм.
Төөгө жүктөп була арткан,
Айлап-жылдап жол баскан,
Ардын бутун сындырган,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана кыдырган,
Кербендерден кеп уктум,
Кең Алтайда салышып,
Эсенкандын балбанын
Такыр кырды, - деп уктум.
Каарды катуу баштаптыр,
Кармалашкан дөө, алпты
Такыр кырып таштаптыр.
Беттеп адам барбаптыр,
Берен Манас канкорго
Кайнап жаткан кытайдан
Укурук кайырар калбаптыр.
Калайманды салды - дейт,
Кара калмак, манжуунун
Башына тулга салды - дейт.
Жаң-жуңдун баарын жалмаптыр,
Каражолтой Манаска
Кармашар кытай калбаптыр.
Ошол канкор өзү экен,
Ажыдаар уусун чачууга
Атайы келген кези экен.
Каңгай канын өлтүрүп,
Алтай түштү, - деп уктум,
Алтай канын өлтүрүп,
Ала-Тоо келди, - деп уктум,
Кокондогу кожого
Колу жетти, - деп уктум,
Катылгандын баарысын
Оңдоп салды, - деп уктум.
Ак үйлүү турган Алөөкө
Ал кытайдын коргону,
Кеп угулуп, кабары Ал эмине болгону...
Кан Шооругум, кебимди ук,
Калың казган ор келди,
Кайнатылуу шор келди,
Кантип тирүү калабыз,
Кара жанга зор келди.
Тил албасаң тим эле
Тиктеген жанды союптур,
Тууган окшойт Манаска,
Нойгутту чаап коюпсуң,
Чатакты өзүң баштапсың,
Жаңжал менен көп чырды
Чоң арбытып таштапсың.
Күрдөлүү журтун алыпсың,
Күнөөкөр болуп калыпсың.
Өч албай коёр эр эмес,
Бизди өксүтпөй коёр жер эмес.
Кечүүдөн бузат көчүңдү,
Керишсең алат өчүңдү.
Олжолоп кетет төөңдү,
Олоңдосоң кокустан
Жайната муштайт мээңди.
Шер аталган көк жалга
Чабышып чама келеби,
Айтканым ушул билип ал,
Ай, Шоорук кан, тилимди ал!»
Бу сөздү айтып, Жөөжелдет
Айтып оозун жыйгыча,
Ачып көздү-жумгуча,
Кыраан Бакай, кан Манас Кызырлуу Бакай абасы,
Кыйла акылды тааптыр.
Аргын кандын Ажыбай
Молдо менен бир жүргөн
Эшендиги дагы бар,
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаңылбастан сүйлөгөн,
Чечендиги дагы бар.
Жетимиш бурку тил билген,
Кайыбынан кабылган,
Канкор Манас төрөгө
Кудай айдап табылган.
Жүгүрүк чечен, жүйөөкор
Кара тилин кайраган,
Ажыбайдын адаты
Кан алдында сайраган.
Кан Ажыбай чечендин
Оозунан сөзү чачылган,
Чечендигин көргөндө
Орустун каны чоң Керке,
Сүйлөбөй жаагы басылган.
Илгич-билгич Ажыбай,
Кеп жагынан алжыбайт.
Кебетеси-келбети,
Узун бойлуу, кең далы,
Ары балбан, ары шер,
Узун сакал, жоон мурут,
Өңү кызыл, көзү чоң,
Эр адамдын урдуусу,
Ажыбай жайын сурасаң
Кырк чоронун сулуусу:
Кабагы ачык жайдары,
Кан Манастын балбаны,
Катуу мүшкүл иш келсе,
Кайран жанга күч келсе,
Качан болсо Ажыбай
Кан алдына барганы.
Айла табар Бакай шер,
Баштаган экен шумдукту,
Эр Ажыбай кыраанга
Кылган экен буйрукту:
«Аргын кандын Ажыбай,
Ордолуу кан Шоорукка
Кайра тартпай барып кел,
Аңгемелүү кебиңден
Аябай эми салып кел!
Кан эшиги кыямат,
Эптеп кирер эр керек,
Эр эшиги сом темир,
Эритүүгө эр керек,
Кан алдына элчиге
Кан Ажыбай, сен керек!
Баатырдыгың бир канча,
Чечендигиң башкача,
Кылыч сүйрөп кесе айткын,
Ойрон элең Ажыбай,
Онтолобой тез айткын!
Атышамын мен - десе,
Мергендерин шайласын,
Атышары зор Манас,
Алышары эр Бакай,
Аламан кылар кырк чоро
Арманда болуп калбасын.
Ишенсин ушу кебиңе,
Чабышам десе Шоорук кан
Чыга келсин азыр де,
Майдандашар жерине.
Манастын канкор экенин
Кан Шоорук эми билсин де,
Кармашар көөнү болбосо
Келме айтып тилине,
Ыйман кирип дилине
Бусурман динге кирсин де.
Катык жандуу канкордун
Дегенине көнсүн де,
Оймок ооз, бото көз,
Кырмызы көйнөк, айча бел
Кызын тартуу берсин де!
