Манас - Саякбай Каралаев - 21

Албай турган жер бекен!
Жон-жонуна кароолду
Салбай турган жер бекен!
Челишкенге кызыкты
Салбай турган жер бекен!
Ордо күтүп, кан болуп,
Калбай турган жер бекен!
Таалайына табылып,
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас
Кырк үйлүүнүн башчысы
Кызыр чалган зор Манас.
Кыйын султан кан болуп,
Алтайдан көчүп келгенде
Кең Талас буга жай болуп,
Мына ошондо Манастын,
Төрт түлүгү шай болуп,
Таң-тамаша оюнга
Батып калган кези экен,
Кырктан таман ордону
Сары журтка салышып,
Атып калган кези экен!
Ордо салып калышып,
Кысыр эмди тайлардан
Эки жүздөп сайышып,
Кызыкты көрсөң мындан көр,
Утканы союп алышып,
Көк сүлөөсүн суусар бөрк
Ыргай берди зор Манас,
Көргөн элге кол артып,
Жыргай берди зор Манас
Оюнду ойноп, тамаша
Күлгөндү сүйдү зор Манас,
Аскер жыйып, кол баштап,
Жүргөндү сүйдү зор Манас!
Кең Талас конуш жер болду,
Келберсиген эр болду.
Кармашып адам барбады,
Укурук кайырар калбады.
Кызыр чалган кырааның
Ордо күтүп чоюлуп,
Канкоруңдун ордодон
Жетим-мискин тоюнуп,
Кан Жакыптын сан кара
Аз болгондо үйүнө
Алтымыш бээден союлуп,
Таалайлуу Манас султандын
Даңкы кетти далайга,
Аты угулду Алайга.
Мажилис баштап той кылып,
Манас кандын ордого
Баары кыргыз чогулуп,
Капталдагы кара арак,
Кан Манастын үйүндө
Калмакча көөкөр менен бир арак.
Жанаякка куюшуп,
Жалпы-жайык сунушуп,
Арак ичип алкынып,
Арслан Манас баш болуп,
Ак шумкардай талпынып,
Кымыз ичип кызышып,
Сөөк тери ысышып,
Чекеден терин сызышып,
Дүмпүлдөк оюн салышып,
Шылдың менен кай бирөөн
Калп эле сабап алышып,
Кайнардын кара көзүндө
Как чынардын өзүндө
Төрт-Күлдүн төмөн жагында,
Төрө болгон жаңыдан
Манас кандын тагында
Жакып кан салат аңгеме,
Жакыптын жайын сурасаң Туткундан туура кутулуп,
Таласка келип конуптур,
Бай Жакып аты жоголуп,
Кан Жакып атка конуптур.
Бакылдык кылып көп малга,
Кара нээт Жакыбың
Жаманатты болуптур.
Малга күндүү карысын,
Жыйган экен ал Жакып
Кырк үйлүүнүн баарысын.
Манастын Аккуланы эгин эгип Аккуланы сатып алганы 1
Багалак ойноп, даң салып,
Ойноп жаткан Манаска
Жакып кан кирди чаң салып:
«Уулум Манас, өлсөңчү!
Өрттөй уулум өлдү, - деп,
Өмөлтө кырып малымды
Ушу жерге көмсөмчү!
Кетирдиң далай алымды,
Ичкиликке жоготтуң
Сан карадай малымды.
Укпай койдуң сөзүмдү,
Көп малымды түгөтүп,
Көммөк болдуң өзүмдү.
Адырмактын куланын
Түп нускада мындай тема жок
Куубас болгон экемин,
Балалуу болдум, - деп, жүрсөм
Куу баш болгон экемин.
Арак ичпей, таш ичкин, Манас!
Азар түмөн, көп дүйнөм
Ай-талаага сен чачып,
Аз келсе атаңдын канын
Кошуп ич, Манас!
Замандашка чык кылдың, Манас,
Сан караны миң кырдың, Манас!
Жайнаган түмөн мал кайда,
Өндүрдүү Алтай жер кайда?
Кабыргалаш турчу элек
Кара калмак эл кайда, Манас!
Кармап сойдуң бээмди,
Чыгардың капкайдагы кээмди.
Кетирдиң жаман алымды,
Алтайда күткөн сан кара
Байгелеп сайдың малымды,
Кетирдиң менин алымды!
Курбуга малым толордо
Кубалап сойдуң бээмди,
Чыгарып ийдиң капкайдагы кээмди!
Зордук кылып малымды,
Чоң кетирдиң алымды!
Бакырга кармап соёсуң,
Кирди кол менен кармагыс
Ыймандуу жакшы малымды.
Баласы жоктун жаны тынч,
Бул Манастын зордугун
Көргөнү келген экемин,
Калың малдан айрылып,
Өлгөнү келген экемин.
Түгөттүн, түптүз күлкүмдү,
Сарып кылып жоготтуң
Сан казына мүлкүмдү!
Муну укканда Манас кан
Ак жолборстой чамынып,
Кара нээт Жакыпка
Күдөрү үзүп таарынып,
Кеп сүйлөбөй, тил айтпай,
Кежири чогуу кармады,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш
Бөлө-бөлө чайнады.
Мал күндүү Жакып атама
Бажаңдашып нетейин,
Малын берип колуна
Башка жакка кетейин!
Дүнүйө күндүү Жакыпка
Түр салышып нетейин,
Дүнүйө, малын жеп койсом
Башка жакка кетейин!
Кара нээт атама
Кажылдашып нетейин,
Канчалык мүлкүн түгөтсөм
Калк кыдырып кетейин!
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлантып чалбасам,
Медийнанын беш бурчун
Беш айланта барбасам,
Манас болбой өлөйүн.
