Манас - Саякбай Каралаев - 31

Кара эшек кылып минер, - деп,
Акбалтай уулдуу болду, - деп,
Атын Чубак койду, - деп,
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым.
Алты жашка келгенде,
Меке кетти, - деп уктум,
Жолдош албай жанына
Жеке кетти, - деп уктум.
Он эки бирге кол берген,
Он олуя жол берген,
Калыйпадан кат алган,
Канкор Чубак аталган,
Он эки бирге кол берип,
Зайыппуруш аталган.
Көрбөсөк да билебиз,
Акбалтайдын жалгызы
Арслан Чубак, аманбы?
Уйкудан туруп ойгонуп.
Көзүңдү бизге салыңыз,
Аманатың Көгала
Азыр берем алыңыз.
Ата - Меке, эне - нур,
Атка минип, Чубагым,
Атаң Акбалтайга барыңыз.
Акбалтайга барганда
Табарсың белес-белиңди,
Өзүң таап аларсың
Өзүңө теңгээл шериңди».
Ушуну айтып кайып чал
Көгала бере койду эле,
Батасын берип жиберип,
Ат коштогон ал адам
Көздөн кайым болду эле,
Көгала алып, эр Чубак
Көп жалынып кудайга,
Оргуп жаткан булактан
Суусунун кандырып,
Көгаланы минерде,
Жаңы Чубак жүрөрдө
Белестен чыкты беш киши,
Ак селдеси казандай,
А десе үнү азандай,
Чоң Мекенин далили,
Чоң ыймамдын өзү экен,
Жер кыдырып, суу көрүп,
Сейилге келген кези экен.
Аркасында үбүнөн
Алып чыкты бир буюм,
Мекедеги чоң ыймам
Чоң куржундун түбүнөн.
«Мекеден бери чыкканда
Кезигериң билгемин,
Зайыппуруш көк жалга
Берейин, - деп жүргөмүн.
Балам, жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой кез
Ушу берчү тонумдун
Толук аты ок өтпөс.
Чоң ыймамым берди,- деп,
Ок өтпөстү кийиңиз.
Тонду берген себебим -
Зайыппуруш эрсиң сен.
Боз адырмак тоо да көп,
Болжошо турган жоо да көп,
Ат чаалыкчу жол да көп,
Айгайлашып атышар,
Аңдып жүргөн кол да көп.
Аманат берген бул тонду
Азыр кийип туруңуз,
Атыша чыга жоо келсе
Айныбай бойду уруңуз.
Өлчөөсүн көрчү дүйнөнүн Ок жетпеген атың - бул,
Ок өтпөгөн тонуң - бул!»
Акбалтайдын Чубагы
Чоң ыймамды билди эле,
Ала коюп арсланың
Ок өтпөстү кийди эле.
Бүчүлүгү бир тогуз,
Бүлк этип ок тийгисиз,
Топчулугу бир тогуз,
Топ этип ок тешкисиз.
Ок өтпөстү кийди эми,
Ок жетпести минди эми!
Катар турган беш адам:
«Оомийин!» - деп, кол жайып:
«Оомийин!» - деп, «Оомийин!»
Сапарга чыксаң жол берсин,
Кырк чилтен, кызыр Ниязың
Кыдырата кол берсин!
Менде азар салбасын,
Беттешкен аман калбасын!
Акбалтайдын арсланы,
Акыры кылың сынбасын!
Бетиңден кирип качырып,
Менде азар салбасын!
Беттеше келген душманың
Бирөө аман калбасын!
Оомийин! Чубак, кошкун!» - деп,
Олуяттар ошондо
Батасын берип калды эми.
Олуят Чубак кырааның
Ок өтпөстү кийди эми,
Көгаланы минди эми.
Бура тартып дыр коюп,
Атасын көздөй чу коюп,
Көгала берген кайып чал
Олуяттын өзү экен,
Ыйык жалын кармаса,
Бул жаныбар Көгала
Кыл этинде кези экен.
Эми Чубак жол жүрүп,
Атагы Алай жерин таап,
Алайда нойгут элин таап,
Кайыптан акыл табылып,
Кайыбынан Чубакка
Ок өтпөс тон, ок жетпес Ошондой мүлктөр кабылып,
Акбалтайдын Чубактын
Абийири минтип жабылып.
Тегин Чубак уул эмес,
Теминишкен душманга
Теңдешпей койчу кул эмес.
Эрен да ошол, шер да ошол,
Эпсизиң Чубак эр да ошол.
Алайдагы нойгутка
Чубак атка конду эми,
Аалам журтту буй кылган
Чунак атка конду эми.
Чубак Көгаланы мингенде,
Ок өтпөстү кийгенде
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Айгайды арбын салыптыр.
Орчун журтка кол салды,
Ооганды чаап он алды.
Аалам журтка чыр салды,
Тиктегенин каратып,
Акбалтайдын арсланы
Ордосун бузуп, олжо алып,
Орчун журтту басканы.
Билген адам кеп айтты:
Акбалтай уулу Чубак, - деп,
Ачуусуна тийгенди
Айдап жүрүп кыйраткан
Абыдан кыйын чунак, - деп.
Берен Чубак көйкашка
Мендеден түрү бир башка
Анжыянды чаап таратты,
Ары жагында Коконду
Бет каратып бир кайтты.
Акбалтайдын Чубактын
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Доошунан жан чыкты.
Алышып адамдын алы жетпеди,
Арсландын тиши өтпөдү.
Беттешкен жоолор бүлүндү,
Берендиги билинди.
Калың элге чыр салды,
Көгаланы мингенде,
Ок өтпөстү кийгенде
Кашкарды камап алты алды.