Ал айтканга көнбөсө,
Кызын тартуу бербесе Бактарына суу буруп,
Бакчалатып салабыз.
Тамынын баарын уратып,
Талынын баарын сулатып,
Там коргонун талкалап,
Кум коргонун кулатып,
Такыр кыргын кылабыз!
Ачууланса Шоорук кан,
Тулпар минип, топ бузуп,
Айзалашып ойнойбуз,
Чымырканса Шооруктун
Чымындай жанын койбойбуз.
Ичип канга тойбогон,
Аты - Манас, эр көк жал
Шериң келди, - деп баргын,
Ак марал айдап, уй кылган,
Атышкан жоону буй кылган,
Ажыбай, Бакай эки кан
Каның келди, - деп баргын.
Суу ич десе, уу ичкен,
Бөрк ал десе, баш кескен,
Манас кандын кырк кыраан
Баары келди, - деп баргын.
Жаңжалдашпай, чырдашпай
Деген сөзгө көнсүн де,
Деген сөзгө көнбөсө Түгү калбай кырылып,
Түп көтөрө өлдүң де!
Көк тулпар санга бир салып,
Көк ала айза колго алып,
«Манастап» ураан саламын.
Айткан сөзгө көнбөсө,
Атаңдын көрү, Шооруктун
Бардигер жинин кагамын,
Кайраттуусун кырамын,
Билгенимди кыламын.
Сураса бербес кыздарын
Суук укурук саламын,
Адам баспас шаарын
Аралап басып барамын.
Ардактаган кыздарын
Ордодон тартып аламын! Ушу кепти уксун де,
Кармашар көөнү бар болсо,
Каршылаша чыксын де.
Маңдай-тескей турушсун,
Баатыр болсо, Шоорук кан
Мылтык атып, жаа тартып,
Барсылдашып урушсун.
Сумсаңдашса Шоорукка
Суна турган айза бар.
Бу тилиңди албаса,
Кебиңе кулак салбаса
Элчилик кебиң айтып кел,
Эртелеп, Ажым, кайтып кел!
Билгич Бакай атагым,
Болсун менин чатагым».
Олуят Бакай кеп айтып,
Көк тулпар оозун бурду - дейт.
Касаба колдо калкылдап,
Алтын жаак айбалта
Ач билекте жаркылдап,
Көк калканды жамынып,
Көрөр болсоң Бакай кан
Көк жолборстой чамынып,
Көк жал Бакай абасы
Көргөн жанга сан колдой.
Кутпа жаккы бетинде
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Бек чакчайып, көз жайнап,
Кан ичмеси чын кармап,
Астындагы Кула аты
Ооздукту каккылап,
Тал жибектей куйрукту
Чаткаякка чапкылап,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Опол-тоодой көрүнүп,
Каардантып булкунтуп,
Он эки чоро Кула атты
Кармап турат жулкунтуп.
Анын бир жак жагынан
Манас кандын кырк чоро
Кырк бир жерге бөлүнүп,
Кырып иер эмедей,
Кыраандык жайы көрүнүп,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы
Кылча жанын аябай,
Кырып ийчү эмедей,
Кызык камап калыптыр,
Шоорук кандай чоң канга
Кыяматты салыптыр.
Буйрук кылса эр Манас,
Бурулбай чоро жеткидей,
Бурулбастан тим эле
Талкан кылып өткүдөй.
Кырк чоро, кымбат өзү эр
Кылымды бузган булар шер
Шоорук кандын башына
Теги балаа салыптыр,
Тепсеп кетер эмедей,
Тегеректеп калыптыр.
Айза сунуп элеңдеп,
Кырк чоро жайын сураба Окчонтойдо дарынын
Оозун чечип белендеп,
Тулпар оозун бурушуп,
Колундагы очогор
Аңырайта сунушуп,
Уу дегенде чуу койгон,
Манас кандын кырк чоро
Кабар берсе Ажыбай
Каптап чогуу жеткидей,
Кылча койбой бирөөнү
Кыргын кылып кеткидей.
Шоорук кандын көп эли
Эси ооп шашышып,
Энтелеңдеп качышып,
Өөдө-төмөн дүргүшүп,
Алапайын табалбай,
Кырк чорону көргөндө
Качып алып ошондо
Чокоюна мүргүшүп:
«Көрүнбө», - деп, бир бирин
Жетелешип жекишип,
Болот эшик дарбаза
Оозун мыктап бекитип,
Калк жыйылып чуркурап,
Капка баккан жайсаңдар
Такыр качып дыркырап,
Аргын кандын Ажыбай
Кан Бакайдан кат алып,
Карткүрөң менен аттанып,
Болот эшик дарбаза Шоорук кандын кандыгы
Кыйын экен байкаса.
Дарбазадан кирди эле
Ары таман жүрдү эле.
Тегереги чынар бак,
Ортосунда алтын так.
Жана Ажыбай барыптыр
Курбусу алтын тагына,
Сейилдикке отурган
Шоорук кандын багына.
Кырка сайган багы бар,
Бак ичинде тагы бар,
Ал багынын түбүндө
Тамашасы дагы бар.
Так алдына салдырган,
Алтын түрдүү зор килем,
Кырк жылы сууга чыласа,
Кыярып чирип оңгусуз.