Саксаңдашып урушуп,
Салмакташып тургуча
Туубай туна чөгөйүн,
Тирүү жүрбөй дүйнөдөн
Бар кайратым чачайын,
Он сегиз миң ааламды
Кыдырып жүрүп басайын!
Желпиниш, Жет-Кайт жер түбү
Жети айланта кыдырып,
Бел байлаган бел карап,
Белгилүү мыкты шер карап,
Өзүм менен тең болчу
Карааны тоодой эр карап,
Тегереги тегизди,
Алам алсыз болгон соң
Издеп таап алайын
Өзүмө теңтуш эгизди.
Бир кишиге билинбей,
Бир адамга көрүнбөй,
Колун сууга малынып,
Кол дааратын алынып:
Бутун сууга малынып,
Бут дааратын алынып:
«Бет алган жактан жол бер!» - деп,
Жаратканга жалынып,
Каарданды кабылан.
Он эки мүчөм тең кылдың,
Оо, кудурет, кантейин
Капырды кырар шер кылдың.
«Малымды чачып койдуң», - деп,
Атама мынча кем кылдың!
Мал күндүү атам Жакыптын,
Малга тойбос баатырдын
Дегенине көнөйүн,
Кулак угуп, көз көргөн
Кармашкан эрдин баарынын
Айдап келип малдарын
Атама баарын берейин!
Чоң ачайын эшигин,
Толтурайын Жакыптын
Капкайдагы тешигин!
Аз гана малым чачты, - деп,
Адамдан бөлөк иш кылды,
Айбандан бөлөк күч кылды.
Кара нээт атамдын
Мунусуна көнөйүн,
Сан казына, көп дилде,
Тилегени мал болсо,
Атама жыйып берейин.
Кара нээт атамдын
Капасын угуп үч убак
Кантип карап турайын.
Тулпар жыйнап тиздейин,
Атам менен уялаш
Сегизинин дайыны жок,
Кулак угуп, көз көргөн
Жердин жүзүн издейин!
Алты ай минсе арыбас,
Айбандан таап минейин.
Талыкпаган бууданды,
Өлүм орток, жан бирге
Табайын жакшы тууганды!» Деп, ошонтүп, Манас кан
Каарданды күүлөнүп,
Кара нээт Жакыпка
Чоң таарынып сүйлөнүп:
«Колдогонум Кожосан,
Колдойм-колдойм дечү элең
Колтугумдан азыр ал!
Аты Кызыр дубанам,
Жолдош болом дечү элең,
Чылбырдан алып жолум чал,
Кырк чилтен баштык Шай атам,
Өз атам мага жоо болду,
Өзүң мени коштоп ал!»
Коңгураган көк жалың
Кара-Буура, Чаткалда,
Журт оор уйкуда жатканда
Каарданып таптанып,
Таалайлуу тууган артык шер
Таластан чыкты аттанып.
Беш-Таш башы Бек-Жайлоо,
Бек-Жайлоону ашты эле,
Ары жагы - Анжыян,
Анжыянды басты эле.
Анжыяндын боз талаа,
Боз талаага барганда
Бет алдынан жолукту
Бир ак сакалчан дубана.
Дубана туруп муну айтат:
«Беренимсиң, эримсиң,
Мендеден артык туулган
Берен көк жал шеримсиң!
Атыңдын оозун бура тур,
Алдыңкы жайга тура тур!
Алтайдан бери көчтү, - деп,
Келериңди билгемин,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси.
Артыгынча мен карып
Талаадан күйүп жүргөмүн!
Султанымсың, белимсиң,
Жараткан чийген буйругу
Ааламды бузар шеримсиң.
Түп атакең Түгөл кан,
Түбүңдөн Кызыр даарыган.
Түнөп өткөн жериңе
Түптүү мазар орногон,
Түп атаңды олуя
Жолдош болуп колдогон.
Аркы атаңыз Түмөн кан,
Түмөн кандан Санчы кан,
Санчы кандан Бөйөн кан,
Бөйөн кандан Чаян кан,
Чаян кандан Огой кан.
Огой кайдан оңойдур,
Сары чийкил баспаган
Жерде бүтүн калбаган,
Сайып Огой албаган
Элде бүтүн калбаган.
Лоптун суусун бойлогон,
Берен Огой атаңа
Бет алган душман сойлогон.
Кылымга жеткен атагы,
Кытайдын четин четтеген,
Кызыгышкан душманды
Кыйратып атаң өрттөгөн,
Балбансыган дөөлөрдүн
Баарын Огой жеп койгон,
Кыймылдаган кыргызды
Муну менен калайык
Огой уулу - деп койгон.
Атаң Огой барында
Ала-Тоону жайлаткан.
Эренсиген мыктыга,
Айзакерден ыктууга,
Эшигинин алдына
Жүздөн тулпар байлаткан,
Бет алыша келгенде
Душмандын шорун кайнаткан.
Маңдайдан карап жатпаган,
Баатыр Огой барында
Сурап ичип тойбогон,
Сугалагын койбогон,
Ушу кыргыз журтуңан
Ата болуп сактаган,
Огой кандан Бала кан,
Бала кандан Каракан,
Каракан атаң өлгөндө
Калбастан ал журт тараган.
Каракандан сегиз уул
Кара кытай, манжуу журт
Калтырбай бөлүп талаган.
Бай Жакып барып Алтайга
Жасаган буйруп туулдуң,
Кармап минер бууданың
Балам, карачы кудай кылганын!
Уламадан уласам,
Билгичтерден сурасам,
Атаң менен уялаш
Жок экен сегиз тууганың.
Кара нээт Жакыптан
Калган Манас шер болдуң.
Серпишсең жолдош сексен төрт,
Серп салган жагың кызыл өрт.
Алтайда энең тууганда
Киндигиң каны төгүлдү,
Азыр менин өзүмө
Шердик түрүң көрүндү.
