Манас - Саякбай Каралаев - 49

Буурулду минип булкунтуп,
Эри өлгөндөй жулкунтуп,
Астындагы Тайбуурул
Учкан куш менен жарышып,
Окоро түйгөн ак тизгин
Оң колунда карышып,
Ашкере күлүк Буурулдун
Оозу менен алышып,
Таманы жерге тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Көрүнгөндө көрүнүп,
Көрүнбөй калып созулуп,
Көк түтүн болуп бөлүнүп,
Баскан ташы быркырап,
Учкан куштай зыркырап,
Эти качып калыптыр.
Эпсиз тулпар Тайбуурул
Баш-аягын сурасаң Кең Таластан чыкканы
Алты күнү жол жүрүп,
Аянбастан мол жүрүп,
Жакындашып Бээжинге
Калган экен эр Шууту.
Билгичтиги кылымдан
Озуп жүргөн кези экен,
Алөөкөнүн Коңурбай:
«Таластан кабар келет», - деп,
Түп-Бээжиндин түбүнөн
Түн ичинде уйку албай,
Күндүзүндө тынч албай,
Аңдып карап жолдордон
Тозуп жүргөн кези экен.
«Быйыл Бээжин тагына
Конор кези болду, - деп,
Аяр катын Каныкей
Акылга дыйкан жан эле,
Муну билер кези болду, - деп,
Арага киши салат, - деп,
Бээжинде жаткан буруттан
Кабарын катын алат, - деп,
Каныкейден сөз укса
Бекинип Манас калат, - деп,
Бээжинде кытай көп журтту
Мындан бетер буруттар
Бейпайга дагы салат», - деп,
Кечилдин каны Коңурбай
Ай-ааламга ал жеткен,
Арышы жетип Бээжинге
Акылы толук кан болгон.
Жүргөнүнөн чаң чыккан,
Добушунан жан чыккан,
Айласы артык ыктуу экен,
Адам жеткис мыктуу экен,
Телегейи тең экен,
Амал-айла ойлонуп,
Манасты аңдып жүргөн кези экен
Быйыл олжосун алган чагы экен,
Кабарга келген Шуутуну
Аңдып турган кези экен.
Алачыктай зор Калча,
Аянган жок Шуутудан.
Абайлап Шууту караса
Акылдан азды дал болуп,
Коңурбайды көргөндө
Эч акылын таба албай,
Туруп калды маң болуп.
Карап турса Коңурбай
Көзү көрдүн оозундай,
Көрүнгөндү соргондой,
Көзү көлдүн буткулдай,
Көрүнгөндү жуткандай.
Мурду тоонун сеңирдей,
Өзү көкө теңирдей.
Каш-кабактын ортосу
Төбөсү түшкөн көргө окшойт.
Жазы маңдай, кең жайык
Бөлүнүп калган төөгө окшоп
Жоо бөрүсү эр Калча
Жолуккан жерде аянбай,
Алгара тулпар булкунтуп,
Эри өлгөндөй жулкунтуп,
Жолборстой көзү чачырап,
Каалгадай кашка тиш
Тиштегенде бычырап,
От чагылып көзүнөн,
Шамал чыгып оозунан,
Каарына туралбай,
Алөөкөнүн Коңурбай
Тоодон учкан аскадай,
Келе жатыр дүркүрөп.
Коңурбайды көргөндө
Кабарга келген Шууту кул
Билегинен сап кетти,
Жүрөгүнөн кап кетти.
Кайра тартар айла жок,
Астынан чыкты Коңурбай.
Каарына бата албай,
Ысыгына тура албай,
Кара түшкүн камчысын
Кармай калып имерип,
Асый чыкма Буурулду
Такымга тартып жиберип,
Такымга камчы тийгенде
Астындагы Тайбуурул
Закым болуп бөлүнүп,
Учуп кеткен эмедей,
Аңтарылып кара жер
Арт жагына бүгүлүп,
Жердин жүзү закымдап,
Төрт аягы шакылдап,
Кайда экени билинбейт,
Туяк жерге илинбейт,
Учуп барат Тайбуурул.
Туягы тийген кара жер
Кемегедей оюлуп,
Баскан жери быркырап,
Төрт аяктын даңканы
Так төбөдө зыркырап,
Ала качып элирип,
Анда-санда көрүнүп,
Көрүнүп көзгө илинбей,
Булут болуп бөлүнүп,
Узап калды Тайбуурул,
Алгарадай тулпардан
Бир чакырым түйүлүп!
Желгенине жел жеткис,
Жетик экен Тайбуурул,
Басканына мал жеткис,
Башкача экен Тайбуурул.
Ыргайтынын белинде
Ары-бери жүрүшүп,
Ыргалышып турганда
Чындап уруш Алмамбет
Төө чүкөдө салганда,
Ак Сайкалдай сулууну
Адамдын шери зор Манас
Аттан эңип алганда,
Аманат жандын дартынан:
«Акыреттик болом», - деп,
Тартууга берген Тайбуурул,
Бейжай баатыр кыз Сайкал
Белекке берген Тайбуурул,
Жал-куйругун көшүлтүп,
Салып берген Тайбуурул.
«Казатка минип жүрсүн», - деп,
Тулпардыгын билсин», - деп,
Сынап берген Тайбуурул.
Аркасы бийик, зээри бас,
Адырга чапса оюбас,
Алтымыш асый болгуча
Азуусун чалып карыбас,
Жет-кайтка минсе арыбас,
Жетимиш күнү да түнү,
Катар муну минсе да
Сыр билгизип тайгылбас.
Кылчайып артын карабай,
Кыйын качты Шууту кул.
Тегерете карабай,
Теңгече жанын аябай
Чындап катчы Шууту кул.