Сексен жыл жатса сел каптап,
Серпилип бети оңгусуз.
Шоорук кандын жанында
Чокмор алган балбаны
Туш-тушунан короюп,
Төөгө минген аскери
Тегеректеп сороюп,
Эр Ажыбай таң калып,
Жылкысы жок, төөсү бар,
Жылас болгон кандай жан?
Кылыч алган балбаны
Кызык кылып Шоорукту
Тегеректеп калганы.
Ажыбайды көргөндө,
Кан алдында сакчысы
Как жарылып дыркырап,
Жалаңкыч көргөн эмедей,
Жайыла качты чуркурап.
Балбандары сандалып,
Ажыбайга таң калып,
Адамда мындай болбойт, - деп,
Алышкан адам оңбойт, - деп,
Алты сан аскер каптаса
Аман бирөө болбойт, - деп,
Көзү көлдүн ордундай,
Жаңжалдашкан адамдын
Жалпы баарын соргудай.
Арслан белем, адамбы,
Арсландыгы көрүнөт,
Ала турган кези экен,
Артык дүмөк бул башка
Сала турган кези экен.
Көрүп, көп кол жарданып,
Көргөндөрү таң калып,
Ал Шоорук кан баатырга
Аргын кандын Ажыбай
Акырын сүйлөп, бек таштап,
Аңгеме айтып, кеп баштап:
«Арага келген элчибиз,
Зордукчуну, чоңдорду
Көрүшкөнү жүрөбүз,
Калың аскер жоо чыкса
Өлүшкөнү жүрөбүз.
Деген сөзгө көнүңүз,
Канкор Манас шер келди,
Тилегенин бериңиз.
Тилегенин бербесең,
Айтканына көнбөсөң Көк маралың уй кылат,
Көсөп кирип буй кылат,
Ак маралың уй кылат,
Айдап жүрүп буй кылат!
Айтсам далай кебим бар,
Канкордун сенде кеги бар,
Кеги болгон себеби
Кең Алайды жердеген,
Андагы нойгут эл деген.
Он эки түмөн кол алып,
Нойгутка ойрон салыпсың,
Бүлүндүрүп аларды
Баатыр болуп калыпсың.
Алайдагы ал нойгут
Алаңды ала качтыбы,
Ак теңге булуң чачтыбы?
Куланды кууй качпаса,
Куржунда булуң чачпаса
Кылмышсыз элге катылдың,
Чатакка башың чатылдың.
Ой, Шоорук кан, сен эми
Оң айткан сөздү билерсиң,
Оңурайып чырдашсаң
Нойгуттун тонун киерсиң,
Талкандай, таштай чалыпсың.
Тим эле сен нойгутка
Кордукту мыктап салыпсың.
Кереге-уугун кыйратып,
Келин-кызын ыйлатып,
Кериш оңой болобу,
Керишти кызык салыпсың,
Кылмышсыз элди кыйратып,
Кыйындыгың билинди,
Муну менен моюнуңа
Токонаалат илинди.
Калтырбай калкың кырууга,
Өз билгенин кылууга
Камданып турат булкунуп,
Кабылан Манас шерим бар,
Кан экениң чын болсо,
Мага кара, сен Шоорук,
Айта турган кебим бар.
Менин айткан сөзүмдү
Билесиңби, сен Шоорук,
Бусурмандын динине
Киресиңби сен, Шоорук!?
Кара динден ак болгун,
Капырдан качып жат болгун.
Чачып ий, такыр жыйганды,
Каалагын жалгыз ыйманды.
Ыймандуу адам баатырдыр,
Кыямат жолу такылдыр,
Дүйнөңдөн диниң жакындыр.
Менин сөзүм акылдыр,
Акыретке барганда
Ыймансыз адам бакылдыр.
Таштагын капа-убайды,
Каалап бил, жалгыз кудайды,
Менден үйрөн ыйманды.
Азыр айткан тилимди
Билсең кантет, Шоорук кан,
«Бысмылда» - деп, сөз айтып,
Бусурмандын дилине
Кирсең кантет, Шоорук кан?
Талаалап кетсин жыйганың,
Кабыл болсун ыйманың,
Билгенче айтып берейин,
Калбасын менде убалың.
Азарың динге салбасаң,
Айткан тилди албасаң,
Өз убалың өзүңө,
Эмгегиң кара төбөңө!
Качырса талкан кылучу,
Канкор Манас каны бар,
Капыядан сөз тапкан,
Кабылан Бакай дагы бар.
Кырк чоронун кырааны,
Кыйыны Манас кыйкырса
Кыпындай эмең таштабай,
Кыйратып кырып кетүчү
Кырк чоросу дагы бар,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы.
Айза сунуп, жоодо өскөн
Ыктуу чоро дагы бар,
Жеке башы сан колдук,
Мыктуу чоро дагы бар.
Көк жолборстой чамынып,
Чалчу чоро дагы бар,
Көсөгөндү соо койбой,
Тополоңду башыңа
Салчу чоро дагы бар.
Кырк чоронун мингени Тегиз тулпар канаты,
Ай-ааламды кырк чоро
Ала жүргөн адаты.