Тилиңди алган мендени
Тилге салып айдайсың,
Тил албаса душманды
Тигинен салып жайлайсың.
Токсон тоонун урчукка
Бел экенсиң кулунум,
Аты оор Огой көк жалдын
Артында тукум калат, - деп,
Аңдап билип жүрчү элек,
Сен экенсиң кулунум!
Сенде калк жайлаган тоо да көп,
өпкө жарып өт алчу
Аңдыша турган жоо да көп,
Бел байлаган белиң көп,
Каратып алчу эриң көп.
Ааламга чалыш чалышсаң
Бек азаптуу душманга
Бет алышып барышсаң,
Жер өлчөөсүн алышсаң,
Жекеге чыга сайышсаң,
Айкырып айза сунганда,
Бет алышып турганда,
О, ботом, астыңдагы боз атың
Бейбилчеги бир тутам,
Бечелдик сыны бар экен,
Согончогу бир тутам,
Топорлук сыны бар экен,
Көкүл ыргытып, баш чайкап,
Шашкы сыны бар экен,
Бакандашып сайышса
Качкы сыны бар экен.
Жол жорголуу кылтылдак,
Алты ай сапар жол жүрсөң
Бул атың жүрбөйт былкылдап.
Жет-Кайт минип жол тартсаң,
Жетимиш күнү түн катсаң,
Желбес түрү бар экен.
Ак асаба туу болсо,
Айгайлаган чуу болсо,
Качкы сыны бар экен.
Кайраттуу куйрук, жал эмес,
Кармашсаң капа кылбасын.
Кагышка минер мал эмес,
Аманат жанга күч келип,
Аңдыган душман бүт келип,
Калың кол чыкса жаркылдап,
Айкырып айза сунганда,
Айгай кулак тундуруп,
Бет алышып турганда,
Ээр белдей белести
Ашпай калчу мал экен.
Эсил жанга күч келсе,
Ээн калган боз атың
Баспай калчу мал экен.
Кулагы узун, өзү бош,
Бош жаралган мал экен.
Чычары тар чочконун
Чабалдык түрү бар экен.
Алыска сапар жол жүрсө,
Аптыгып баспай калучу
Жамандык түрү бар экен.
Жол жорголуу былкылдак,
Жолу болсун кызыкпа,
Жолуккан жоого барганда,
Колтук, башы былкылдап,
Болбой берчү мал экен.
Үстүндөгү өзүңдү
Армандуу кылып таптакыр
Кордой берчү мал экен.
Дегениңе көнөмүн,
Айтып турган ушу чал
Аман болсоң, көк жалым,
Ата болуп беремин!
Айтканым жакшы билип ал,
Арсландыгың чын болсо
Арсланым уулум, тилимди ал!
Мындан ары бастырсак
Баабедин деген мазар бар,
Билгич айтат, эр да айтат
Баабедин атам бели, - деп,
Адам ата, Обо эне
Кошулушуп ушунда
Оюн салган жери, - деп,
Таң-тамаша, кызык сөз,
Акылга артык баталы.
Барып көрсөң Боз-Талаа,
Күн мезгили алты айга
Балам, Манас, тилимди ал,
Кош курашып жаталы!
Ат семирип ык болсун,
Алты айга мезгил толгуча
Эр семирип нык болсун!
Ак-Талаа бетин жайлайлы,
Аштыкты мыктап айдайлы!
Толуктап азык алалы,
Кетмендеп жерин ачалык,
Кочуштап тукум чачалык!
Эрен келет, шер келет
Эми, Манас, кебимди ук,
Тилегениң тең келет.
Тилимди ал, кулунум,
Амыз кылба, ар кылба
Боз-Талааны жайлайлык,
Кара кылды как жарып,
Кабылан, Манас, кебимди ук,
Орток аштык айдайлык!
Аштык бышаар алты айда,
Ошол аштык бышкыча
Боз-Талааны жайлайлык!»
Абышка айткан ал кепке,
Арслан Манас кубанды:
«Кетмендеп жерди оёюн,
Кең-кесири тоёюн!
Айза имерип, топ буздум,
Көңүлүн күлдөй шай кылдым.
Кара нээт атама
Кара калмак, манжууну
Чаап берип таптакыр
Сан карасын көбөйтүп,
Түрүлгөн кыйын бай кылдым,
Кана, атам Жакып көргөнү!
Дүнүйө жыйып, мал күтүп,
Не мураска жетейин,
Андан көрө мен эми,
Аштыкчы болуп кетейин.
Карыя тилин алайын,
Ушу турган Боз-Талаа
Орток эгин салайын».
Ошо көргөн чал менен,
Кайыптан чыккан жан менен,
Убаданы бек кылып,
Кудай деген кеп кылып,
Чын убада бек кылып,
Боз-Талааны жайлады,
Көк жалың аштык айдады.
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Көз жетпеген талаадан,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Ичке жолун төтөлөп,
Алып келди ошо чал
Эки өгүздү жетелеп.
Шамыяны шайлалуу,
Жолугуп турган ошо чал
Кош жетелеп калганы.
Манас кан буурсун кармады.
Жердин бетин ачты эле,
Кочуштап тукум чачты эле.
Ортоктошуп дан айдап,
Көңүлдү көк жал басты эле.
Чалдын тилин бала алып,
Кабылан Манас канкоруң
Балалыкты таштады,
Ичине акыл толгону,
Айдап келген эки өгүз
Көздөн кайым болгону.
Ай-талаада атасы,
Абышка болду коргону.
Чыканактап уйку алып,
Чырым этип тынч алып,
Жамбаштап жанды тындырса,
Жатып уйку кандырса,
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Оң жагына толгонуп,
Карыяны караса
Кызарып буудай толуптур,
Берен калган ак буудай
Чоңдугу тоодой болуптур.