Асты жагын караса
Мунарыктап көрүнгөн
Үстү көбүк, туман-буу,
Бет алдына кез келген
Кара баткак, кара суу.
Кара сууга союуга,
Астындагы Буурулду
Олжо кылып алууга,
Арт жагынан келаткан
Коңурбайдын оюнда:
«Алтын, күмүш артсам, - деп,
Астындагы Буурулду
Шууту кулду сулатып,
Карыканга тартсам, - деп.
Астындагы Буурулду
Калкандарын калдайтып,
Калдай минер ат экен,
Белдемчисин байланып,
Бээжин минер ат экен,
Ырысы жок бурутка
Кайдан бүткөн ат экен?!
Сейилдикке минишке
Табылгыс экен буурул ат,
Алтын үпчүн жабууну
Жаппай турган мал бекен?
Алтын эшик коргонго
Айда муну тазалап,
Бакпай турган мал бекен?
Таш бастырбай бутуна
Алтындан така ийдирип,
Какпай турган мал бекен?
Чындык кандын журту таш
Көкүлүнө Буурулдун
Такпай турган мал бекен?
Каканчындын канына
Жакпай турган мал бекен?»
Ичи күйүп, өрт болуп,
Тайбуурулга суктанып,
Эки көзү төрт болуп,
Арт жагынан зыргытып,
Алгараны жулкунтуп,
Кетип барат Коңурбай.
Чындап кууп алыптыр,
Темингиси телпилдеп,
Көөкөрдөй көпкөк шуру таш
Төбөсүндө желкилдеп,
Таш сайынган кытайдын
Тазасынын өзү экен,
Күрмө кийген кытайдын
Күптөй бөлгөн чоңу экен,
Алөөкөнүн уулу экен.
Акыл ийле үстүнө
Атка сынчы кул экен,
Сүйлөгөндө сөзү ачык,
Тиктегенде көзү ачык,
Адамзатта жүзү ачык,
Оң далысы кең экен,
Оңой эмес Коңурбай
Оң-солго татыр эр экен.
Баткак сууга камалып,
Баягы Шууту калды эми:
«Бурутту буркан берди», - деп,
Каруусунда сыр найза
Кармап колго алды эми.
Бели кетип мекчейип,
Көзү кайнап чакчайып,
Айбалтадай муруту
Бөлөк-бөлөк бириндеп,
Жер айрылып закымдап,
Алөөкөнүн Коңурбай
Келе жатат жакындап.
Коңурбай жакын келерде,
Кордукту башка саларда
Баякы баатыр Шуутунун
Заманасы куурулду.
Эч айласын табалбай
Эки жакты каранып,
Эрди, мурдун жаланып,
Окоро түйгөн тизгинди
Оңтойлонуп кармабай,
Кара сууну бет алып,
Коё берди Буурулду.
Бугудай мойнун бурады,
Бута бою кара суу,
Буурул аттай тулпарың
Эр Шуутуну көтөрүп,
Буйдалбастан чурады.
Түйүлгөндө делп этип,
Кисенин оозу ачылды,
Каныкей жазган салам кат
Кара сууга чачылды.
Жейрендей көзү киртийди,
Жетик тулпар Буурул ат
Кара суунун кашаты
Аркы четке бир тийди.
Адис болгон Коңурбай
Бука сийдик жол менен,
Бурулуп кеткен жер менен,
Узатпастан Буурулду
Келе жатат закымдап,
Бу да тулпар эмеспи
Тайбуурулду такымдап.
«Колго түшүп калам», - деп,
Качып барат Шууту эр
Камчы уруп шакылдап.
Алтын айдар, чок белбоо
Адис болгон Бээжинге
Азизкандын Алмамбет
Шашып амаз окунуп,
Сараланы токунуп,
Каканчындын кытайдын
Күчөөр чагы болду, - деп,
Айласы балким озду, - деп,
Көөнү келсе Коңурбай
Үйдөн келген кишини
Жолунан бугуп тозду, - деп,
Буйгаттан кармап алат, - деп,
Колуна тийсе кабарчы
(Таластан чыккан кабарчы)
Курмандыкка чалат, - деп,
Баатырдыгы адамдан
Озуп жүргөн кези экен
Жолду чалып, жер кайгып,
Тозуп жүргөн кези экен,
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Арсландай керилип,
Азизкандын Алмамбет
Сараладай ат минип,
Сары жаргак шым кийип,
Жүргөн экен туюнуп.
Шууту качып калганын,
Коңурбайдай калчанын
Астына салып алганын,
Алыстан көрүп Алмамбет
(Телегейи тең эсил эр,
Теги артык, арслан-шер)
Сараланы бура албай,
Коңурбайды көргөндө
Токтоп чыдап тура албай:
«Алмамбет!» - деп, бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Сарала буудан сөгүлүп,
Үстүндөгү Алмамбет
Опол-тоодой көрүнүп,
Алмамбетти көргөндө
Алөөкөнүн Калчасы
Көңүлү коркуп бөлүнүп:
«Күүлөнүп калган Алгара
Оозун тартып алганча,
Оңтойлоно калганча,
Капталдан чыккан түгөнгүр,
Качырып сайса оң кылбайт,
Камбыл тууган шер эле,
Кайраты зор эр эле,
Капталдан сайса оң кылбайт!» Деп, ошонтүп, Коңурбай
Буудан тулпар Алгара
Бура тартып калды эми,
Алмамбетке бет албай,
Алышарга баталбай,
Кайра тартып кылт коюп,
Түлкүдөй болуп жылт коюп,
Качып Калча калды эми.
Бээжинге салган бекем чеп,
Чындап шашкан Коңурбай
Камалып чепке калды эми.