Берен Чубак өзү экен,
Бейжайдын кара көзү экен.
Календерди камады,
Кожолорду эр Чубак
Кокуйлатып сабады.
Сабашына чыдабай,
Журт саргарып турду - дейт,
Колу жеткен жерлерди
Кордук кылып эр Чубак
Өз билгенин кылды - дейт.
Буласын булап алды - дейт,
Алты-Шаар, Коконго
Бузукту мыктап салды - дейт.
Кагышканды каратып,
Ала берди эр Чубак,
Камандай кылып кыйратып,
Кармашкандын баарысын
Чала берди эр Чубак.
Кабылан Чубак атагы,
Канчага жетти чатагы,
Ажалдан кайра түк кайтпайт,
Кармаш кылбай жатабы?
Өз билгенин кылды, - дейт,
Анжыяндын аркагы жоон сарала Акбалтайдын Чубагы
Алым алып турду, - дейт.
Алымына чыдабай,
Ар кайсыдан кеп угуп,
Бири «Букардагы Темиркан
Каары катуу жан деген,
Кабагы бийик заары күч,
Катылышкан, күдөр үз!
Ошо турган Букарга
Бурулуп менде барбайт, - дейт,
Мындан мурун Букардан
Эч ким сурак албайт», - дейт.
«Менде барбас Букарды
Бет каратып алам, - деп,
Кутурган экен Темиркан
Букара кылып салам, - деп,
Кыз-катынын Темирдин
Тартууга тартып алам, - деп,
Аты угулган Букарга
Алааматты салам, - деп,
Ал күчүмө көнбөсө
Калдайган шаар Букардын
Кандыгын Темир бербесе,
Каптап кирип Букарга
Калайманды салам»,- деп,
Караргандан түнөрүп,
Аттанып чыкты Алайдан.
Асыл Чубак, эр көк жал
Ат аябай жол жүрүп,
Аз гана эмес мол жүрүп,
Астындагы Көгала
Баскан жери быркырап,
Учкан куштай зыркырап,
Калдайган шаар Букарды
Камап Чубак барыптыр.
Дарбазада сакчылар,
Сакчыларды кырыптыр.
Билген чырын кылыптыр,
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Жаман балаа эр Чубак,
Эр Чубактын эрдиги
Мендеден чыкпайт эч убак,
Кызыл кылыч Зулпукор
Көөлөп турган кези экен,
Катылганды түк койбой,
Жөөлөп турган кези экен.
Жердин үстүн түк койбой,
Жеке өзүм билем,- деп,
Ээлеп турган кези экен.
Чубактын жайы ушундай:
Сөлөкөтү-сөлбөтү,
Атка минген келбети Зордугу тоонун теңиндей,
Ааламды союп жегидей.
Кабагы бийик, заары күч,
Катылганды кылат түз.
Жалаяк ооз, жар кабак,
Айзага даңгыл ыктуу кул,
Абыдан баатыр мыктуу кул.
Көк жалдыгын билгизип,
Көгала оозун бурду эми.
Букардын каны Темиркан
Кан Балтайдын эр Чубак
Камап барып турду эми.
«Айтканыма көнгүн, - деп,
Чатакташпай, чырдашпай,
Астындагы алтын так
Мага түшүп бергин,- деп,
Багынар көөнүң бар болсо,
Кыздарың тартуу кылгын,- деп,
Сайышар көөнүң бар болсо,
Майданга азыр чыккын,- деп,
Кабарлап эми билип ал,
Кан Балтай уулу Чубактын,
Каарына келгенде
Ааламды бузчу чунактын,
Бу сөзүнө көнгүн,- деп,
Капкалуу Букар шаарынын
Кандыгын мага бергин»,- деп,
Камап барып турду эми,
Капка баккан карысы,
Караканга качты эми.
Сакчылардын баарысы,
Кожолору короктоп,
Молдолордун баарысы
Алапайын табалбай,
Качып калды сороктоп,
Кан алдына жүгүрүп,
Калайык айтып турду эми:
«Катуу мүшкүл иш көрдүк,
Бир адамдан күч көрдүк!
Жолборс кайрат, жоон жүрөк,
Жологонго салгыдай
Арылбаган чоң дүмөк.
Эңкейтип менде алгысыз,
Эч ким чыдап баргысыз,
Көк темирден тон кийген,
Көгала сындуу ат минген,
Көгала тулпар малы бар.
Көп кан ичме абыдан,
Каар бетине айланган,
Жолум үйдөй чоюнбаш
Бир жагына байланган.
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Алеңгир жаа, сыр жебе,
Айтканына көнбөсөк Азыр салат аңгеме!
Эрен да экен, шер да экен
Аттан түшпөй Букарды
Эңип алар эр экен.
Оңураңдап кол салса,
Орто белден оргудай.
Он эки капка Букарды
Ойлоп турсам ушул эр
Түк чыгарбай соргудай.
Аскерди артык жыйбасаң,
Айланы мыктап кылбасаң,
Көзү кызыл, өзү зор
Көрүүгө мындай аалам жок».
Журт чуркурап, эл дүрбөп,
Каарды Чубак баштады,
Бул кабарды укканда
Баатырлар коркуп, журт шашып,
Жалпы Букар ошондо
Кырылып кете таштады.
Журт чуркурап турганда,
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Карасурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу,
Узун чачтын ыктуусу,
Ургаачынын мыктуусу,
Кең көйнөктүн тазасы,
Ургаачынын баашасы,
Беризаада бейбактын
Берендиги белгилүү,
Ургаачы башын эр кылып,
Кайгуулга чыккан канаты,
Кыз кезинде бейтаалай
Кылым чайкап, журт бузган
Каныкейдин адаты.