Аты олуя жарыктык,
Манас уктап тургуча
Белен кылып коюптур.
Аң-таң калды зор Манас,
Таң калып, мойнун бурду эле.
«Тамаша ушу болду», - деп,
Таалайлуу тууган көк жалың
Аң-таң калып турду эле.
Абышка айтат бир сөздү,
Акылга салат кир сөздү:
«Оой, балам, Манас кебимди ук,
Шер экениң билгемин,
Алтайдан бери көчкөндө
Кезиксем - деп жүргөмүн.
Кыйшык ишиң оңдодум,
Кызыр чалган кырааным,
Өзүңө жолдош болгомун.
Орток аштык салыштык,
Алты ай, жети ай болгуча
Жолдош болуп калыштык.
Мындан ары Манасым,
Кабылан болгун, шер болгун,
Казына мүлкүң тең болсун,
Касташкан жооң кем болсун,
Он эки мүчөң тең болсун!
Беренимсиң, белимсиң,
Медер кылган шеримсиң!
Чын бусурман дин ыслам,
Чын сыйынган эримсиң.
Кабарың билип жүргөмүн,
Кайран көк жал келсе, - деп,
Сени күйүп жүргөмүн!
Жолугушуп боз болдук,
Кызыр чалган кырааным,
Кыяматтык дос болдук.
Ак буудай унун чайнаштык,
Арслан - деп ат койду,
Сен экөөбүз биригип,
Орток эгин айдаштык.
Жаттык жакын иргелеш,
Жаныбыз болду биргелеш.
Буудайдан дан албаймын,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай болот дүйнө шок!
Бул алакчы дүйнөгө
Өлсөм көзүм салбаймын!
Калайыкка дарымын,
Билеги жоон баатырмын,
Азган-тозгон байкушка
Артыкчасын жакынмын.
Баабедин ата көзүмүн,
Бар жандарды тойгузган
Баабединдин өзүмүн.
Шердигиң каалап билгемин,
Бар зайыр акы чеке тер
Таалайлуу атын тапсын, - деп,
Балам, Манас, кебимди ук,
Казаткер атын тапсын, - деп,
Ай-талаага конгомун.
Бул талааны жайладым,
Буудан кан атын тапсын, - деп,
Балам, Манас, кебимди ук,
Сени менен дос болуп,
Орток аштык айдадым.
Дыйканчынын сөзүмүн,
Абышка болуп кубулган
Бабадыйкан өзүмүн.
Кайып чалдан кеп угуп,
Катуу жоодон кутулуп,
Канкорум келет, - деп угуп,
Мурунку чалдан кеп угуп,
Бузук калмак душмандан
Буудан Манас, кабылан
Кутулуп келет - деп угуп,
Атайылап жүргөмүн,
Айда, Манас, кулунум,
Атсызыңды билгемин!
Каканчын журту катылса,
Манас кантип жүрөт, - деп,
Капа болуп жүргөмүн.
Береним сага дос болуп.
Азгырып аштык айдадым,
Бул азгырган себебим Астымдагы тулпарды
Адалга сатып минсин, - деп,
Ушу жагын камдадым.
Бабадыйкан мен болом.
Буудайыңды өзүң ал,
Тоголок буудай албаймын,
Балам, мурадыңа жетип кал.
Баары жанды тойгузган
Бабадыйкан атаңмын,
Ай-талаада кезигип,
Дос болгону жатамын.
Келериң эчак билгемин,
Келберсиген эр Манас,
Бир тушоосун чечсем, - деп,
Ошону сурап жүргөмүн.
Жер толгон ушу буудайга,
Шер экениң дагы чын
Манасым, айлана берсең кудайга.
Бекер Манас эмессиң,
«Шер» - деп, Алдам ат коюп,
Ааламга атың тараткан.
Кагышка минсең Аккула -
Анык тулпар мал ошол,
Алда Таала бир кудай
Ылайыктап жараткан.
Каканчындын Бээжинге
Туулбастан алты жыл
Шер атагың чийилген.
Алты шердин кенжеси,
Атын Бабадыйкан табат, - деп,
Бул атагың баатыр ай,
Канча жыл мурун билинген.
Билерим менен кулунум,
Ушу турган Ак-Талаа
Алты жыл тозуп жүргөмүн.
Кызылдаган буудайдан
Кыл бербей жеке алыңыз,
Бабадыйкан карыяң
Байкап айтат бир сөздү
Кулагыңа салыңыз.
Көөнө-Турпан бетинде,
Каргыш кеткен Барбардын
Күн батыш жакы четинде,
Лоб дарыя боюнда,
Көз жетпеген суусуз чөл,
Салынган төмөн боюнда,
Куркулдаган кузгун жок,
Сайылган чөлдүн учунда,
Кайыбынан кабылган,
Нойгуттун каны Карача,
Эркеги жок, кызы арбын,
Кудай сүйүп буюруп,
Так ошого табылган.
Кулан кууп токтоткон,
Кайыптан келген куу байтал
Иши күлдөй жөнөптүр,
Карачанын сан жылкы,
Сан жылкынын ичинде
Таңга жуук төрөптүр.
Чаранасы кете элек,
Тууганда жерге жатпаптыр.
Энесинин үстүнөн
Карап турса Карача,
Так миң катар аттаптыр.
Атка сынчы, көзү ачык,
Билгичтин баары сынаптыр.
Бул куланын ээси жок,
Ээси чыкса мээси жок.
Деген сөзгө көнүңүз,
Мунун ээсин таап бериңиз.
Ээсин таап бербесең,
Ушу турган кула тай
Сараңдыгың билбесин,
Таңда макшар күнүндө
Кара эшек кыла жүрбөсүн.