Кырк чоро кирип кол салса,
Кайдан душман оңолот,
Айткан сөзгө көнбөсөң,
Журтуңдун баары жоголот.
Бусурман кылып башыңды,
Астын тозуп сатуу кыл,
Оймок ооз, бото көз,
Ойкуштаган кызыңдан
Кан Манаска тартуу кыл!
Атышаар көөнүң бар болсо Бел байлаган белиңди айт,
Бекип жаткан жериңди айт.
Кармашар болсоң, колуңду айт,
Онтолобой жообуңду айт!
Күрөшөөр көөнүң бар болсо,
Күлүгүңдү шайлап чык,
Басташаар көөнүң бар болсо,
Баатырларың камдап чык!»
Ар белгисин Манастын
Ажыбай айта салганы,
Ажыбайдын кебине
Ал Шоорук кан таң калды.
Темирден салган мунара,
Бийиктигин сураба!
Тизеси жерге бүгүлүп,
Тагынан түшүп жүгүрүп,
Мунарага чыкты эми,
Мунарадан караса,
Калк аманын кааласа,
Көрсө көңүл бөлүнөт,
Аккуладай ат минген,
Айбаты катуу, заары күч,
Айбаттуу адам көрүнөт.
Колдогону Кожосан,
Кол бергени кырк чилтен,
Телегейи тең экен,
Шай колдогон шер экен,
Оң далысы кең экен,
Ойротту бузар шер экен.
Башында казандай кара бөркү бар,
Ай-ааламдын баарысын
Не кылам десе эрки бар,
Жетик экен абыдан.
Жумуру баштуу мендеде
Болот экен мындай жан.
Шоорук кан көрүп таң калып,
Кандай жайда туулган,
Каражолтой бул Манас Катылса салат чуулган.
Кызыр чалган шер экен,
Жанындагы кырк жайсаң -
Кыркы кылдай тең экен.
Манас көк жал, баарысы,
Баатыр Бакай карысы,
Катар турат баары тең,
Кырк чоронун баарысы.
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш,
Тиштенгенде кайран тиш
Таруудай болуп быркырап,
Оозунан чыккан көк жалын
Оргуп турат жөн эле,
Айза бою шыркырап.
Кабар берсе Ажыбай
Каптап барып жеткидей,
Кылча бирди соо койбой,
Кыргын кылып кеткидей.
Күмүш кемер курчанып,
Күркүрөгөн султандын
Күндөй бетин нур чалып,
Балбан да экен, шер да экен,
Ааламдын баарысын
Ала турган эр экен,
Дегенине көнөйүн,
Кыргын болбой бөпбөөдө
Бөрү жолдуу канкордун
Каалаганын берейин!
Манастын каарын көргөндө
Эси оой баштады,
Мунарадан Шоорук кан
Кулап кете таштады.
Канкор эрди көргөндө
Билегинен сап кетти,
Жүрөгүнөн кап кетти.
Мындай тартып караса Коштогон экен канкорду
Кожой, Кыдыр экөөлөп,
Онжоңдотуп Кула атын
Он эки чоро жетелеп.
Карап туруп, ошондо
Кан Шооруктай эрениң
Манасты көрүп алганы,
А дээрине алы жок,
Э дээрине эси жок
Тагынан түшүп калганы.
Эр Ажыбай баатырга:
«Көндүм, Ажым, көндүм!» - деп,
Келмени айтты Шоорук кан:
«Бусурман болуп бердим» - деп.
Камап барып көк жалың
Кан Шооруктун калаасын,
Конуп калган кези экен,
Чын бусурман ал Шоорук
Болуп калган кези экен,
Кара динден ак болуп,
Капырдан качып жат болуп,
Көөдөнүнө ыйманы
Толуп калган кези экен.
Ойрон Манас султандын
Шердиги минтип билинип,
Ордолуу шаар Шооруктун
Канын динге киргизип,
Калайыгын калтырбай
Баарын динге киргизип,
Багындык - деп чуркурап,
Баары кепти башташты,
Ажыбайдын алдына
Кылыч, мылтык, бар жарак
Баарын жыйып ташташты.
Карап жаны калбады,
Чочуп кетип Шоорук кан
Ажыбайга сайрады:
«Оой, Ажыбай, султаным,
Башаа болуп так минсең
Ордолуу калаа эл мына,
Ойрон кылып жиберсең
Ойрон Шоорук мен мына!
Баашалуу калаа жер мына,
Башымды алсаң мен мына!
Ургаачымды, узумду,
Кымбат сулуу кызымды,
Түп көтөрө калтырбай,
Түгөл сизге берейин.
Калың казба орумду:
«Багынды», - деп бара көр,
Каптатып ийбе колуңду!
Тартуу кылар узум бар,
Оймок ооз, бото көз,
Ойкуштаган кара көз
Акылайым баш болуп,
Сексен сулуу кызым бар.
Дегениңе көнөйүн,
Кыздарым тартуу берейин.
Калың калча, көп журтум
Калкым менен берейин,
Каалагандын баарысын
Астыңа салып берейин.