Он эки кыздын кенжеси
Төбө чачын өргөнү
Төрт миң катар уулдан да
Муну жакшы көргөнү.
Айтып турган адамга
Сүйлөсө сөзү зар эле,
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү,
Оң ийнинде ал кыздын
Жылаңач бала бар эле.
Темиркан кызы Каныкей
Теги эсиңде бар бекен,
Бала кезден Каныкей
Балбан бейбак болучу.
Барган жерге калайман,
Салган бейбак болучу.
Эр Чубакты көргөндө
Эликтей болуп түйүлүп,
Темиркандын алдына
Азыр жетти жүгүрүп,
Кан ордосу сарайга,
Атасынын алдына
Ал Каныкей муну айтат:
«Эшикке келди эпсиз жан,
Ажалым жетсе өлөйүн,
Амалым жетсе ошого,
Кагыш кылып көрөйүн.
Жеңдирип салсам ал жанга,
Кордукту койдой көрөсүң,
Калбай баарың өлөсүң.
Алып салсам аны мен
Өлтүрбөстөн, житирбей,
Тирүү кармап алармын,
Алты ай тынбай салышып,
Тикесинен салармын.
Кайра тартып Букарга
Келбегидей кылайын,
Кызыгып Букар калааны,
Мындан кийин ал жанды
Көрбөгүдөй кылайын!» Деп, ошонтүп, Каныкей:
«А да жалгыз, мен жалгыз,
Ай-талаада сайышып,
Аябай кызык салайын.
Чапчылашып алышып,
Чапканы жүргөн эменин
Чамасын сынап калайын.
Күчтүүсүн күүлөп билейин,
Күчүм келсе ушуну
Жерине чейин сүрөйүн!
Капырдан келген жоо болсо,
Кылычтап башын алайын.
Ыстамдан келген эр болсо,
Бир кекетип салайын.
Тирүү кармап алдыңа
Тартуу кыла салайын!» Деп, ошонтүп, Каныкей
Кең көйнөгүн шымданып,
Келишимдүү бейтаалай
Кериш кийимин тыңданып,
Казынада бедер жок,
Карабеттин өзүндө
Нелер бар да, нелер жок.
Жоо дегенде сүйүнүп,
Эр мүчөлүү бейтаалай,
Эркектин кийимин кийинип,
Ашып-шашып кенебей,
Алып иет экен,- деп,
Ушу турган Чубакты
Бучкагына теңебей,
Олоңдой болгон кайран чач
Төбөгө кынап түйдү эми,
Ок өтпөгөн туулга,
Көпкөк темир курч болот,
Көмкөрө башка кийди эми.
Кабырганын себилди,
Киндиктин өөдө жагына
Кийинген экен бул бейбак
Ок өтпөгөн темирди.
Толо боюн топчулап,
Толукшуган кайран бет Бек бекитип үпчүлөп,
Алтын жаак айбалта
Ала коюп чапчудай,
Азырланып белендеп,
Артык шайлап билди эми.
Кагышка салчу ак тинте
Ач билекке илди эми,
Алтын жаак болот жаа
Айдалыга илди эми.
Комокойлуу сыр найза
Учун болот улаткан,
Темирге сайса өтсүн,- деп,
Токтобой кирип кетсин,- деп,
Бөрү тил кылып болотту
Бөтөн-бөтөн улаткан.
Тийгени тим эле,
Бат кабылдап кетсин,- деп,
Адамдын көз жашы менен сугарткан,
Ургаачы болуп жоо сайган,
Ушундай жан болобу,
Букардын журтун кубанткан!
Ошо кезде Каныкей
Жашы он экиге жете элек,
Өзү бала секелек,
Өрүмдөн чачы өтө элек,
Ургаачы болбой, эр болсо,
Алуучунун бири экен,
Ааламга кыргынды
Салуучунун бири экен.
Жоо ылайык билгич эр,
Кан Балтайдын Чубакка
Калайман салчу ошо шер.
Шамдагайы болжолсуз,
Басып чыкса бейбакка
Баары Букар таң калып,
Кожо-молдо аралаш:
Кокуй, долу бейбактын
Күнү эмине болот,- деп,
Карап турду жарданып.
Кыз-ургаачы аты бар,
Кантер экен каркыбар!
Эркек эмес, кыз болуп,
Эңдирип иер бекен, - деп,
Эпсиз баатыр эмеге
Жеңдирип иер бекен,- деп,
Журт таң калып турганда
Каныкейдин ак сарай,
Кыз да болсо бейбактын
Сөөлөтү артык бир далай.
Ал сарайдын ичинде
Азем менен жайлалуу,
Кагыш болсо минүүгө
Алтымыш тулпар байлалуу.
Ал тулпардын күлүгү,
Чубак менен беттешкен,
Кең Букардын шаарына
Каныкейдин бүлүгү.
Ал тулпардын ичинде
Кара кашка аргымак Сом туягы чарадай,
Арт жагында соорусу
Эркин жаткан талаадай.
Ал Каныкей капырдан
Акыл качып кутулбайт,
Акылы артык бакырдан.
Кара кашка аргымак
Кагышка камбыл жан экен.
Канча мүшкүл иш түшсө
Каныкей ала кетсин,- деп,
Арнаган мал экен.
Келген жоодон чочунуп,
Ашып-шашып Каныкей
Аргымакты токунуп,
Чап олоңун бек тартып,
Куюшканын узартып,
Жоого урчу доолбас
Үнүн уксаң ыраак кач.
Кайра байлап капшырып,
Кайран долу Каныкей
Канжыгага тапшырып.