Камалып Калча калганда,
Артык баатыр Алмамбет
Кыйкырыгы таш жарып,
Айкырыгы баш жарып,
Сараланы булкунтуп,
Атырылтып жулкунтуп,
Олбуй-солбуй камчылап,
Он-тетири теминип,
Көзү жайнап өрт болуп:
«Камалып турган кезинде
Калчаны сайып өтсөм», - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Жебедей болуп жетерде,
Арслан тууган Алмамбет
Алөөкөнүн Коңурбай
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп кетерде,
Айзакерден ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыкты кул,
Мөндү! Мөндү! Мөндү! - деп,
Мөндүлөп ураан бу салып,
Анык тулпар Алгара
Такым этке бир салып,
Машаадай мойнун ийилтип,
Камалып турган Калча кул
Жанталашып түгөнгүр,
Бийик салган бек чептен
Аттата качты түйүлтүп.
Көктөн булут тутулду,
Алөөкөнүн Калчасы
Алмамбеттин астынан
Көрүнөө качып кутулду.
Калча качып кеткен соң
Барабанды чойгулап,
Баатыр жолборс Алмамбет
Арманын айтып зар кылып,
Алаканын койгулап,
Ачуусу келип оолугуп,
Бура тартып кайрылып,
Таластан келген кабарчы
Шуутуга келди жолугуп:
« Ассалому алейкум,
Сандыргалуу, эр Шууту!
Күкүгү талда күүлөнгөн,
Күүлөнүп булбул сүйлөнгөн,
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас
Жериң эсен жатабы?
Жыргалдуу журтуң көп огой,
Аргын, кыргыз аралаш
Элиң аман жатабы?
Кайнардын кара көзүндө,
Как чынардын өзүндө
Ордоң аман жатабы?
Ошол Талас боюнда
Ак селдеси казандай,
Айкырыгы азандай,
Молдоң аман жатабы?
Келеңкер чачпак, кең соору
Узун аман жатабы?
Короз моюн, колоң чач
Кызың аман жатабы?
Өзөндөй тартып кең конгон
Айыл эсен жатабы?
Артымда эркек туяк жок,
Агынай кызы Арууке
Зайыбым аман жатабы?
Калк энеси Каныкей
Кайгысын тартып элинин
Жеңебиз аман жатабы?
Өзөндөн аккан булагы,
Манастын өлгөндө көргөн чунагы,
Тоюна токсон сойдурган,
Атын эр Семетей койдурган,
Биз сапарга чыгарда
Орус тоюн жеп кеткен,
Эсен болсо Семетей
Ойротту бузат, - деп кеткен,
Кыйла журт тоюн жеп кеткен,
Эсен жүрсө Семетей
Кыйланы бузат, - деп кеткен.
Айзага таккан желеги
Семетей эсен бар бекен, Шуутум?
Арамдыкты ойлогон,
Арам эсти койбогон,
Кан Манастын атасы
Кары Жакып аманбы?»
Салам айтып салбырап,
Тайбуурул оозун бурду эми,
Эл-журт жайын туюнтуп,
Алмамбеттин алдына
Бастырып келип турду эми.
«Эрмек аман, эл аман,
Эстеген журттун баары аман.
Каныкей баштап, калк аман,
Кабарга барсам Таласка
Көргөн журтуң жалпы аман.
Калың журтуң ой тартып,
Оңуп жаткан кези экен.
Күндүзү кымыз, түндө кыз
Болуп жаткан кези экен.
Сырттап кылган суусар бөрк
Ыргап турган кези экен.
Эриксе элик атышып,
Эрикпесе тим жатып,
Жыргап турган кези экен.
Бөлөгүн айтып нетейин,
Кең-Кол, Талас, талаа аман,
Биз бери сапар тартарда
Жаш төрөлгөн бала аман,
Алган жарың Арууке,
Ушу кезде ал да аман,
Артыкча айтып көп салам!
Атыңа каткан жүгөнүң,
Аруукенин ичинде,
Төрөлгөнү калыптыр
Курсакта калган күмөнүң!
Кечикпей Бээжин келсин, - дейт,
Кейиген жанды көрсүн, - дейт.
Ушундай кепти укканда
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Көңүлү эчен бөлүндү,
Артыкча кыйын сүйүнүп,
Арсландай керилип,
Капа болуп токтобой,
Карап турду кайран эр.
Казгалдак деген кайран куш
Кайрылбай учат талаа, - деп,
Кайран Алмаң сүйүнөт
Карында калган бала, - деп,
Кулаалы деген курган куш
Куюлуп учат талаа, - деп,
Кубанып Алмаң сүйүнөт
Курсактагы бала, - деп!
Астындагы Сарала
Кыйгачтанып токтобой,
Туйлап чыгып келатат,
Кубаныч кирип ичине
Кубангандын артынан,
Алакең бир баланын дартынан
Артык тууган көк жал шер,
Ыйлан чыгып келатат!
Ыйлагандын себеби Тоодагы жылкы тогуз миң,
Ичинде тобурчак, буудан аралаш.
Топ жылкы күлүк мээси жок,
Токтоно албай Алмамбет
Күтүп аны алгыдай
Артында эркек бала жок.
Бууданы тулпар ала баш,
Казаа жетип, күн бүтсө
Кайда калбайт бу куу баш.
Мингени тулпар тегиз ток
Алакең кейип жүргөнү
Аркада эркек бала жок.
Алганы Агынай кызы Арууке
Аныктап белек берген соң,
Белегин алып көргөн соң,
Мээнеттүү жанды аябай
Коросонго кой айтып,
Баабединге ат айтып:
«Өлгөн менен арман жок,
Менде кенедей арман калган жок!