Калкыма кабар салайын,
Кааласаңар, калкыма
Кабыланың Манасты
Кан көтөрүп алайын.
Тарттым алтын тагымды,
Таштабай баарын берейин,
Керек деген баарыңды,
Кыйба баатыр жанымды.
Өгөөмдү коюп, бүлөөмдү ал,
Өкүнөөр болсоң Ажыбай,
Экөөмдү коюп, бирөөмдү ал,
Баламды таштап, зайыбымды ал!
Айтканым ушул билип ал,
Арсланым Ажым, тилимди ал,
Курсагың ачып, жол тартсаң Көөкөргө куюп, канымды ал!
Ыраа көрбөй кааласаң,
Көкүрөктө жанымды ал!
Сыйындым Манас бириңе,
Бүгүн кирдим диниңе.
Жаңыдан каалап эр таптым,
Жаңы жерден жер таптым.
Куранды ачып, кат билдим,
Кудайдын атын жат билдим.
Кыялы оор узум бар,
Кымбат Манас шериңе
Ылайыктуу кызым бар.
Бели кындай, бети айдай,
Көргөн адам таң калган,
Маралдай басып торолгон,
Белине чачы оролгон,
Бугудай болуп торолгон,
Бутуна чачы оролгон,
Сүлөөсүндөй чоюлган,
Аты Акылай коюлган.
Шооруктун кызы Акылай,
Шоодураган капырай!
Жибекти көр, чачын көр,
Алманы көр, башын көр,
Тийбегин журтка кылайып,
Өзүмдүн кызым Акылай Манасыңа ылайык!»
Келме айтып, журту буркурап,
Динге кирди чуркурап.
Ордосуна жүгүрүп,
Ургаачысын, уздарын,
Такыр жыйды калтырбай,
Кара көз сулуу кыздарын.
Көрсө кумар кандырган,
Аптап күнү тиет, - деп,
Ак сарайдан салдырган,
Салтанаттуу ак сарай,
Салкындыгы бир далай.
Шоорук кан журтка дайын кан,
Шоорук кан кызы Акылай,
Шоодураган капырай,
Тоту куштун куйругун
Токсон түрдөп сайынган,
Төбөсүнө кийгени Алтындан кылган такыя,
Көргөн адам таң калат,
Шооруктун кызы шуркуя!
Сулуулугу, сымбаты Адамдан артык көрүнөт,
Акылайдын урматы.
Үкүнүн жүнү жүндөнгөн,
Булбулдун үнү үндөнгөн,
Агарып тиши кашкайган,
Күлүмсүрөп тастайган,
Оймок ооз, бото көз,
Өңчөй баары кара көз.
Бедерине бейбактын
Менде чыдап тургусуз,
Канкор Манас өзүнө
Акылайды баш кылып,
Айымын тартуу кылды - дейт,
Билге жүктөп дилде алып,
Кайра тартпай узду алып,
Акылайды баш кылып,
Кан Шооруктун элинен
Сексен сулуу кызды алып,
Калчаны чаап бүлдүрүп,
Айкөл Манас кабылан
Шердигин журтка билдирип,
Күн убада - кырк бир күн,
Мейман болуп кайтууга,
Кумары канып далайга,
Алып кирди көк жалды
Короосу бекем сарайга.
Тоюна токсон мал союп,
Толгон оюн-тамаша,
Дүнүйөнү тең коюп,
Ичкени арак, мысалдаш
Акылайдын тоюнда
Ындыстан журту аралаш,
Кымбатың Манас барында
Кырк чоронун баарысы
Кызыкты көрдү кайран баш.
Аркардай таңын кылайтып,
Кыз сулуусу ошондо.
Ак эмчегин булайтып,
Адам, Шооруктун кызы Акылай
Беризаттай көрүнөт.
Көргөн сайын көк жалдын
Көңүлү жаман бөлүнөт,
Шооруктун кызы Акылай
Канкор шердин көзүнө
Беризаттай көрүнөт.
Таң-тамаша, дуу оюн,
Такыр эрлер кылды эми,
Олуят Бакай эр абаң,
Ал Акылай сулууну
Манаска ике кыйды эми,
Бойдоктору чоронун
Болбогон сулуу кыз алып,
Билге жүктөп, дилде алып,
Кара көздөн миңди алып,
Алтын, була дүйнө алып,
Жүктөй албай кырк чоро
Олжосуна кыз алып,
Омбутуп кирип шаар алып,
Атагы Шоорук кан экен,
Жаштар менен карысын,
Бусурман кылып баарысын,
Беренин беттеп билгизип,
Белгилүү калча Шоорук кан
Бет алып динге киргизип,
Бет каратып, бир тартты.
Баатырларын, балбанын
Жер үстүнө таратып,
Шериң Манас, эр көк жал
Жеткен жерин каратып,
Телегейи тең болуп,
Атагы журтка угулуп,
Шай колдогон шер болуп,
Ат семиртип ык кылып,
Жалгыз башын кырк кылып,
Кабылан тууган канкордун
Качырган жоосу бүлүнүп,
Канкордун жайы ушундай Каармандыгы билинип,
Катын алып, үй күтүп,
Кайра тартты ошондо.