Көк найзасы койкоюп,
Көк жеке бутта чойкоюп,
Калың Букар таңданып,
Каныкейге жарданып,
Кандай жан алып жүрөт,- деп,
Кандай эрге тиет,- деп,
Караган менде жарданып,
Жекеге чыгып жоо беттеп,
Ургаачы мындай болобу?
Бул Каныкей бейбакты
Ургаачы деген оңобу?
Алганы менен чырдашса
Анысы аман болобу?
Калың Букар жарданып,
Карап турду таңданып.
Кайгырган жок чочунуп,
Аргымакты токунуп,
Каар бетине айланып,
Кара болот кылычты
Жалаң жанга байланып,
Жоо дегенде камынып,
Жолборс бейбак жүрдү эми.
Казыналык сарайдан
Аң-таң калды далай жан,
Көрүп турду көп балбан,
Көргөн адам таң калган.
«Бул Каракан баатырдын
Кызы эмне болот»,- деп,
Кейип-кепчип калк турду.
Калк көзүнө түшпөстөн,
Капканы көздөй жүрдү эми.
Кара кашка аргымак
Кайрылбай ыргып минди эми.
Көк найза алып камынып,
Көрөр болсоң ошондо,
Көк жал экен Каныкей
Көк жолборстой чамынып,
Каракандын шаарында,
Чоң Букардын айылында
Казыналык мунара
Мунара жайын сураба!
Бул Каныкей капырың,
Акылга дыйкан баатырың
Мунаранын түбүнө
Сайышка майдан кылдырган.
Жыгылса жумшак болот,- деп,
Буттап алтын зер берип,
Кара кумдан тундурган.
Дорболоп кум төктүргөн,
Балбандарга тептирген.
Мамыга алтын орогон,
Сайыш менен күрөшкө
Мээнет баскан бейтаалай
Ылайыктап жорогон,
Каракандын казына
Ал майданды кылганда
Арбынырак корогон.
Сайыш кылчу майданга
Көк найза алып булгалап,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Оозунан заары төгүлүп,
Желигип долу бакырып:
«Жекеге бери келгин!» - деп,
Эр Чубакты чакырып,
Өйүз-бүйүз турушуп,
Өлөр антын кылышып,
Карама-каршы турушуп,
Качпай антын кылышып,
Акырын сүйлөп, бек таштап,
Каныкей бейбак кеп баштап:
«Көк ырапыс тон кийген,
Көгала сындуу ат минген,
Жердин жүзүн калтырбай,
Чалган сының көрүнөт,
Кез болгонду талкалап,
Алган сының көрүнөт.
Чоң Букарга кызыгып,
Калган сының көрүнөт.
Ала койчу сен эмес,
Алдыра койчу мен эмес.
Астыңдан каршы чыгалык,
Арман-дартың айта кой,
Ургаачы болсок угалык!
Көгала атчан, эреним,
Көп жерди көргөн, береним.
Убадага туруп бер,
Өлөр антты кылып бер!
Эркек болсоң, уул болсоң,
Кудайга сүйгөн кул болсоң,
Берен болсоң, шер болсоң
Көгала оозун буруңуз,
Көп кепти айтам угуңуз!
Жекеме-жеке сайышып,
Баатыр болсоң, эр болсоң
Чаманы чактап көрөлү.
Чамалууга чагы жок,
Чалкадан түшүп сайдырсак
Дегениңе көнөлү,
Тилегениң берели.
Эркек болсоң, шер болсоң,
Дегениңе көнөйүн,
Капкалуу шаардын Букардын Кандыгын сага берейин.
Мени сайып сен алсаң,
Сайдым Букар шаарымды,
Саа билгизип коёюн
Кыймылдаган барымды.
Калкыма кабар салайын,
Алтын таажым кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Дүңгүрөгөн Букардын
Түк эмесин таштабай,
Ушу сага билгизип,
Он эки капка Букарга
Аким кылып алайын.
Эрен болсоң, эр болсоң,
Ааламды бузган шер болсоң,
Убаданы кылыңыз,
Адам болсоң сен өзүң
Айткан жерге туруңуз!
Сайдым Букар шаарымды,
Калтырбастан мен сайдым,
Кыбыраган барымды.
Сени сайып мен алсам
Саясыңбы каныңды?!
Эрдикти эпсиз салайын
Эби менен саяйын,
Эңкейтип аттан түшүрсөм
Башыңды кесип алайын.
Мен сайдым алтын тагымды,
Сен саясыңбы, жаныңды?»
Каныкей мындай дегенде,
Каардуу Чубак кеп баштап:
«Эр мүчөлүү кеп айткан
Бул айтышың баатыр,- деп,
Так ошону кылбастын
Жети атасы капыр, - деп,
Убаданы бек кылып,
Өлө турган шерт кылып,
Дегениңе көнөйүн,
Эңкейтип сайып мени алсаң,
Ушу турган жанымды
Сага курман берейин.
Оо, ботом, сөлөкөтүң-сөөлөтүң,
Атка минген келбетиң,
Баатырга чалыш көрүнөт,
Кабарың айта калыңыз,
Кайсы жердин канысың?
Жөнүн айта салыңыз,
Жөн сурашып алалык,
Анан кийин беттешип,
Качырып айза саялык!»
Анда долу муну айтат:
«Эркек жактан майыпмын,
Түгөтсөм сөзүм зайыпмын.
Ургаачынын узумун,
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Карасурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу,
Атамдын жайын сурасаң -
Темиркандын кызымын.
Эриш бузуп, эр сайган
Эмгектүү күңдүн биримин,
Калайманды канчага
Салган бейбак өзүмүн.