Бул жаныбар кула тай
Тулпардыгы бир далай,
Жал-куйругу чок экен,
Тегерек туяк жылкыда,
Кыл куйруктуу тулпарда
Кыйыны мындай жок экен.
Алты ай минип жол жүрсө,
Арыбас сыны бар экен.
Алтымыш асый болгуча,
Карыбас сыны бар экен.
Чу десе жанга жеткирбес,
Куюндук сыны көрүнөт.
Көкүрөгү жоон, ийини ичке,
Кыйындык сыны көрүнөт.
Туш-тушунан карадык,
Тулпарлык сыны көрүндү.
Жан-жанынан карасак,
Кара байыр казанат.
Таалайлууга табылчу,
Даты келген адамга.
Муну минген азамат
Кубанычыңды болтурат,
Муну жакшы баксаңыз,
Акыры бир күн Карача
Курсагыңды толтурат.
Кыл куйругун чарт түйүп,
Ушу турган кула тай
Кыргынга минер мал экен.
Карыпчыдан жабуу жаап,
Казатка минер мал экен.
Айгай укса шашпаган,
Айдын караңгысында
Бир изин ката баспаган.
Чуу укканда бөлүнгөн,
Тулпарлык сыны көрүнгөн.
Аман болсо кула тай,
Аркалуу тулпар ат болор,
Аман жүрсө ушуну
Сураган киши жат болор.
Кетмен туяк, кең соору
Кенен жердин бууданы,
Керишке минер мал экен.
Бербеймин, - деп, чыр кылып,
Бейжайга салып өтпөңүз.
Бекер бербейм, - дей берип,
Берен экен кула тай,
Көп өмүрүн кеспеңиз.
Башына окто катыңыз,
Багын билген адамга
Багын ачып сатыңыз.
Башка жылкы турбайбы,
Казатка минер ээси жок,
Кыл-куйругун чубалтып,
Жүрүчү жылкы турбайбы.
Кызыл кандуу кыргынга
Минүүчү жылкы турбайбы.
Жер жарылып көрүнбөс,
Чаңга минер жылкы экен.
Жер майышкан чоң согуш,
Канга минер жылкы экен.
Коржоктотуп жабуулап,
Өрткө минер мал экен.
Балбандар туруп салышып,
Баш кесилип, кан кетчү,
Четке минер мал экен.
Кызыл айза, кылычка
Кынап минер мал экен,
Айлап-жылдап согушка,
Сынап минер мал экен.
Бул жаныбар Кула тай
Байтал бээнин кулуну,
Кара жылкы дулдулу,
Кыл куйруктун кымбаты,
Кыйла жылкы тулпары.
Туяктары көп сонун,
Эт чыгарган чарадай,
Соорусу бөлөк бөлүнүп,
Эркин жаткан талаадай.
Кашка тишин карасаң,
Сомдоп, чаап, таптаган
Усталардын болоттой,
Чаткаягы кең экен,
Табылгылуу колоттой.
Тулпар экен оолугат,
Кырк аркан бою зынданга
Азыр салып салсаң да
Таалайлуу эрге жолугат».
Карачага ошондо
Канча сынчы муну айткан:
«Жылкыга кошуп койбоңуз,
Ээсин таап бербестен,
Бөөдөсүнөн сойбоңуз.
Бактуу эрге жолугат,
Багын байлап койбоңуз.
Башына окто катыңыз,
Баркын билген көк жалга
Колуңуз менен тартыңыз.
Деген сөзгө көнүңүз,
Ээсин таап бериңиз.
Асыйга жашы толгондо
Абайлап капа тартыңыз,
Ошондо кайып болот атыңыз!
Тилегине жетүүчү,
Жылкыңды талак бир кылып,
Ээсин издеп кетүүчү.
Тилимди алсаң, Карача,
Кула тайдын башына
Окто катыңыз,
Издеп барып ээсин,
Алдына тартуу тартыңыз.
Бейле, ушу сөзүмдү,
Бекер куйрук, жал эмес,
Мойнуна чылбыр салыңыз,
Ат арытып, жол чалып,
Ит агытып, куш салып,
Болжолдуу ээсин табыңыз,
Тартуусуна далай мүлк
Тайманбастан алыңыз.
Куп тыңда менин сөзүмдү,
Куп тартуу кылсаң кула тай,
Кутман болот өзүңө.
Санааң менен болтурат,
Аман болсо кула тай
Сандыгыңдын баарысын
Сары алтынга толтурат,
Көөнүң менен болтурат,
Аман болсо кула тай
Көмүркөйүң баарысын
Көп алтынга толтурат.
Туура тулпар кула тай
Куюндугу бар экен.
Түк адамга токтобос,
Кыйындыгы бар экен.
Мурадына кула тай
Жетчү сыны бар экен.
Ээсин таап түбүндө
Келчү сыны бар экен.
Бу кула тай карандын
Ээси кошо туулган,
Ээсин тапса кула тай
Ааламга салат чуулган.
Бул кула тай союлгур Бел байлаган белдики,
Мендеден артык туулган,
Медер болчу шердики.
Деген сөзгө көнүңүз,
Капа болбой тулпардын
Ээсин таап бериңиз.
Багып жүргөн кокустан,
Кула тай сизге мүлк эмес,
Белгилүү тулпар каранды
Менде минер жылкы эмес.
Кагышка минер дөөсү бар,
Каран калган кула тай
Күтүп жүргөн ээси бар».
Карача канга муну айтып,
Сынчы айылына кетиптир.
Жыл он эки ай толгондо
Карачанын калкына
Каатчылык жетиптир.
Карачанын көп нойгут
Дан табалбай зарланып,
Төрт түлүк малын чачыптыр,
Чама чарчап, ал кетип,
Кайран нойгут ошондо
Туш-туш жакка качыптыр.