Айлансам болот теңирге,
Мындай кабар тийген соң,
Томсоруп кантип калайын,
Жылкыдан тулпар Сарала
Ай туякка чалайын
Көңүлдөгү дартымды
Минтип ачып алайын!»
Алмамбет келет сүйүнүп,
Ашкере тулпар Сарала
Ай туякка чалууга.
Мына ошондо кан Манас
Эчен түркүн көңүлдү
Бөлүп турган турбайбы,
Алтын тактын үстүнөн
Ала коюп дүрбүнү,
Чыгырыгын имерип,
Чындап көзгө жиберип,
Алмамбет келе жатканын
Көрүп турган турбайбы!
Алмамбетти көргөндө,
Козголбогон кайран шер
Кокустан Сарала чалып ийбесин,
Чочуп кетти арслан эр.
Сүйүнгөн бойдон Алмамбет
Дүмөктү чындап салбасын,
Сараладай бууданды
Сүйүнгөндөн Алмамбет
Ай туякка чалбасын.
Ойлонуп акыл таптырды,
Аргынкандын Ажыбай
Калкамандын Кара атын
Коштотуп каршы чаптырды.
Калкамандын Кара аты Кайсы чоро таарынса
Тарта келген адаты,
Сараланы чалаарда
Тартууга барды көрдүңбү,
Баягы айткан Кара аты.
Оң колунда ак шамшаар
Сараланы чалдырбай
Кармап турду Ажыбай:
«Сараланы сойбо», - деп,
Какшап турду Ажыбай:
«Баатыр Алмам, тилим ал,
Кудайдын салган күндөрүн
Көтөрбөскө чарасыз,
Көрсөң боло, Алмамбет,
Көп жыл жүрдүң баласыз.
Сараланы чалганда
Өзөнгө бойлой конобуз,
Өрт алган жоонун ичинде
Өрт өчкөндөй болобуз!
Сарала чалып жиберсең
Бийлеп кытай күлбөйбү,
Ала көөдөн качкындын
Бели сынды дебейби!
Бейлечи, Алма, кебимди,
Каканакта балага
Сарала чалып жиберип,
Сындырба менин белимди.
Уялбай атты чалуучу
Жылгындуу, Кең-Кол ою жок,
Сараланы чалбагын,
Сараланы чалуучу
Чоң Таластын бою жок!
Бу кезде кайыр диндүү капырдын
Камоосунда турабыз,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыстоосунда турабыз,
Кызыл кылыч болоттун
Толтосунда турабыз,
Кыян тийбес кытайдын
Ортосунда турабыз!
Жамгырдай болуп жаа тартып,
Жабылып кытай каптаса
Чалгынга минер тулпар жок,
Чамабыз кетип калабы?
Сараладан айрылсак
Чалыяр жетпес бу Бээжин
Жабыла каптап жетпейби,
Ойлонсоң боло, Алмамбет,
Ошондо амал кетпейби!
Астыңдагы Сарала
Канатың эле кайрылба!
Каран түн түшөт башыңа,
Тилимди алсаң, Алмамбет,
Сараладан айрылба!
Сараладан айрылсаң,
Тиги кытай чуркурап,
Тегеректеп албайбы,
Башыңа тозок салбайбы!
Сараладан айрылсаң,
Тегеректеп албайбы,
Тегерегиң кыйын жоо,
Терең орго салбайбы!
Теңизим, Алма, тилимди ал,
Сарала эмес, муну чал!»
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаакта жок Ажыбай
Кара атты кармап турду эле.
Козголбогон Алмаңа,
Калкамандын Кара атты
Туйгунуңдун алдына
Туура тартып турду эми.
Туралбастан Алмамбет,
Алача моюн шамшарды
Ала коюп Алмамбет,
Көкүлү менен кулагын,
Калкамандын Кара атын
Кошо кармап алды эми,
Козголбогон арсланың
Туруп туруп Кара атты
Ай туякка чалды эми.
Сүйүнүп жүрөк айрылбай,
Ээрчиткени эр Шууту,
Алтын такта Манаска
Алып аны барды эми.
Шууту туруп Манаска
Таластан кабар салды эми:
«Өзөндүү Талас боюна,
Өрүшкө элиң толуптур,
Төрөлгөн бала Семетей
Балтыр бешик болуптур.
Аргын, огой журтуна
Токулуу турган буудандын
Ток экенин билгизбей,
Кабылан Манас өзүңдүн
Жок экениң билгизбей,
Калдайтып башын туу кылып,
Катын башын эр кылып,
Үзүлгөнүң улаптыр,
Чачылганың жыйнаптыр.
Ыйлап туруп Каныкей
Алты күлүк ат берди,
Чалыяр тийбес Бээжинге
Чалкалабай кайтсын, - деп,
Топон суу тийбес Бээжинге
Токтобостон зор төрөм
Таласка тезден кайтсын, - деп,
Бели катуу Бээжинге
Бейлебей жатса өлөт, - деп,
Бейлесе боло, бадышам
Береки берен Семетей
Жалгызын качан көрөт, - деп,
Кыраңы кымбат Бээжинге
Кылчайбай жатса өлөт, - деп,
Өлбөсө да бадышам
Кыйын азап көрөт, - деп,
Бээжинден азыр тартсын, - деп,
Бери карай кайтсын, - ден,
Каканчындын Бээжинге
Каарданып бадышам
Камырабай, ойлобой,
Болбой жатып алат, - деп,
Жети кандын көп кошуун
Он эки кан ыслам
Убалына калат, - деп...
Аманат берген ал катын
Чоң-Бээжиндин четинен,
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Салынган кара тумшуктан
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Качырып чыкты күркүрөп,
Кайрат кылар чамам жок,
Бүткөн боюм дүркүрөп,
Абыдан жаман шашкамын,
Коркконумдан аянбай
Алдына түшүп качкамын.