Атам Караканга кызыгып,
Калайманды салам,- деп,
Кыздарынын баарысын
Олжого тартып алам - деп,
Ата уулудан алпы бар
Көргөн жерден жалпы бар.
Кан жээни - Жүгөрү,
Кагышта салган дүмөгү,
Алп дөөлөрдүн баары бар.
Казактардан Айдаркан
Ошо баатыр дагы бар.
Урумкан уулу Көкбөрү,
Айзакерден ошо бар.
Алтын таажы Буудайык,
Кыйбанын каны кошо бар.
Укма билген кары бар,
Ушунча алптын баары бар.
Карагайдан ноо кылып,
Алптардын баары чогулуп,
Кан атама доо кылып,
Айткан сөзгө көнгүн, - деп,
Кызыңды бизге бергин, - деп,
Билге алтын арткын, - деп,
Он кызыңдын баарысын
Он эки канга тарткын, - деп,
Ушу тилди алгын, - деп,
Дин ыслам журт элек
Тилди ала салгын, - деп,
Жамгыр кылып жаа тартып,
Мөндүр кылып ок атып,
Тулпар оозун бурушуп,
Он эки кандын баарысы
Аламан айза сунушуп.
Алп дөөлөрдү көргөндө,
Букардын эли курусун,
Акылынан шашканда,
Ордону көздөй качканда,
Ала чапан, жайдак төш
Жолдогусу дагы бар,
Качкандардын ээри жок,
Чомдогусу дагы бар.
Журт боштугун көргөндө
Тутанып өлгөн ушу журт,
Түбүнө чогуу жетет, - деп,
Кыз-катынын олжолоп,
Кыйратып чаап кетет,- деп,
Күйгөн бойдон мен долу,
Ургаачы башым эр кылып,
Кыз башымды шер кылып,
Сербеңдеген куу чачты
Төбөгө кынап түйгөмүн,
Кан ичер кийим кийгемин.
Кара канга боёлгон
Кара көк найза колго алып,
Зордук кылган душманга
Жекеге өзүм киргемин.
Кындырдай белим буугамын,
Кызык кылып талкалап,
Он эки канды куугамын.
Толгоп белим буугамын,
Тополоң салган кандарды
Тополоңун тоз кылып,
Тоз-тоз кылып куугамын.
Кол салышып чыр кылдым,
Коройтуп аттан түшүрүп,
Кордук кылып кандарга,
Тулпарларын мен анда
Такыр олжо бир кылдым,
Суутуп демин баскамын,
Алгалы келген кандардын
Өз дүйнөсүн чачкамын.
Бура тартып Букарга
Желбегидей кылгамын.
Кайра баштан бул жерге
Келбегидей кылгамын.
Кадырым билген кишиге
Каныштын кара көзүмүн,
Камчылашкан адамга
Качырса канга тойбогон
Канчык жолборс өзүмүн.
Баатырсынып, эрсинип,
Маңдай менен желипсиз.
Көпкөнүңдөн сен өзүң
Ушу турган Букарды
Аламын, - деп келипсиз.
Көпкөндөрдү көргөмүн,
Көөп келип катылып,
Көп өлгөнүн көргөмүн.
Кыздан баатыр экен,- деп,
Элиңизге айтыңыз,
Чатакташпай, чырдашпай,
Аман-эсен кайтыңыз.
Алтымыш дөөң бир келгин,
Чалышып чамаң келе албайт.
Чамаң келбес себеби Ургаачынын шеримин,
Ушу турган Букардын
Кайтарсын деген эримин.
Жаактууга жай бербес,
Жайдак атка бой бербес,
Чалгынчыга мал бербес,
Айзачанга кан бербес
Каныкейдин өзүмүн.
Эл оозунан байкасам,
Элдир-селдир кеп угам,
Кара нээт Жакыптан
Кабылан туулуп Алтайдан,
Ордо бузуп, олжо алып,
Бузук кылды, - деп уктум.
Кара кытай, манжууга,
Кан Алөөкө баатырга,
Кызык кылды - деп уктум,
Азган менен тозгонун
Алып келди, - деп уктум,
Калайманды Алтайга
Салып келди, - деп уктум,
Таласты күтүп, жер кылып,
Аргын менен кыргызды
Башын кошуп эл кылып,
Ордо күтүп кан болуп,
Таласты бойлой конду - дейт.
Кан Алөөкө баатырды
Каканды көздөй качканда
Кармап алып сойду - дейт.
Дин бусурман балдары
Алөөкөнүн сан дүйнө
Талап алып тойду - дейт.
Кара көк жал кабылан,
Канкор Манас болбосо,
Чабышып чамаң келе албайт,
Алышып алың жете албайт!»
Каныкей мындай дегенде
Чубакты кудай эми урду,
Каарданып чамынып,
Чунакты кудай эми урду.
Ошо кезде эр Чубак
Таласка барып коно элек,
Манаска чоро боло элек.
«Таластан Алай кем бекен,
Чубактан Манас эр бекен?
Мактаныш болот мунуңуз,
Ишенгениң Манаспы,
Ошо жерге туруңуз!
Кыз экенин билбестен,
Кылымга кызык салдым», - деп,
Кызырканып токтобой
Кудай урду Чубакты,
Кылым журтту буй кылган
Кызыталак Чубакты,
Каардуу жинди, чоң тентек,
Тил албаган чунакты.
Көгала санга бир салып,
Көк найзаны колго алып,
Айзаны сунуп камдады,
Чубактын түрүн көргөндө,
Бу капыр бирди кылат, - деп,
Букардын калың көп эли,
Кенедей акыл калбады.
Мына ошондо Каныкей
Кыймылдабай, кенебей,
Кыраан Чубак баатырды
Бучкагына теңебей:
«Аянба, Чубак, аянба!
