Манас - Саякбай Каралаев - 50

Айкожонун Билерик
Эсенкандын алдына
Тартуу кылып келгенде,
Бусурмандын адетин
Билип калган эме экен.
Олоңдой болгон айдарын
Төбөсүнө түйдү эми,
Кожолордун эндей тон
Үстүнө баса кийди эми,
Белге орогон дүңгө кур
Селде кылып чалды эми,
Кара кашка эшекти
Баса минип алды эми,
Аса-муса колунда,
Ак куржуну жонунда,
Алда айтып бурутча
Жолду көздөй салды эми.
Кайтарып турган Кыргыл чал
Кең Бээжинди кыдырган
Дубана, - деп, ойлоду.
Молдо айтуучу зикирдин
Бирөөнү айтпай койбоду.
Желгенине жел жетпей,
Алда айтып закылдап,
Тозок менен бейиштин
Жайын айтып какылдап,
Тегерете чынар бак,
Ортосунда алтын так,
Алтын тактын үстүндө
Бадыша Манас кара көк,
Калың кытай, манжууну
Билип турган ошо чак.
Камырабас көк жалың
Аябаган шер экен,
Телегейи тең экен,
Теңиздиги - дарыя
Акылга дыйкан кең экен.
Кирерге киши зар экен,
Кан Манастын алдында
Калп жеринен бусурман
Шуйкучу деген бир кытай
Ашмачысы бар экен.
Эр Манастай көк жалдын
Жүргөн менен турганын,
Кеп-кеңешин, кылганын
Билип жүргөн жан экен.
Коңурбайга бермекке
Катка салып баарысын,
Бусурманга көрсөтпөй
Катып жүргөн куу экен.
Дубана жакын барганда
Көрүп калды Шуйкучу,
Табактай болгон бир нанга
Ичине салып жазганын,
Сан кишиге көрсөтпөй
Берди катты Шуйкучу.
Нанды алып зыйкырчы
Бура тартып дыр коюп,
Камчы менен эшегин
Кара санга бир коюп,
Кайрылбастан токтобой
Жолго түштү чу коюп.
Калаадан чыгып закымдап,
Алтын казчу кенине
Коңурбай Калча жашынып,
Жатчу эле ошондо.
Дубана келди жакындап,
Көздү ачып-жумганча
Коңурбайга жетти эми,
Көтөрүп келген көмөчүн
Бере сала өттү эми.
Сындырып Калча караса,
Көмөчтүн орто жеринде
Шуйкучу берген каты бар,
Катын окуп караса
Шуйкучу деген аты бар.
Катка мындай жазылган:
«Бээжин билген Манаска
Күрөшүп күчүң жеткисиз,
Күжүрмөндүн бири экен,
Издегени Манастын
Бусурмандын дини экен.
Арсландыгы чын экен,
Ичин карап отурсам Дарыядан кең экен,
Телегейи тең экен.
Каарданса Бээжинди
Калың кытай, манжууну
Каканчындын баарысын,
Жашы менен карысын
Жеке кырар эр экен.
Бусурмандын калкына
Темир коргон чеп экен.
Буруттугу болбосо
Каканчындын Бээжинге
Кан болору эп экен.
Алыша келсе ал жетпейт,
Күрөшкөндө күч жетпейт.
Атышкан менен ок өтпөйт,
Айза, кылыч дагы өтпөйт.
Алышарга келсеңиз
Бүктөйт сенин белиңди,
Бүлдүрөт сенин элиңди,
Кан дарыя агызып,
Сел каптатат жериңди.
Көрүнүп калсаң Манаска
Убараны саласың,
Кырк кандын эли кытайдын
Убалына каласың.
Кыраан Манас каны бар,
Кырк миңди көрбөс кылчалык
Кырк чоросу дагы бар,
Ал чоронун ичинде
Алмамбет, Чубак зору бар.
Өңгөсүн айтып нетейин Өжөр Сыргак бөрү бар,
Кыскасын айтып нетейин Айзакерден мыктуу бар,
Ааламды бузар ыктуу бар.
Амал менен албасаң,
Алышканда Манастан
Күн жок бизге кутулар!
Кан Манас сырын айтайын:
Касиеттүү кан экен,
Ар жуманын күнүндө
Бир кылыгы бар экен.