Манастын алган зайыбы Шооруктун кызы Акылай,
Шоодураган капырай.
Айкөл Манас жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Маймундун чөлүн жакалап,
Сай тулпардын баарысын
Кайра баштан такалап,
Дүнүйө толкуйт караса,
Жүргөн жери көк жалдын
Оюн менен тамаша.
Конгон жерде эрендер,
Эриксе элик атышып,
Эрикпесе ошондо,
Багалак ойноп жатышып,
Оолукканда кырк чоро
Оромпой оюн салышып,
Камарабай, былк этпей,
Ойноп жатып калышып,
Ээр белдей белести
Эңкейип ашып келди эле,
Туйгун Бакай карыя Көп жерди көргөн олуя
Кыраандарды бакырып,
Кыраандарды чакырып:
«Манас баштык, кырк кыраан,
Калбай чогуу баарың кел!
Жердин түбү - Желпиниш,
Желпиниште турганда
Манас кирип түшүмө
Ат бороюн сыдырдым,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана кыдырдым.
Көк тулпарым баспаган,
Көк жалды издеп табалбай,
Жерде бүтүн түк калбай,
Бакай абаң көрбөгөн
Элде бүтүн түк калбай
Жердин жүзүн чалганда,
Эрдигимден оолуктум,
Урааны - жоомарт тукуму,
Текелерге жолуктум.
Жанаалы, Карач бир тууган,
Ал түркмөндүн каны эле,
Карачтын кызы Көрпөян,
Арслан Бакай абаңа
Ашык болгон жан эле.
Буттап алтын зер менен
Арга жүктөп алгамын,
Бусурмандын шарыят,
Кызыңды бизге бергин, - деп,
Сөйкө сала баргамын.
Алтынымды алган жок,
Азарын мага салган жок,
Айтканыма көнгөн жок,
Кызын мага берген жок.
Теке жоомарт ат минип,
Көк темирден тон кийип,
Куу Чамбылдын белинен,
Кутура чыгып урушту,
Жанаалы, Карач эки дөө
Күнү-түнү он төрт күн,
Абаң Бакай эр менен
Айзалашып турушту.
Көзүнө мени илген жок,
Кызыр чалган абаңды
Ал акмактар билген жок.
Жалгыздыгы курусун,
Жапаалашып өткөмүн,
Көрпөянды алалбай,
Көк жал Манас табылса,
Сага кызык кылам, - деп,
Арманда болуп кеткемин.
Көрпөянды алалбай,
Тилегиме баралбай,
Ай-талаага түшкөмүн,
Ай, жалгыздык, сени - деп,
Бармагымды тиштедим.
Басып ойлоп, көп жүрдүм,
Манас келсе, - деп жүрдүм.
Тиктегеним Жанаалы,
Тилектеш жарым Көрпөян,
Куда болом Карачка,
Куу жанымды аябайм,
Карач мага жарашса.
Көөдөнгө толук ыйманым,
Аты Кызыр дубана,
Ал Көрпөян байкушту
Түшүмдө ике кыйганым.
Карагыла, оой, балдар,
Кайыр ике кет кудай,
Көрпөянга жете албай,
Капа болом бир далай.
Ай түгөнүп, жыл өткөн,
Арада мынча күн өткөн,
Кызыталак куу жалган,
Бакайга кызыгын көрчү минеткен.
Көрпөяндын айынан
Жекеге чыга барышып,
Жети күн тынбай сайышып,
Арык кылдым ыргалтып,
Астымда тулпар малымды,
Алалбай калдым ушунтип,
Акыреттик жарымды.
Тилегенге жете албай,
Тигинен кирип баралбай,
Ат артына салалбай,
Олжо кылып алалбай,
Уругу жети эл экен,
Жоо жагына бөрү экен.
Алар арбын, мен жалгыз
Алтымыш күнү уруштум,
Алтымыш күнү аралап,
Араң чыктым ошондо,
Алты жерден жара жеп,
Жоо жагына камынган,
Жолуң каткан эл экен,
Баласы канжар тагынган,
Кызыр чалган абаңа
Кыйкырык салып жабылган.
Алар түмөн, мен жалгыз,
Айлам барбы кудайга,
Араң чыга бергенде
Ал Көрпөян байкуштун
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөлөк-бөлөк жаш кеткен.
Мурдунун суусун тарталбай,
Көзүнүн жашын арталбай,
Өөдө-төмөн чыңырып,
Туйлап калган эмеспи!
Кабылан, аман болгун! - деп,
Ыйлап калган эмеспи!
Казына болор аты улук,
Ургаачынын мыктысы,
Касиеттүү жан эле,
Жети жыл мени күтүүгө
Убадасы бар эле.
Ай мезгилин алганда,
Айды катка салганда
Ай жаңырган, күн өлүп,
Армандуу жарды алалбай,
Жүрөбүзбү минетип!
Ашыкты таштап, Манас, - деп,
Ар жылга кеткен мен кандай?
Асылым Бакай келет, - деп,
Арман менен күн санап,
Боздоп жүргөн ал кандай?
Алда Таала мендесин
Жаратат экен ар кандай,
Кызарбастан бозоруп,
Капага ичи толгондур,
Кайрылбай Бакай кетти, - деп,
Күдөрүн үзүп койгондур.