Керилип айза сала көр,
Кегиңди менден ала көр!» Деп, ошонтүп, Каныкей
Кара кашка аргымак
Тартып оозун бурду эле!
«Кезегиңди алгын!» - деп,
Керилип карап турду эле.
Журт күйүнсө Каныкей
Күлүп жүрөт кашкайып,
Күндөй бети тастайып,
Күрөктөй тиши кашкайып,
Кезегин берди Чубактын,
Керилип сайчу чунактын.
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Акбалтайдын Чубагы Ай-ааламды буй кылган
Артыгыраак чунагы,
Он эки бирге кол берген
Шердин бири бу дагы.
Айза сунду долуга
Тегерегин карабай,
Теги жанын аябай.
Кыйкырык салды ошондо
Кыдырата карабай,
Кылча жанын аябай.
Көгала оозун бурганда,
Кыйкырып айза сунганда,
Бели кетти мекчейип,
Көзү кетти чекчейип,
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерден эр Чубак
Эмчектин асты ушу,- деп,
Өпкөнүн анык тушу,- деп,
Муштап келип өттү эле,
Ары ичине айза өтпөй,
Акбалтайдын Чубагы.
Эр Чубактын айзасы
Такыр кыйрап быркырап,
Ат башындай ак була
Далбактап учуп дыркырап,
Капырды кудай урду,- деп,
Карап турган Букар журт
Айкырык салды чуркурап.
Мына ошондо Каныкей,
Баатырдыгы башкача,
Кыз экенде Каныкей
Кылымды чайкап, журт бузган,
Кыздан чыккан көйкашка Өлүмдөн кайгы жеген жок,
Эр Чубактын айзасын
«Кабагым-кашым» деген жок.
Акбалтайдын Чубагы
Көгала оозун бурду эле:
«Келгин эми, сайгын»,- деп,
Каныкейдей долуга
Кезегин берип турду эле.
Кара кашка аргымак
Ал Каныкей камбыл күң,
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Кыргагы темир сыр найза,
Кыя тартып сунду эми.
Аккаңкы ээрдин кашы,- деп,
Жүрөгүнүн башы,- деп,
Өлөр жери ушу,- деп,
Кыйкырып айза сунду эми.
Жебеден мурун Каныкей
Жетиктиги ушундай,
Акбалтайдын Чубакка
Жетип айза урду эми,
Жетип айза урганда
Көгала тулпар туйлады,
Муштаганда айзасы
Сексен бөлөк кыйрады.
Каражолтой Каныкей
Каарды катуу баштады,
Кан Балтайдын Чубагы
Көгаланын үстүнөн
Кулап кете таштады.
Чубак-Чубак болголу,
Чубак атка конгону,
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Кыйкырып айза суна элек,
Акбалтайдын Чубакка
Астынан каршы чыга элек,
Астынан каршы айза алып,
Адам уулу желе элек.
Акбалтайдын Чубагы
Бул өңдөнгөн ордукту
Өмүрүнчө көрө элек.
Сокмогу дүмөк баштады,
Соолгон кыздын айзасы
Арслан Чубак баатырды
Көгаланын үстүнөн
Аңтарып кете таштады.
Эпсиз бейбак сайганда
Ээринен арт кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Чай кайнатым эр Чубак
Чаркы кетип турду эле,
Аш кайнатым эр Чубак
Чаркы кетип турду эле.
Мына ошондо Каныкей
Кабырга сөөгү бүктөлүп,
Таш муштаган эмедей,
Эр Чубакты сайганда
Обу жок күңгө күч келип,
Кара кашка аргымак
Кармап оозун бурду эле,
Аң-таң калып Чубакка
Абайлап карап турду эле.
Мына ошондо эр Чубак
Каарданып, сабылып,
Жаратканга жалынып,
«Ата, капырды кырган шер кылдың,
Он эки мүчө тең кылдың,
Ургаачыга ал келгис
Мынчалык несин кем кылдың!» Деп, ошонтүп, эр Чубак
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Көзүнүн жашы он талаа,
Көп арман кылды кудайга.
Кызы мындай болгондо,
Кызыталак Букардын
Кыйыны келсе оң кылбайт,
Катыны мындай болгон соң,
Каражолтой Букардын
Камбылы келсе соо кылбайт.
Кан Балтай уулу Чубакка,
Кайгуулга чыккан чунакка
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип:
«Кайра сайса оң кылбайт,
Кара бет талпак соо кылбайт.
Кан Балтайга барайын,
Алайда нойгут элимден
Сандаган колун алайын,
Чубатууга салайын.
Айзакерден ыктуудан,
Айбалта чабар мыктуудан
Санды түмөн кол жыйып,
Кайта келип Букарды
Анан кийин чабайын.
Колду жыйып алайын,
Анан кийин канчыктан
Капкайда кегим алайын!»
Ошону ойлоп эр Чубак
Мындай айза көрө элек,
Эр уулунан эч убак.
Ошондо Чубак кабылан
Көгала оозун жайды эми.
Көгала тулпар ошондо
Баскан жери быркырап,
Чоң казандай даңканы
Төбөсүндө чыркырап,
Оозун жайса Көгала
Булуттай учуп зыркырайт.
Чуу чыкса күчөп бөлүнөт,
Ирмегенде кара жер
Кыртышынан бөлүнөт,
Эр Чубактын Көгала
Тулпарлык сыны көрүнөт.
Качып Чубак калганда,
Кайраттанып Каныкей
«Эркексиңби, кызсыңбы,
Акыйнакты айтайын,
Жерине чейин кубалап,
Олжолоп алып кайтайын.