Таң кашкайып сүрөрдө,
Жерге жарык кирерде
А дегенде артын жууп,
Анан кийин бетин жууп,
Бүткөн боюн тазалап,
Эң акыры бутун жууйт.
Өтүк кийбейт бутуна,
Жарагы жок үстүндө,
Жалаң чапан жамынып,
Кооп кылбайт кишиден.
Так түбүндө мунар бар,
Тегерете чынар бар.
Жерге жарык тийбестен,
Таң шаңкайып сүрбөстөн,
Оолжуй басып зыңгырап,
Кайтарганы кырк сакчы
Карап турат айланып,
Акырын басып жөтөлүп,
Ошол жакка эр Манас
Өзү чыгып мунарга
Күн батышты бет алып,
Азан айтып аңгырап:
«Алда!» - деп, колун көтөрүп,
Азан айтып турганда,
Ал ырымын кылганда,
Эки жакты карабай
Көзүнө келип калсаң да,
Сен кимсиң? - деп айтууга,
Башын кесип алсаң да
Асты Манас карабайт.
Ушунда айла болбосо
Зили чукуйт көзүңдү,
Жок кылат сенин өзүңдү.
Казат кара оруңду,
Кайнатат сенин шоруңду.
Сындырат сенин белиңди,
Антип айла кылбасаң
Кыйратат сенин элиңди,
Кытайды кырып жок кылып,
Сай кылат сенин жериңди.
Минтип иле таппасаң,
Булаңды булап алат ко,
Бу келген бурут кандары
Азапты башка салат ко».
Муну окуп Коңурбай
Тилден калып сандалып,
Сары оору болду саргарып,
Айланы ойлоп табалбай,
Акылдан калды Коңурбай.
«Илелеп акыл таппасак,
Айтканы чын Шуйкучу
Аккулага мал жетпейт,
Ошол айла болбосо
Эр Манаска ал жетпейт.
Жүргөнүнөн чаң чыгат,
Ошо капыр буруттун
Добушунан жан чыгат.
Ушул айла болбосо
Чалышкан менен чак келбейт,
Алышкан менен ал жетпейт.
Кебез белбоо, кең болдум,
Алөөкөдөн туулуп,
Чоң-Бээжинге эр болдум.
Айла табар бирөө жок,
Азапка түшкөн мен болдум.
Жарча болдум кыясыз,
Жапаны тарткан курган жан
Жалгыз болдум уясыз.
Сулайман келбес Бээжинге
Сурагымды алдырдым,
Искендер тийбес Бээжинге
Ичине мечит салдырдым,
Колодон салган бурканым
Бурутка олжо алдырдым.
Бу көрөкчө өлөйүн,
Айткан Шуйку балбандын
Айтканын кылып көрөйүн!
Каарданып чыңданып,
Кайраттанып тыңданып,
Бөрүдөй болуп элеңдеп,
Кыргын кылып кытайды
Кырк күнү бирдей жасаткан,
Улабай учун чыгарткан,
Уу менен сугарткан,
Ар түлүгүн жайланып,
Айбалтасын байланып,
Ороодой болгон көзүнөн
Оргуп-оргуп жаш кетип,
Каалгадай кашка тиш
Тиштегенде бычырап,
Туйгун Калча күлүстөн
Тутамча жанын көрбөстөн,
Тоодой боюн топчулап,
Астындагы Алгара
Абайы менен үпчүлөп,
Теңиз экен Калчаңыз,
Тегерегин карабай,
Теңиз жанын аябай,
Карапчысын салынып,
Табынып турду Коңурбай
Бурканына жалынып:
«Кыйшыгым болсо оңдой көр, буркан!
Бурканым, мени колдой көр!»
Тизеси жерге бүгүлүп,
Тилеп турду жүгүнүп,
Ыйлап турду буркурап,
Өкүрүп-өксөп даңгырап,
Бурканына жалынып,
Күндү күндө эсептеп,
Күн эсебин алды эми,
Ай эсебин эсептеп,
Ай эсебин алды эми.