Журт буркурап калганы Жерин чегиртке талап басыптыр.
Адамдын баары жыйылып,
Ошондой балаа келгенде
Малынын баары кырылып,
Калың журту дан таппай,
Жаман шашты, - деп уктум
Тилегенди кудурет,
Берет экен - деп уктум.
Асый чыкма кула тай
Жашы асыйга толду, - дейт.
Нойгуттун каны Карача
Тартар кези болду, - дейт.
Сөзүмө кулак салыңыз,
Баарын берип буудайдын
Кула тайды алыңыз.
Куланы алсаң колуңа
Кыялың өсүп чечилет,
Кырсыктын баары кесилет.
Кызыр чалып бак берет,
Чын кудай сага ат берет.
Алты айга минсең арыбайт,
Алтымыш асый болгуча
Азуу сөйкөп карыбайт.
Чалгынга минсең чарчабайт,
Оорукка минсең оорубайт,
Атышка минсең арыбайт,
Артык тулпар мал ошол.
Кудай Таала кудурет
Куп көк жал, Манас кан
Куптап таап минсин, - деп,
Жазып койгон мал ошол.
Кайыбынан түшкөн мал,
Казатка чындап арынап,
Таалайыңа бүткөн ал.
Ошондой тулпар жаныбар,
Күн чыгыш менен күн батыш
Талыбай чуркаар алы бар.
Таап минсең ат ошол,
Басып өтсө кара таш
Таруудайдан быркырайт,
Оозун жайса тим эле,
Булуттай учуп дыркырайт.
Олуяттан бата алат,
«Аккула» болуп аталат.
Күлүгүнөн оолугат,
Кызыр чалган кырааным,
Кыйындын баары жолугат.
Берен да сен, эр да сен
Мендеден артык шердирсиң,
Зайыппуруш атагың,
Жараткан адам уулуна
Жаралып келген шердирсиң.
Таалайың ачык, багың бар,
Он сегиз миң ааламга
Чамаң келер алың бар,
Чапчышса жетер баркың бар.
Шердигиң каалап билгемин,
Асыл шердин Аккула
Алты ай сени токтолуп,
Таап берсем, - деп жүргөмүн.
Бабадыйкан келипмин,
Балам, Манас, биле жүр,
Дыйкандар менен шерикмин.
Шердигиң каалап билемин,
Арыган атты семиртип,
Ачкан курсак тоюнтуп,
Жер үстүндө береке
Алда Таала кудайдын
Милдетин алып жүрөмүн.
Бек олуя көзүмүн,
Береним, бейлей жүрөрсүң,
Берекенин өзүмүн,
Кадимки Бабадыйкандын
Караган кара көзүмүн,
Көзү турмак, мен өзүм
Караган кара өзүмүн.
Ай-талаада кезигип,
Балам, Манас, угуп тур,
Бабадыйкан бата алдың,
Жер үстүндө адамга
Зайыппуруш аталдың.
Оой, Манасым, оомийин!
Бет алып менде барбасын,
Береним, сенин өзүңө
Беттешкен аман калбасын!
Ок өтпөгөн тондуу бол,
Ок жетпеген аттуу бол!
Кызыкканга кыргын сал,
Белсенишкен жоо болсо,
Белин бүктөп өчүң ал!
Жолдошуң кыраан сексен төрт,
Бет алганың мерт болуп,
Болуп кетсин кызыл өрт!
Кармашкан адам оңбосун,
Катылган аман болбосун!
Жолуң шыдыр жер болсун,
Жолдошуң Кызыр эр болсун!
Аккула семиз ык болсун,
Жалгыз башың көк жалым,
Өзүңө тете кырк болсун!» Деп, ошонтүп, Манаска
Бабадыйкан кезигип,
Батасын берип койгону.
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Жанындагы ак сакал
Көздөн кайым болгону.
Турду Манас сандалып:
«Көздөн кайым болду», - деп,
Сүт кымыран таң калып.
Ошондо Манас кайран шер
Колун алып аркага,
Коржоктогон кайран эр
Астында күлүк Айбанбоз,
Ээрин алып жайдактап,
Айдай сары талаага
Коё берди баймактап.
Аккаңкыны жазданып,
Булгаары тердик, көк токум
Жамбашына салынып,
Ойноо бала чагында,
Алтайдагы ок өтпөс
Айкырынан жамынып,
Ач болотту салынып,
Жумган көзү ачылбай,
Сунган буту тартылбай,
Адамдан бөлөк арслан эр
Алп уйкуну салды эле,
Адамдын шери кургуруң
Корулдап уктап калды эле.
Таң сөгүлүп киргенде,
Жерге жарык тийгенде,
Ичке жолду төтөлөп,
Карып болуп дан издеп,
Келе жатат Карача,
Токсон арын жетелеп.
Карып болуп, ал таппай,
Токсон төөсүн жетелеп,
Карайлап издеп, дан таппай,
Түсү качып, түн катып,
Эли карып, эң ачка
Акылынан куп шашып,
Ат бороюн сыдырып,
Ааламдын баарысын
Аштык издеп кыдырып,
Асмандан жылдыз бириндеп,
Таңдын муздак жели дирилдеп,
Суук шамал жел болуп,
Баабединдин мазардын
Салынган берки маңдайда
Көрсө көңүл бөлүнөт,
Тоодой кызыл ак буудай
Ай-талаада көрүнөт.
Көргөнүндө Карача
Көп азык болот бизге, - деп,
Көөнү кетти бөлүнүп.
Бээ баштаган беш тогуз
Баабединге чалды эле,
Эл чуркурап, чуу туруп,
Буудайга жакын барды эле.
Ал буудайдын ээси бар,
Жалаңкычтай жар кабак
Жанында Манас дөөсү бар.