Кечиккен Бакай абаңды:
«Келбейт ко», - деп билгендир,
Ушу күндө Көрпөян
Күдөрүн үзүп жүргөндүр.
Атасынын өзүнө
Жуучу түшүп жан келип,
Аламын, - деп бейбакты,
Туш-туш жактан кан келип,
Жашылала суп көйнөк
Кийбей койду, - деп уктум,
Башымды кессең мейлиң, - деп,
Тийбей койду, - деп уктум.
Бакай кан, - деп зарланып,
Күйүп жүргөн ал кандай?
Күнүм келип жете албай,
Күүлөнгөн Бакай мен кандай?
Кудай Таала мендесин
Тушайт экен ар кандай,
Санап, күйүп отуруп,
Сай медиреп Бакайың,
Күйүп кетет ар кандай.
Алты ай сапар жол жүрсө
Көк тулпардай буудан жок,
Эр кенжеси зор Манас,
Өзүңдөн башка тууган жок,
Эш кармаган эрим жок,
Эрмегим Манас, эр көк жал
Өлүмдөн башка шегим жок.
Карагайдай мен жалгыз
Өзүңдөн башка эрим жок.
Жолдошум Манас табылды,
Башкадан эми көөнүм ток,
Тиктегеним Көрпөян,
Ошондон башка дартым жок».
Айтып Бакай абаңыз,
Кашатка түшүп токтоду,
Ашыгы түшүп оюна,
Капкайда дартын козгоду.
Бетинен кызыл калбады,
Бет алганы Чамбыл-Бел
Берен Бакай абаңдын
Кан ичмеси кармады.
Кыраан Манас султаны
Кыйкырыкты салды эми,
Жоо келгенсип дүркүрөп,
Доолбас катуу кагылды,
Жоо көрүнсө каптамак,
Кырк чоронун адаты.
Кан Бакайдын алдына,
Катар барып жабылды.
Арслан Бакай алдына
Арсландай чамынып,
Барып жетип Манас кан,
Кайыптан акыл табылып:
«Асыл Бакай, абаке,
Бүгүн айттың чыныңды,
Казыр айттың жан аба,
Көөдөндөгү сырыңды.
Жанаалы, Карач - эки кан
Деген сөзгө көнбөсө,
Көрпөянды бербесе,
Буласын булап аламын,
Бузукту чогуу саламын.
Аккула тулпар, Айбанбоз
Алмак-салмак минемин,
Айткан сөзгө көнбөсө,
Көрпөянды бербесе,
Айдап, кырып баарысын,
Мекеге чейин сүрөмүн!»
Деп, ошонтүп, Манас кан
Кан Бакайга муну айтып:
«Үзүлгөнүн улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Ээрчитип жанды эр кылган,
Эр уулу менен тең кылган,
Эгизим, Бакай, кырааным,
Тиктеп, аба, сөз айтсаң,
Тим эле тилиң аламын!
Тиктеп туруп өрткө сал,
Муну кечип барбасам,
Арслан аба, башымды ал!
Сураса бербес аяшка,
Суук укурук салабыз.
Кармаш кылып какайса,
Качырып тартып алабыз!» Деп, ошонтүп, Манас кан,
Ай-талааны сыдырып,
Адам батпас кара кум,
Аралады мына бул.
Кумдун кайып булакка,
Ат сугарып калышып,
Жалгыз аяк жалтак чеп,
Ат чалдырып салышып,
Кулан кууп алышып,
Көп кызыкка батышып,
Эми Манас, кан Бакай,
Эрендер кайдан аянды,
Өткөн иштин жайынан,
Көрпөяндын айынан,
Бери жагын караса,
Белендинин бели экен,
Ары жагын караса,
Көз жетпеген тунарык,
Чамбылдын бели дээр экен,
Белендинин белине,
Чоң Чамбылдын жээгине,
Берендер кирип барды эми.
Кызыгына жан тойбос,
Бул өңдөнгөн жер болбос,
Аңгеме көрсөң мындан көр:
Адырында аркар бар,
Тектиринде теке бар,
Будурунда бугу бар,
Көрбөгөндүн муңу бар,
Түзөңүндө түлкү бар,
Адам көөнүн ачуучу,
Ар жандардын мүлкү бар.
Сары адырмак керүү экен,
Садагасы кетейин,
Салбырын жүрчү жер экен.
Жер соорусу турбайбы,
Жердеген адам тунбайбы!
Түзөңүнө барганда
Түлкү качып чубалып,
Ал түлкүнү көргөндө,
Кызыккандан кырк кыраан
Каткырык салып кубанып,
Адыр-күдүр чоң тайпак,
Беленди бели дээр экен,
Жанаалы менен Карачтын
Ит жүгүртүп аң издеп,
Кезинде келчү жер экен,
Кулан кууп кутуруп,
Жанаалы, Карач эки кан
Аңгеме кылчу жер экен,
Муну менен ал жерди,
Белендин бели дээр экен.