Асый чыкма Буурулдун
Аркырап оозун тарттырбай,
Алөөкөнүн Коңурбай
Кара сууга капталтып,
Камап жетип келерде,
Түп этектен аларда,
Жалгыз жанды шордотуп,
Жаңы өлтүрүп коёрдо,
Өкүм күлүк Буурулду
Өткөрө санга салгамын.
Бугудай мойнун бурады,
Буудан күлүк Тайбуурул
Бута бою баткактан
Буйдалбастан чурады.
Кисенин оозу ачылды,
Аманат берген катыңыз
Агып сууга чачылды.
Жоготту десең катыңды ал
Жолборсум Манас, кабылан
Тартууга берем малымды ал!
Атымды баатыр, албасаң
Көөкөргө куюп канымды ал!
Көк жалым, арслан, зор тыңда,
Башымды алсаң мен мына!»
Айтып, какшап турганда
Арслан тилин алган жок:
«Таласта долу калды», - деп,
Оюна көк жал алган жок.
Ажалы жеткен өлбөйбү,
Тирүү киши калганда
Өлбөймүн, - деп жүрбөйбү!
Чыны менен жараткан
Чындап буйрук кылганда,
Жебирейил жалаңкыч
Жан алмакка келгенде,
Беш салаасын тең салып,
Жан алышка келгенде
Сүйлөбөй тили тутулат,
Чындап келсе, ажал-ок
Кандай киши кутулат?
Чындап ажал келгенде
Мендеси чиркин өлбөйбү,
Киргизбейби казган көр,
Батырбайбы кара жер!
Жаман катын, жаш бала
Таласта калып калды, - деп,
Дөөрүбөгүн, сен Шууту!
Сулайман тийбес Бээжинде
Сурак сурап мен турсам Умачтай көзүн ачпастан,
Бузук ишин баспастан,
Тентектигин тыйбастан,
Алтын, дилде жыйбастан,
Ушу турган Бээжинден
Уялбай кантип кетейин!
Чалыяр тийбес жер болсо,
Ушу жаткан Чоң-Бээжин
Чаң салып эли-журтуна,
Кан агызып калкына
Чаап алган мен болсом Таласта катын, бала, - деп,
Не муратка жетейин,
Мингениме алтын так
Алты ай толук боло элек,
Таласка кантип кетейин!
Үч жылы Бээжин сурабай,
Кайра барып Таласка
Кантип чыдап жатамын.
Чачылса мейли жыйганым,
Байгамбар ак, диним ак
Тилегеним ыйманым!
Ушу быйыл эр Шууту,
Айза кармап, топ бузам,
Ажал жетсе окко учам!» Деп, ушунтип теңизиң,
Жети кандын баарысын
Он эки кан бусурман
Калтырбастан аскерин
Алып баары келсин, - деп,
Кечикпестен баарысы
Бүткүл азыр болсун, - деп,
Эр Үрбүнү чаптырды.
Сулайман келбес Бээжинден
Сурак алган бусурман
Касиеттүү жан болгон,
Он эки кан ар башка
Он эки жерде кан болгон.
Катагандын кан Кошой
Кара калмак шаарына,
Кабарыңда бар бекен,
Кан Жолойдун элине
Кары Кошой кан экен.
Калмактын каны кан Жолой,
Катагандын кан Кошой
Кармашып жүрүп эзелден
Эскиден кеги бар экен.
Айкожонун Билерик
Колго түшүп кеткенде
Жолой менен салышып,
Эмгекти чындап тартышып,
Он эки жылы атышып,
Айзакерден ыктуу кан
Эрендин баары жыйылган,
Канча жылы урушуп,
Азаматтар кырылган.
Ошону үчүн кан Кошой
Эски кегин алган кез,
Канча катуу азапты
Калмактарга салган кез.
Салык кылып калмакка
Сары оорудай саргартып,
Алым алып сандалтып,
Эркечин элден жыйдырып,
Эчкилерин кырдырып,
Кыйма чаап уй түгүн
Баткагына септирип,
Алты миңче балбанын
Кетмен берип колуна
Ылайды кесе тептирип,
Кыйла жаткан калмакка
Кыш бышырып алдырып,
Кылганымдын атагы
Кыяматка калсын, - деп,
Мечитти түптөп салдырып,
Белгилүүнүн баарысын
Белин бекем буудуруп:
«Бусурман болом» - дегенин
Ак боз бээнин сүтүнө
Кириндирип жуудуруп,
Кири жок аппак, тунукту
Бойдок барган жигитке
Болбой ике кыйдырып,
Уска болуп калыптыр,
Баатырлардын кеби ошол,
Өлгөнүнөн калганы
Калмак менен кытайдан
Тукум алган жери ошол,
Күндүзү кымыз, түнү кыз,
Жыргап жаткан эли ошол.
Уруктуу кытай эл экен,
Ур төгүлгөн жер экен.
Кырк жылы кыргын болсо да
Кылча көрбөй кыргынын
Кылчайбаган эл экен.
Кан Кошойдун кылганын,
Муну мындай таштайлык,
Тогуз уул кенжеси,
Бир кудайдын мендеси,
Масейилди жердеген,
Баарынан мыкты эр деген
Элемандын эр Төштүк,
Алачаңдын белине,
Алтын казчу кенине,
Алтын менен дилдеге
Канып калган кези экен.
Жер алдына түшкөндө
Жетеси күйүп калганбы,
Тыргооттордун баарысын
Сурап шорун кайнатып,
Үч үйүнө саагын, - деп,
Жалгыз эчки байлатып,
Тыргоот эли буркурап,
Азирет тийбес Бээжиндин
Айласы эми кетти» - деп,
Баары өксөп чыркырап.