Адамдан бөлөк жан экен,
Арт жагына караса,
Арсландай жалы бар экен.
Сыягы бөтөн, заары күч,
Катылганды кылат түз.
Бул баатыр өөдө ойгонсо,
Буудай эмес Карача
Кайран жандан күдөр үз!
Келгендерден кеп уккан,
Анжыяндын калктары
Артык дыйкан, - деп уккан.
«Эл бекен, булар жоо бекен,
Каарданса тойгон кул
Кашайта көздү оёбу,
Калк, төөлөр, мындай тура тур!
Жакындасак кокустан,
Койбой союп коёбу?
Арларды олжо кылбасын,
Ачууланса кокустан
Адамдын баарын кырбасын.
Зорлугу тоонун теңиндей.
Оонап кетсе кокустан,
Көрүнгөндү жегидей.
Адамдан бөлөк түрү бар,
Кайгуулда жүргөн шер белем?!
Азыгын камдап абыдан
Бууругуп жаткан эр белем?!
Берен да экен, бел да экен,
Белгилүү кыйын эр да экен.
Обурагы артык жан экен,
Оң жагында жолдошу
Арылдап жанын жаланган,
Ач арсланы бар экен.
Арслан тийсе оң кылбас,
Айкырып турса бул адам
Баарыбызды соо кылбас.
Кымбат да экен, шер да экен,
Кылымга татыр эр да экен.
Оң далысы кең да экен,
Ойротту бузчу шер да экен.
Жалаңкычтын көзү экен.
Кайып шердин өзү экен.
Ачкалыктын жапаасын
Көргөнү келген экенбиз,
Ачка болуп дан издеп
Өлгөнү келген экенбиз.
Оолугуп бизге кол салса,
Оң таптырар кул эмес,
Оңой-олтоң бул эрге
Менде чыдаар уул эмес.
Аштык издеп, дан карап,
Арам өлөт экенбиз,
Кыйын душман жоо болсо,
Бейили жаман эр болсо,
Жаман өлөт экенбиз!
Бузулган экен биздин түш,
Кыргын болсок талаада
Кылымда болбойт мындай иш.
Ырайымдуу жан бекен?
Ырас жини кармаса,
Кырып салар ал бекен?
Уйкудан өөдө тургуча,
Бизге моюн бургуча,
Жабдыгын алып тургуча:
«Жан соога, баатыр, мына», - деп,
Байтал бээнин кулуну,
Кара жылкы дулдулу,
Асый чыкма Аккула
Бул арслан алдына
Тартуу кыла салалы,
Бекер карап турбастан,
Бек акылды кылалы.
Жан соогалап алалы,
Минтпей койсок, жигиттер,
Канткенде аман калалы!?»
Нойгуттардын Карача
Албан түрдүү сөз айтып,
Баатыр Болот карысы,
Кыргын тийген эмедей
Кыйрап түштү баарысы.
Билегинен сап кетип,
Жүрөгүнөн кап кетип,
Төөнү айлана жүгүрүп,
Саксалаңдап карысы,
Айласы кетип антаңдап,
Карача баштык баарысы:
«Бул айтканың акыл, - деп,
Аккуланы тартууга
Аскердин баары макул, - деп,
Ата-энеси бир жылкы,
Арслан шердин алдына
Тартуу кыла салалы,
Аман-эсен куу жанды
Ажыратып алалы!
Сынчылар айткан кеп эле.
«Тартуу кылсаң Аккула
Далай мүлк болот», - деди эле.
Ал айтканы чын болсо,
Анык тулпар бул болсо,
Өчкөн отту тамызар,
Өлгөн жанды тиргизер.
Бекем кылыч байланып,
Бээжинди көздөй айланып,
Берендер минер мал эле,
Болот айза колго алып,
«Ысылам», - деп, үн салып,
Бусурман минер мал эле,
Кадыр түнгө жолуксак
Бош кылуучу мал эле.
Ээсин таап биз берсек,
Эренди бизге жаныбар
Дос кылуучу мал эле.
Эр Болот баштап жүз киши
Уйгу-туйгу жүгүрүп:
«Кырып иер бекен», - деп,
Кызыталак жандан түңүлүп.
Элчилик түрдөн башташып,
Жоо-жарактын баарысын
Чогуу үйүп ташташып,
Эстүүнүн баары күйүнүп,
Эселектер ошондо:
«Кырса кыргын болдук», - деп,
Төөнү айлана жүгүрүп,
Корккондон көзү алактап,
Акылдан танып кээ бирөө
Жаткан экен шалактап,
Берендин баары жүгүрүп,
Эселектин баарысы:
«Өлдүк!» - деп, жандан түңүлүп,
Кара чаар кабылан
Калк коркуп эми турганда
Капталынан чамынып,
Чолок көк чаар жолборсу
Илип кетчү эмедей,
Оозун ачып камынып.
Калк үркүп эми дыркырап,
Кайран жандан түңүлүп,
Калайык качып дыркырап,
Калк минтип турганда,
Нойгуттун каны Карача
Карчыгадай камынып,
Кайраттуу жандын бири экен,
Кайыптан акыл табылып;
«Атаңдын көрү, жаман журт,
Ажал жетсе өлбөйбү?
Алда башка салганын
Чиркин менде көрбөйбү?
Тердеп ата куубайбы,
Ыйлап эне туубайбы!
Туулган менде өлбөйбү,
Туура жазган буйрукка
Мендеси чиркин көнбөйбү!
Аманатын кааласа,
Жараткан өзү албайбы!» Деп, ошонтүп, Карача
Алтындаган жанкалта
Жанкалтанын үстүнөн
Ак кисе чечип алды эми.