Колго кирген коёнду
Коё берген оңорбу,
Камбыл да экен, шер да экен
Катындан качып болобу?
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айланта кубалап,
Төрөлүү жерин басайын.
Төбөңдөн тийген Чубактын,
Төрөсүнгөн чунактын
Төбөсүнөн басайын.
Кайгуулга чыгып, жол жүрүп,
Желбегидей кылайын,
Кайра баштан кол алып,
Кандуу Букар шаарына
Келбегидей кылайын.
Көрүнөйүн көзүнө,
Көөсөр Чубак баатырдын
Билинейин өзүнө!» Деп, ошонтүп, Каныкей
Эр мүчөлүү бейтаалай,
Астында кара кашка аргымак Каныкейдин канаты,
Качан да болсо ал долу
Кагышка минер адаты.
Көк найзаны колго алып,
Аргымакты бир салып,
«Темиркан!» - деп үн салып,
Каарданып бакырып,
«Эркек болсоң качпа», - деп,
Эр Чубакты чакырып.
«Желкелеп чачым буубасам,
Адам болбой калайын,
Акбалтайдын көөдөгүн
Жерине чейин куубасам.
Калааны чаап алууга
Камбыл окшойт эр Чубак
Төбөңдөн чечип баспасам,
Төрт түлүк малың чачпасам.
Туубай туна чөгөйүн,
Тирүү жүрбөй өлөйүн!
Атыңдын оозун бура тур,
Кайта сайыш кылалы,
Азамат болсоң, сен Чубак,
Алдыңкы жайга тура тур!»
Айтканга Чубак болобу,
Туруп берсе оңобу!
Эңкейишке киргенде,
Кара кашка аргымак
Кирип барат такымдап,
Өр таяна бергенде,
Чубактын аты Көгала
Узап кетет закымдап.
Будур-будур жер келсе,
Эр Чубактын Көгала
Букадай моюну бултулдайт,
Адырмак жерге келгенде
Кара кашка аргымак
Айкашкасы жылтылдайт.
Эркекче сунуп айза алган,
Эзелде болбойт мындай жан.
Томуктай жерде тоосу жок,
Токумчалык коосу жок,
Айдаган экен Чубакты
Антаңдатып ошондо,
Айласын жаман кетирип,
Акбалтай уулу Чубакты.
Алдындагы Көгала
Аябай оозун жайыптыр,
Айласы кетип, эр Чубак
Аябай качып калыптыр.
Ээн талаага келгенде
Жер айрылып закымдап,
Каныкейдин кара кашка аргымак
Кан Балтайдын Чубакка
Жетмек болду жакындап,
Түгөнгөн тоонун урчукка,
Түшмөк болду эр Чубак
Дүмүрөйгөн тумшукка.
Андан ары өткөндө
Так алдында бар экен
Аңырайган капчыгай,
Акбалтайдын Чубагы
Арманын айтат бир далай.
Алы калбай Чубак эр
Кыз, күйөө болуп алышып,
Кыйын куушуп калышып,
Качып жүрөт эр Чубак,
Кууп жүрөт Каныкей.
Муну мындай таштайлы,
Канкор Манас кабылан
Карыя Бакай, Ажыбай,
Эстүү Бакай карысы,
Эрендердин баарысы
Эригип элде жаталбай,
Ат арытып, жер чалып,
Ит агытып, куш салып,
Жолборс карап, аң уулап,
Жолборсуң Манас ичинде
Кабылан кармап тирилей.
Кан Чубак кирген түшүнө,
Уктап жаткан кезинде.
Манас да арслан, ал да арслан Баш кошушуп бир түнү,
Эриксе элик атышып,
Бир түнү бирге жатышкан.
Дүнүйөнү четтеген,
Адам көрүп, журт баргыс,
Жердин баарын өрттөгөн.
Манас да арслан, ал да арслан Жолукканды койбогон,
Төгөрөктүн төрт бурчун,
Медийендин беш бурчун
Беш айлана жойлогон.
Каяша айтып аларга
Катылган жандар болбогон.
Уйкудан Манас ойгонуп,
Бээ баштаган беш тогуз
Белеске кырып той кылып,
Билимдүү Бакай карысын,
Чакырган экен түшүнө
Билгичтердин баарысын.
«Журтум,
Кызыкка кыйын батыпмын,
Эки бирдей жан болуп,
Жерди чалып жатыпмын,
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?!
Каркайган кара тоо чыкты,
Тоону бузуп жол кылдым,
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?!
Кабылан-шер мен болуп,
Аркамдан арслан ээрчитип,
Ааламды чалыпмын,
Каттап адам барбаган,
Каттаган адам калбаган,
Калың кара токойду
Такыр өрттөп жок кылдым,
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?
Кутпа жаккы бетимден
Түшүмдө тийген күн көрдүм,
Ал дагы күн, мен да күн,
Ай-талаага конуштук,
Кол кармашып көрүшпөй,
Төрө тогоол болуштук.
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?!»
Кечээ, Кара-Буура, Чаткалда
Кайкалап огой жатканда,
Канкоруң айткан сөзү экен.
Байдын уулу Бакай кан
Бал менен оозун чайкаган,
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү
Олуя чалыш жан экен,
Түш жоруду жаркылдап,
Абаң Бакай ошондо
Айтып турду баркылдап:
«Түш касиет - керемет,
Түз айтып жоруп берейин,
Ачылган экен багыңыз,
Куттуу болсун тагыңыз!
Ач арслан келгени Алданын анык бергени.
Кабарыңда бар бекен,
Кең Алайда туулган,
Он экиге келгенде
Кашкарга салган чуулган,
Акбалтайдын арсланы
Чубак келе турганы!