Чуркуратып журт билген
Эр Төштүктү таштайлык,
Буудайык кандын Музбурчак
Мындан сөздү баштайлык.
Буудайык кандын Музбурчак
Бузулбаган там болгон,
Буйругун көрчү жазгандын,
Бөрүкөздүн ордуна
Такка минип, кан болгон.
Шибээнин турган шаарына
Касиеттүү кан болгон.
Жердин жүзүн ачтырып,
Кумун кенен чачтырып,
Аштыгын кенен айдатып,
Берекесин жайнатып,
Качыр, эшек, аттарын
Баарын текши байлатып,
Оюн салып бүгүлүп,
Далай шибээ жүгүнүп:
«Бөрүкөздүн барында
Бөйрөктөй жерге ээ болбой,
Бей-бечара болгонбуз,
Музбурчактын барында Баарыбыз текши оңгонбуз!» Деп, ырдашып шибээлер
Сыбызгысын тартышып:
«Бөрүкөздүн барында
Куурадык» - деп айтышып,
Куурагандай эмеспи,
Кыябына келгенде
Сууну бөлөк бурчу эле,
Жети миңдей кысыр тай
Жел жетпес жорго, жетик мүлк
Жылда сабап биздерден
Алым алып турчу эле.
Музбурчак бизге келгенде
Көңүлүбүз жай болду,
Жегенибиз май болду» Деп, ушинтип, шибээлер
Сүйүнүшүп турушат,
Күндө чаган кылышат.
Бусурмандан кан болуп,
Бээжинди алган убагы.
Керегеси жыгачтан,
Түп атасы Алаштан
Айдаркан уулу эр Көкчө
Касиеттүү жан болгон,
Солоондорго кан болгон.
Каарына алганын
Тизесин жерге бүгүлтүп,
Кыйыгына тийгенин
Өөдө-төмөн жүгүртүп,
Буласын булап алдырып,
Казак колу өзү баш
Элине каран салдыртып,
Ак сакалдуу чалына
Чылгый тери ийлетип,
Көксөө болуп калганын
Тамашага бийлетип,
Солоондун баары жыйылып,
Чыдабастан кырылып,
Алтын айдар кең бурчту
Камап турду эр Көкчө,
Солоондордун баарысын
Сабап турду эр Көкчө.
Сабап туруп эл билген,
Эр Көкчөнүн кандыгы,
Азгынакай Көкчөдө
Ала көөдөн бардыгы.
Ата кесип абалдан
Болгон казак эмеспи,
Таруусун таштай актаган,
Катынын кыздай мактаган,
Сары-Арканы жердеген,
Ата уулу казак эл деген.
Айкөл Манас болбосо,
Сары-Аркада сан казак
Бээжинди мурун көрбөгөн.
Кайран Манас Бээжинге
Калың уруш салганда,
Караан болгон бусурман.
Он эки колу, далай жан
Туш-тушунан кытайдын
Сурагын сурап турганда,
Кан болуп жаткан ысылам.
Кара аты менен эр Үрбү
Кан Манастын алдына
Баарын айдап барганда
Чогулушту калың кол.
Ошол колдун ичинде
Кошой, Төштүк каны бар,
Ажыбай, Бакай дагы бар,
Алмамбет, Сыргак шери бар,
Кырк чоро кыраан, бөрү бар.
Аксакалдан кары бар,
Мекеден келген Айкожо
Ыймандыкка дагы бар.
Айта турган кеби бар,
Кан Көкөтөй баласы
Эр Бокмурун беги бар.
Калайык журттун каны бар,
Ойроттон чыккан эр Шыгай
Ошол баатыр дагы бар.
Ордолуу шайык, көк жөкөр,
Орчун Кокон, Маргалаң
Атышканы ал келген.
Кокон каны Козубек,
Маргалаңдын Малабек,
Анжыяндын айры сакал Сынчыбек,
Ошол баатыр дагы бар.
Ындыстандан да келген.
Так үстүндө кыйгачтап,
Жыйылып кандар барганда
Телегейи тең эле,
Күмүшү күйсө күйүнбөйт,
Алтыны акса аңдабайт,
Ичин карап отурсаң
Дүнүйөдө кең эле,
Кымбаттуу арслан асылың
Кара кулак шер эле.
Ошондо Манас сөз баштайт:
«Айкожо, Кошой, кан Бакай,
Карың мында турасың,
Калайык, калың бусурман
Баарың мында турасың.
Зордугум болсо кечип кой,
Омбуткан сөзүм бар болсо
Ордолуу журтум кечип кой!
Ордону бузуп, олжо алдым,
Он экиге келгенде
Эче жерге жол салдым.
Оруп берип орусту,
Тартып бердим кеңири
Коно турган конушту.
Кыйыр жаткан кытайды
Кыстоо салып башына
Кыялыма көн - дедиң,
Кыйратып бизге бер - дедиң.
Бул сөзүңдү укканда
Он эки кан бусурман,
Таласта турдум жер жайлап,
Орчун журтум баарыңар,
Баарыңарды калтырбай
Бээжинге казат кылам, - деп
Айдап келдим кембайлап.
Атым жалгыз дегендин
Атын союп жеймин, - деп,
Артыкча кыстым бусурман.
Өзүм жалгыз дегендин
Өзүн союп жеймин, - деп,
Өкүм кылдым бусурман.
Өкүм Манас баатырың
Өткөрө өкүм кылды, - деп,
Өктөм күчтү салды, - деп,
Өксөп жүрдүң бусурман.
Мээнетти Манас салды, - деп
Бегирээк кейип калбагын,
Убалың мага калбасын,
Таңда макшар күнүндө
Убарага салбагын.