Кылча жанын тутамдап,
Аккула тартып камынып,
Асый чыкма Аккула
Буулумдан жабуу жаптырган,
Билгич экен Карача
Бирөө кастык кылат, - деп,
Буйгат жерге бактырган.
Дилделеген октону
Азем менен каттырган,
Окоро түйгөн ак чылбыр
Үч кулач узун тактырган,
Менин атым болсо, - деп,
Идерлүү адам жактырган.
Окоро түйгөн ак чылбыр
Мойнуна бүктөп артты эми,
Көк жалды көздөй Карача
Аккуланы тартты эми.
Аккуланы жетелеп,
Канкорго тартуу кылууга
Карача басты бүгүлүп,
Карап турган көп жандар:
«Кана, эмине болот?» - деп,
Карабай жандан түңүлүп,
Карача жакын калганда
Бир бирден басып тарашып,
Баарысы жерди карашып,
Бузулуп өңү кубулуп,
Кудайга үнү угулуп,
Баш-баштарын карасаң
Көтөрбөй жерге тыгылып,
Өөдө болбой кылкылдап,
Жер чукушуп былкылдап,
Күбүрөшө калышып,
Эстүүсү эпсиз күйүнүп,
Эселектер ошондо
Корголоп төөгө жүгүрүп.
Акырын басып төтөлөп,
Тартып барды Карача
Онжоңдотуп Куланы
Ойронуңа жетелеп,
Акка мойнун бурганы,
Онжоңдотуп Куланы
Карача тартып турганы.
Кийген тону Манастын
Алтын жака күрөөкө,
Кызыр чалган берениң
Кылычты илип билекке,
Чукуранып ойгонуп,
Оң жагына толгонуп,
Каарданып чамынып,
Бир кудайга жалынып,
Ыйманы бар бетинде.
Көк жалдын жайын сураба,
Чын бусурман, чынар шер
Бул кыргыздын коргону,
Күтүп алчу кайран эр.
Оңкоюп Манас караса
Тартууга келген Аккула,
Куйругу узун, жалы бар,
Ушундай сулуу жаныбар.
Караса көңүл бөлүнөт,
Как ошондо Аккула
Атадан жакын көрүнөт.
Бекем белди курчанып:
«Дин ыслам!» - деп, үн салып,
Бээжинге тийип кол салып,
Бейпайга минер мал экен,
Катуу чыдап, кырк артуу
Кагышка минер мал экен,
Капыр менен бусурман
Ортосунда онжоңдоп,
Салышка минчү мал экен.
Айза кармап, топ бузуп,
Дууга минер мал экен.
Айгай кулак тундуруп,
Чууга минер мал экен.
Кызыл түпөк айза алып,
Кынсыз кылыч байланып,
Кыргынга минер мал экен.
Кара түпөк айза алып,
Кара болот кылыч байланып,
Кагышка минер мал экен.
Капыр менен бусурман
Чек арасын бөлүшүп,
Чабышка минер мал экен.
Токсон илек кол алып,
Тоорулга минер мал экен.
Сексен илек кол алып,
Серпишке минер мал экен.
Түпөктүү айза колго алып,
Солоктоп желип калышып,
Жекеге чыгып сайышын,
Кабак ачар ал экен,
Кайгуулга минер мал экен.
Бабадыйкан олуя
Айткан ушу кеп экен.
Алда Таалам Аккула
Алып келген ал экен.
Сүйүндү Манас дардайып,
Чаначтай мурду барбайып,
Көк арсландай чамынып,
Жаратканга жалынып,
Опол-тоодой канкоруң
Ордунан турду камынып.
Манас өөдө турганда
Көңүлү атка бөлүндү,
Жетелеген чоң кула
Бурак аттай көрүндү.
«Кечээ, Бабадыйкан карынын
Айтканы анык тушу экен,
Айтып кеткен Кула аты
Анык өзү ушу экен.
Кең көкүрөк, тайкы жал,
Кетмен туяк, кең соору,
Аркар аяк, капкан бел,
Алыска чыдаар мал экен.
Атасы тоонун кайыбы,
Энеси чөлдүн бууданы,
Куп келтирип, куп жасап,
Кудайдын буйруп турганы.
Сексен төөгө дилде артып,
Жердин жүзүн кыдырса,
Алтын чачып сарыптап,
Азелде мындай кабылбайт,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана издесе
Төрөгө мындай табылбайт.
Кайыбынан кабылган,
Жасаган экен жараткан,
Жаныбарым Аккула
Кайманадан табылган.
Кыска көкүл, жал экен,
Ай, жаныбар Аккула
Кырсыкты чечер мал экен!
Бекер куйрук - жал эмес,
Бекер алчу мал эмес!
Ат коштогон бул чалдын,
Касиеттүү зор кандын,
Кадимки нойгут кыргызга
Ата болгон кези экен.
Айланайын бусурман:
«Айкөл Манас минсин», - деп,
Алып келген кези экен!
Дегенине көнөйүн,
Кызыл буудай, кыйла мүлк
Кулага тартуу берейин.
Буудайга ыраазы болбосо,
Дегенине көнөйүн,
Бай Жакыптын сан кара
Баарысын тартуу берейин.
Сарып кылып дүйнөмдү,
Деген сөзүн алайын,
Кыймылдаган жанымды,
Колумдагы барымды,
Бир атка тартуу кылайын.
Бир туягы сан кара,
Бербейин деген кулуна
Сатса келбейт булуна,
Белен кылат жолуна,
Берейин деген кулуна.
Куланды кууса куткарбас,
Куюндугу бар экен.
Чалгын минсе чарчабас,
Жаныбарым Аккула
Дулдулдугу бар экен.
Кыл куйругу бир кучак
Жасаган жалгап кабылды,
Онжоңдогон Аккула
Таалайыма табылды!»