Айырмачтай кайкаңга
Асылдар чыга келди эле,
Калк аманын кааласа,
Карк эткенден карга жок,
Курк эткенден кузгун жок,
Ээн талаасын караса
Адырдан аркар кубалап,
Жанында бар беш жүз жан,
Аңга келген кези экен,
Айыкпаган бир кыйын,
Чаңга келген кези экен.
Жанаалы, Карач экенин
Камбыл Бакай билди эми,
Кулду кудай берди, - деп,
Ээн талаага келди, - деп,
Мыйыгында күлдү эми.
Абаң Бакай, артык шер
«Манас! Манас!» - бакырып,
Кыраандарды чакырып:
«Жоготкон жок табылды,
Абийир эми жабылды.
Мен көргөндү көрдүңбү,
Мен туйганды туйдуңбу?
Берейин деген кулуна,
Белен кылат жолуна.
Жорткон жолуң болуптур,
Жанаалы, Карач - эки кан,
Жолуңа байда болуптур.
Жамгыр кылып, жаа тартып,
Мөндүр кылып, ок атып,
Жалгызында Бакайды
Жапааны жаман салды эле:
«Кыйырыңды!» - деп, бул чочко,
Каптап жатып калды эле.
Жапааны жалгыз салалбай,
Көрпөянды алалбай,
Жанаалы кылган кордукту,
Көрсөтөлү көзүнө
Өзү кылган зордукту.
Тозокту толук салалы,
Топойто чаап жиберип,
Көрпөян тартып калалы.
Томуктуу жилик эт бербей,
Тору ала жетим тай бербей,
Көрпөян тартып алалы,
Ат артына салалы,
Тартып алып Көрпөян,
Аяган кызың мына, - деп,
Олжо катын кылалы,
Кандайсың - деп кайталы,
Икеси жок калдык, - деп,
Так ушуну айталы.
Жамгыр кылып жаа тартып,
Жаның чыккан Жанаалы
Жабылганда күйгүзгөн.
Мөндүр кылып ок атып,
Бөлүнүп каптап келгенде
Бакайыңдан ал кеткен,
Тулку бойдон ошондо
Бурчактап кара кан кеткен.
Карандан камбыл кан өлгөн,
Айгайлашып турганда,
Айзакердин баары өлгөн,
Өткөн иштин жайынан,
Көрпөяндын айынан
Керишти кенен салгамын,
Жалгыздыгы курусун,
Биле албай кеттим дайынымды,
Алалбай кеттим ошондо,
Көрпөян асыл зайыбымды».
Абаң Бакай карыя,
Ар кылыктын баарысын
Айтып берди олуя.
Ошо кезде чоролор
Кыркка толгон санаты,
Кагышкан жоону көргөндө,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы
Талкандай чалмай адаты.
Касаба колдо калкылдап,
Жоо-жарактын баарысы
Жандарында жаркылдап,
Ортосунда зор Манас,
Опол-тоодой көрүнүп,
Кырк чоронун кырааны,
Айзакердин ыктуусу,
Алтымыштын мыктуусу,
Ажыбай, Бакай эгиз кан,
Ырчы, Шууту тегиз эр,
Чалыбай, Күлдүр эгиздер,
Боз уул, Байчоролору,
Кырк чородон булары,
Кызыл өрткө кабылса,
Кыйкырып айза сунары,
Кыйкырыкты укканда,
Манас кандын кырк жинди
Кыргын болбой турабы!
Кырк жакка кыркы бөлүнүп,
Каарына караса,
Калтырбай кырып салчудай,
Кан ичер түрү көрүнүп,
Жыйып алган Манастын
Кан ичмеден чогулткан
Кырк чоро деген калкы бар,
Кармашып менде жеңе албайт,
Катылгандын баарысын
Канын ичмей салты бар.
Айза сунуп айкырып,
Көрбөс чоро дейсиңби?
Бет алган жоону туш-тушка
Бөлбөс чоро дейсиңби?
Жоого киргин дегени Жолборс Бакай кабылан,
Бил териси доолбас,
Каңка-каңка урду эми,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл, Бакай карысы
Кыргын тийген эмедей,
Кыйкырып айза сунду эми.
Желигип калган кырк чоро
Жанаалы, Карач - эки кан,
Эки канга жетишти,
Беш жүз экен адамы,
Манас кандын кырк кыраан
Аралашып калганы.
Аралашып кетишти,
Камбылдыгы болжолсуз,
Кагышканда ар бирөө
Жанаалы, Карач адамын
Алтыдан сайып өтүштү,
Тулпар менен ойнотуп,
Шамдагайы болжолсуз,
Жанаалынын беш жүз кол
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Жанаалынын беш жүз кол
Такыр кырып сойлотуп,
Опол-тоодой оркоюп,
Ойрон Манас барганы.
Ал ойронду көргөндө,
Жанаалы, Карач - эки кан
Билегинен сап кетип,
Жүрөгүнөн кап кетип,
Көөдөнү кетип кирилдеп,
Сакалы кетип бириндеп,
Тизелери бүгүлүп,
Аттан түштү жүгүрүп.
Окоро түйгөн чоң чылбыр
Моюнуна артышып,
Теке жоомарт тулпарын
Тегиз баарын тартышып,