Айдап жүрүп кырды, - деп,
Ааламдын элин жыйды, - деп,
Алып барып Бээжинге
Азапка бизди салды, - деп,
Жаман катын, жаш бала
Эми көрбөй калдык, - деп,
Кыяматтын күнүндө
Каныңды доолап турбагын.
Атам кары дегениң
Азыр кайткын жериңе,
Өзүм начар дегениң
Эми кеткин жериңе,
Кайта бергин кетериң
Туулган, тууган элиңе!» Деп, ушинтип, эр Манас
Жардык айтып турганда,
Калайык дүрбөп, элди эстеп,
Канчалары кубанып,
Киндик кесип, кир төккөн,
Ойноп жүргөн жерди эстеп,
Чубактын алган зайыбы
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал
Алтын, күмүш тең жүктөп,
Кызыл дилде кымбаттап,
Кыйла түрдүү бул алып,
Кытайдан канча кул алып,
Кырааны Бакай баш болуп,
Кайтмак болду Таласка.
Эсенкан кызы Бурулча
Алмамбеттин алганы Желбегей торко кийгизип,
Жеткилең сулуу кыздардан
Жан-жөкөргө кыз берип,
Кымбат баа тондордон,
Алтындаган булдардан
Таңылчактап бул берип,
Тандамалуу кул алып,
Энчисинен өзүнө
Эсенкандан мүлк алып,
Алтын менен күмүштү
Жүктөй албай кан Бакай,
Агача келин, сулуу кыз
Үптөй албай кан Бакай,
Жактырбай отун өчүрүп,
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал,
Эсенкан кызы Бурулча,
Салтанатын сай кылып,
Жердин бетин жайнатып,
Алып чыкты көчүрүп.
Каканчын, Бээжин калың шаар
Калкы кайгы тартты эми,
Бурулча менен Бирмыскал
Бул экөөнө жакыны.
Бадана кийип балкылдап,
Кырмызы көйнөк, кыйгач көз,
Короз моюн, кымча бел,
Эт-бетте жок сулуусу
Бурулча менен бөлүнүп,
Оолжуп жүрдү Таласка,
Олжо болуп Манаска.
Кызыл жорго ат минген,
Кынамалап жал түйгөн,
Кырмызы кызыл тон кийген,
Кыздарынын баарысы:
«Бакайга олжо болдук, - деп,
Бастырып калды Таласка.
Ушулардын баарысын
Кан Бакайдай карысы
Артынан түгөл ээрчитип,
Алып чыкты Бээжинден.
Булар жүрүп кеткенде
Жердин жүзү чаң болду,
Кырк кандын эли көп кытай
Кайгыдан баары дал болду.
Кайраттан калды көп кытай
Акылы азып маң болуп,
Мунун баары чын болсо
Бусурманга шаң болуп,
Бу кылганы Манастын
Жер жүзүнө угулуп,
Калайыкка даң болуп,
Катагандын кан Кошой
Сакалында ак экен,
Карып калган чагы экен.
«Кудайдын берген жыргалы
Ушундай экен көрөйүн,
Караламан катаган,
Кайкалаган калың эл
Журтума жетип өлөйүн», Деп, ушинтип, кан Кошой
Колунан бир миң жан алып,
Олжо жүктөп кетишке
Ошол шаар Бээжинден
Миңден кызыл ар алып,
Бу да чыкты Бээжинден.
Элемандын эр Төштүк
Жер алдына түшкөндө
Жети жылы жоголгон,
Жер алдынан чыкканга
Ушунда үч жыл болуптур.
Ажыдаар менен алышып
Даты өтүп кетиптир,
Кырк кулактуу казанды
Кыйналып сүйрөп чыкканда
Жарым жашы кетиптир.
Каны калган бир кашык,
Эти калган көк жашык,
Жука тондуу тайкысы,
Балаадан башы чыкпаган
Элемандын байкушу
Кетмек болду жерине.
Жоо-жобуркай катылса
Жолдо ажал жетет, - деп,
Жол кадырын билүүчү
Жолдош болуп берет, - деп,
Көрөгөчтү бирге алып,
Тандап беш жүз кол алып,
Алтын, күмүш, дилдени
Олжосуна мол алып,
Кара көздөн кыз алып,
Канчалык сулуу уз алып,
Төштүк кайтты жерине.
Калганы тогуз кан болду:
«Буруттун көбү кетти», - деп,
Көп кытайга даң болду.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Манаста турган Шуйкучу
Кеп ташыган Калчага
Эртели-кечи бу болду.
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Жайдын күнүн кыш кылып,
Кийими жука кытайды
Кылчылдатып кыз кылып,
Жайлап жаткан ал болду,
Шибээ менен манжууну
Бийлеп Чубак кан болду.
Токсон тоонун урунуш,
Тогуз дайра куюлуш,
Адам билбес жалгыз жол
Эр Алмамбет баш болуп,
Тозуп жатты бир сан кол.
Колдун жайын айтайын,
Эриккенде тайын жеп,
Казы-карта, майын жеп,
Дуулдап жатты калың кол.
Союшун мыктап союшуп,
Күндүз кымыз, түнү кыз
Эселек, ээсиз калың кол
Өз эркинче болушуп,
Шабыят ойноп дардактап,
Кырк таман жерди чийишип,
Ордо салып ийишип,
Ойноп жатты калың кол.
Калча келет деген соң
Каканчындын Бээжинди,
Калың манжуу, кытайды
Эч көзүнө илген жок.
Ошол кезде Манасты
Кайтарганы кырк чоро.
Тыңчы болот Манаска
Серек менен Сыргагы,
Бер жагында булардын
Ырамандын Ырчы уулу,
Төлөмандын төлгөчү
Боз уул деген эркеси,
Кырктын башы Кыргыл чал Кыркында көпкөн жинди чал,
Кадырманы Шууту бар,
Баатыр экен Байчоро,
Агаяры дагы бар.