Ач кыйкырык, күү сүрөөн,
Арслан эрдин жөкөрү,
Чунак келе турганы!
Чубак тийсе колуңа
Бармактуу адам батабы?
Тырмактуу адам тиеби?
Чубак тийсе колуңа
Кара тоо бузуп жол салсаң
Жетип чабат экенсиң
Жети калаа Ооганды
Жетигиң Чубак келгенде
Жеркен кайдан соо калды.
Кара токой четтесең,
Барса-келбес токойдун
Бары-жогун өрттөсөң,
Билгич келип, шер келип,
Өзүңө тете эр келип,
Кан ичмең кармап оолугуп,
Кайыптан кыраан жолугуп,
Кара токой өрттөсөң,
Каканчынга, Бээжинге
Кагыш кылат экенсиң.
Кара дайра, теңизди
Камчы менен сабасаң,
Сабасаң колуң талбаса,
Тамчы суусу калбаса,
Сулайман тийбес Бээжинден
Өзүңө тете эр келип,
Сурак алат экенсиң!
Укурук кайрар жан калбай,
Улук болот экенсиң!
Ат арытып, жер чалып,
Ай-талаага конгонуң,
Кутпа жактан күн чыгып,
Төрө тогоол болгонуң.
Келгендерден кеп уктум,
Он эки кан чогулуп,
Бадышасын Букардын
Камап барды, - деп уктум.
Эң кызыкты аларга
Кылып салды, - деп уктум,
Айбалталап, токмоктоп,
Он эки кандын эркесин
Кырып салды, - деп уктум!
Өз дүйнөсүн чачты - дейт,
Алам деп барып Букарды
Он эки кан баарысы
Ар тарапка качты - дейт.
Ошо Букар шаарына
Бузук болуп турганда,
Анжыянды жердеген
Ала чапан Айкожо Чын даанышман олуя,
Букардагы эшиктен,
Уруш кылып турганда,
Көргөн экен ошондо
Дарбазанын тешиктен.
Баланын кийимин кийиптир,
Калк чуу түшүп, чуулаптыр.
Эр өлтүрүп, журт бузган
Эр Каныкей бейбакты
Айкожо эми сынаптыр.
Сыртынан карап олтуруп,
Сынына мыктап толтуруп,
Ургаачынын шери экен,
Он эки мүчө тең экен,
Эгерде эркек бул болсо
Он сегиз миң ааламга
Тутка болчу эме экен.
Чаткаяк сөөгү куушураак,
Ушу жактан кеми бар.
Атаганат, бейбактын
Туубас болор жери бар,
Андан башка жагында
Кай жеринде кеми бар?
Касиеттүү жан экен,
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү,
Оң ийининде долунун
Жылаңач бала бар экен.
Айтып туруп иш көрсө
Алдага иши зар экен,
Атаганат, долуда
Чын касиет бар экен!
Катын эмес Каныкей
Жолуккан адам уулуна
Тоодой кадыр түн экен.
Колуңа тийсе, ал бейбак
Берекенин бири экен.
Кырсык чечип, көөн ачкан
Кымбат жандын өзү - дейт.
Кыл он төрттүн өзүнө
Чыгып келген кези - дейт,
Бой-келбетин караса,
Кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу.
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси.
Кыялы жакшы, - деп угам,
Кымбат баа кырмызы,
Китептерде айтылган
Бейиштеги нур кызы.
Бир айыбы бейбактын
Маңдай сөөгү кайкы - дейт,
Баатырдын көзү өткөн соң,
Күн көрөрү тайкы - дейт.
Кежиге чачы чөп - деди,
Асылдын көзү жумулса
Ал бейбактын көп - деди.
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү
Анык билгич деди эле,
Айкожо айткан кеп эле.
Айкөлүм, сенин өзүңө
Ылайыктуу деди эле!
Ай-талаага конобуз,
Аман болсо султаным,
Ал Каныкей бейбакка
Төрө тогоол болобуз!
Адам кандай бээлеп бил,
Айкөл Манас, тил алсаң
Каныкейди жар кылып,
Ошону менен бирге жүр!
Каныкей сага тушукса,
Кеткениңди келтирет,
Кеп кылба андай долуну,
Кемтигиңди толтурат.
Каксаң билет кашыңды,
Капа кылып Каныкей
Оорутпайт сенин башыңды!
Кан абаң Бакай айтканын
Карап Манас, өзүң бил.
Каныкей алсаң кокустан,
Каныкей эмес - кадыр түн.
Каныкей алсаң көк жалым,
Кумардын баары кесилет,
Кырсыктын баары чечилет!
Ал Каныкей бейбагың
Айныбай угар сөзүңдү,
Аман буйруп, сен алсаң,
Бадыша кылар өзүңдү!
Каныкейди сен алсаң,
Ок өтпөс түшөр жонуңа,
Ар бир элдин кыйыны
Кыраандар келер колуңа!
Байдасы болор каныңа,
Караан болор Каныкей
Атадан жалгыз жаныңа!
Душманыңды бир кылар,
Жолугар болсоң Каныкей,
Тууганыңды миң кылар!
Бул Каныкей капырың,
Жолугар болсоң акылың.
Отко салса күл болбойт,
Жоого түшсө күң болбойт.
Кадырлаш ошол, жар ошол,
Катын башын эр кылат,
Кара башын туу кылат.
Алып турган зайыбың,
Шооруктун кызы Акылай Шоодураган капырай.
Айтса тилди албаган
Дардештиги бар экен.
Орой кыял, суук сөз,
Обу жок жаман жан экен!
Эрге кароо, эң долу!