Тушуна атты желдирбей,
Эшигин сактап кырк чоро
Эр Манаска бир киши
Бей уруксат жибербей,
Темирдей курчап алды эми.
Арман кылса кытайдын
Атын союп дагы жеп,
Эр Манастын кырк чоро
Тилге келген адамды
Тили менен үркүтүп,
Тилге келбес адамды
Кылыч менен коркутуп,
Бөрк ал десе, баш кесип,
Бөлүп турду кырк чоро.
Бу кайратын көргөндө,
Кырк кандын эли кытайдын
Кыстоо түштү башына.
Минтип бизди аябай
Кырып Манас кетет, - деп,
Манжуу менен кытайдын
Түбүнө бурут жетет, - деп,
Манасыңдын кырк чоро
Багалак ойноп, чаң салып,
Оодарышмай ойношуп,
Эки-экиден чү коёт,
Кезиксе бизди кырат, - деп,
Каарына чыдабай,
Калың кытай, көп манжуу
Качып жолдон дыр коёт.
Ойлонуп акыл салган жок,
Кытай менен манжуудан
Укурук кайрар калган жок.
Каканчындын Бээжинге
Күркүрөп Манас эр болду,
Калың кытай, көп манжуу
Качып кара жер болду.
Кайтарып турган кырк чоро
Калың манжуу, кытайдын
Жүрөгүнө чер болду.
Качыр эмес ат болду,
Алым алган кытайга
Көкүрөккө дарт болду.
Кырк кан эли кытайга
Кыйын болду сурагы,
Алты ай сурак кылганы
Алтымыш жылга татыды.
Асылын көргөн бусурман
Кеткиси жок Бээжинден.
Ушу канкор барында
Түнөрүп жаткан Бээжинге
Түкүрүп айза сундурам,
Калың кытай Бээжиндин
Сурагын бирге кылышам», Деп, ушинтип, кырк чоро,
Калган кандын баарысы
Коргон болду Манаска.
Буйрукту чындап салды эми,
Калдайынын баарысын
Камап турган ошол чак,
Таш сайынган кытайдын
Тазасында алымды
Далай-далай салды эми.
Далай барган бойдогу
Бирөө куру калбастан,
Катындуу болуп калды эми.
Күрмө кийген кытайды
Күндө камап турду эми,
Белдемчилүү кытайды
Бетин жыртып урду эми.
Алык-салык чыгымды
Ала берди бусурман
Аянбастан мал-мүлкүн
Ала берди бусурман.
Амалын таппай көп кытай
Акылдан азды сандалып,
Сурагы катуу экен, - деп,
Бусурманга таңданып:
«Убара кылды бурут, - деп,
Эми алты ай сураса
Каканчындын Чоң-Бээжин
Такыр тозуп куруйт, - деп,
Адамына узанып,
Алымына кыз алып,
Качырга алтын арттырып,
Кайгыны жаман тарттырып,
Булкунуп кирип, бу бурут
Минди алтын тагыңды.
Калың журтту каратты,
Калкка салды санатты.
Жазга маал болгондо
Жалдуу күлүк мингизбей,
Жайдын күнү болгондо
Куйруктуу козу жегизбей,
Ушинтип турган бусурман
Бир күнү кыстап элиңден
Башчыларын жыят ко,
Айдап жүрүп кытайды
Акыры бир күн кырат ко!
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай -
Кебелбеген кара көк,
Калдай кайда кетти экен?
Айбалтасын билекке
Илди бекен Коңурбай,
Калың журт тозок тартканын
Билди бекен Коңурбай?
Бээжинге өтө белдүү эр,
Каканчындын кытайды
Багып алар шер эле.
Ушу Бээжин көп журтту
Туз салбастан бышырып,
Ак мөмөсүн жечү элек.
Алөөкөнүн Коңурбай
Айкырып карап турганда,
Балакет кайда дечү элек!
Көзүн кузгун ойгонбу,
Көөнү келсе буруттун
Манасы союп койгонбу?»
Капаланып буркурап,
Калың кытай чуркурап,
Ырайымсыз Коңурбай
Аянбастан кытайдан
Алым алат дечү элек,
Анда кайгы кылчу элек.
Арылгыс азап, катуу күн
Анык мында турбайбы!
Алым алып күнүнө,
Азап салды элине» Деп, ушунтип, көп кытай
Арман кылды чуркурап,
Алек болгон көп кытай
Аны мындай таштайлык,
Алөөкөнүн Коңурбай
Андан сөздү баштайлык.
Айзакерден ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыктуу кул,
Башына баса кийгени Ок өтпөгөн туулга,
Карысына илгени Болоттон кылган чарайна.
Билегине илгени Сугарып ууга жасаган,
Алтын жебе айбалта.
Күндүзүндө уйку жок,
Түн ичинде тынчы жок,
Аңдып жүрөт Коңурбай.
Күн чыгышта дарбаза
Жети күнү тоорулду ай,
Жетпей кетти Коңурбай,
Ичине тилчи салалбай,
Манастан кабар алалбай,
Кайгып кетти Коңурбай.
Тынч алам, - деп, бир жерге
Жатпай жүрөт Коңурбай,
Анык кабар билалбай,
Ысыгына Манастын
Батпай жүрөт Коңурбай.
Кабар албай Манастан
Калча кулда арман зор,
Коңурбайдын жанында
Манжуу деген балбан бар.
Көз байлоочу зыйкырчы,
Дубакердин өзү экен,
Аңдып жүргөн Калчанын
Караган кара көзү экен.
Кызыл кан акса майдандан
Кылчайбастын өзү экен,