Эсептеги жети күн
Эринбей санап болду эми,
Эликтей болгон Алгара
Ээр-токум токунуп,
Кылымды бузуп кетчүдөй
Чап олоңун бек тартып,
Куюшканын узартып,
Эрте ойлоп, кеч болуп:
«Эптеп Манас жетсем», - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Арсландай толгонуп,
Каарына чыдабай,
Кара чаар жолборстой
Калча турду комдонуп,
Кылыч жанда кыңгырап,
Айбалта колдо шыңгырап,
Айза колдо койкоюп,
Асынганы очогор
Оң ийинде оркоюп,
Кыя тартып бастырып,
Оозунан заар төгүлүп,
Көңүлү эчен бөлүнүп,
Бээжинди карап бастырды.
Опол-тоодой көрүнгөн
Алөөкө деген кан чыккан,
Алөөкөнүн Коңурбай
Арбагын угуп алыстан
Коркконунан жан чыккан.
Күнү эмес түнүндө
Жүргөн Калча эмеспи,
Түндө жүрсө күндүздөй,
Алөөкөнүн Коңурбай
Билген кыраан эмеспи,
Жапалак учпас жар менен,
Өзү билген өр менен,
Жалгыз аттын жол менен
Келе жатат бет алып,
Капканы көздөй жол тартып.
Жакындап Калча калды эми,
Кырк дарбаза Бээжиндин
Кыркын бирдей кыдырып,
Кыраң чалды Коңурбай.
Ар эшикти кайтарган
Ар биринде бир чоро,
Кырк чоро күткөн дарбаза
Канаттуу куш каттагыс,
Кайып тулпар аттагыс,
Кайтарган сан-кол чеп экен,
Эшиги таштан бек экен.
Чоң-Бээжинге киралбай,
Кайгып жүрөт Коңурбай.
Чыканактап калбастан,
Жатпай жүрөт Коңурбай,
Чыдап калаа киришке
Батпай жүрөт Коңурбай.
Керимселдей керилип,
Кейип жанын аябай,
Чымын жанга карабай,
Өлөмүн, - деп ойлобой,
Өөдө-ылдыйды болжобой,
Ачык турган эшиктен
Алгара менен чуратып,
Кирмек болду Коңурбай.
Туягы жерге илинбей,
Басканы жанга билинбей,
Коңурбай кирди эшиктен
Бурканына жалынып.
Кыргыл чал менен Агаяр
Таң мезгили болду, - деп,
Чыканактап чырм этип,
Уктап кетти тынч алып.
Алтын жаак айбалта
Ийинге салып катышкан,
Бекем уктап калышкан.
Берен Калча ыктуу кул,
Жоонун айласын билген
мыктуу кул,
Алгара менен дыр коюп,
Алдында чынар терекке
Жетип барды чу коюп.
Жеткенде чынар терекке
Алгара оозун бурду эми,
Түкүрсө колго өрт күйүп,
Түгөнгөн Калча турду эми,
Айбалта кармап шайланып,
Ар жагына камданып,
Карап Калча турду эми.
Карап турар Манасты,
Кырк чоронун ичинен
Ушу күнү келиптир
Ажыбайга кезеги.
Зың-зың этип кенебей,
Кан Манастын Ажыбай
Тыштан жоо келбейт, - деп,
Капилетсиз болуптур,
Эч бир ойлоп элебей,
Алтын тактын түбүнө
Карткүрөң оозун буруптур,
Ат үстүнөн айзасын
Кара жерге уруптур,
Таш өбөктү салыптыр,
Айзасына жөлөнүп,
Карткүрөңдүн үстүнө
Катуу уктап калыптыр,
Таласта жаткан эмедей
Коңурукту салыптыр.
Таң кашкайып атарда,
Таң чолпону чыгарда,
Асманда жылдыз бириндеп,
Жарыгы кетип күүгүмдөп,
Көк жал Манас баатырың
Колун сууга салды эле,
Кол дааратын алды эле.
Бутун сууга салды эле,
Бут дааратын алды эле.
Теңирине жалынып,
Экөө сүннөт, экөө парз,
Төрт ирекет багымдат
Амазына камынып:
«Байгамбар ак диним, - деп,
Колдо, кожо бирим!» - деп,
Кыя тартып балкыйып,
Мунараны бет алып,
Опол-тоодой эр Манас
Басып чыкты даңкайып.
Өтүгү жок, жалаң бут,
Туулга жок, топучан,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Мунаранын башына
Басып чыкты керилип,
Акырындап жөтөлүп,
Кыбыланы бет алып,
Азан айтты эр Манас
Эки колун көтөрүп,
Кутпага туура турганда
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Келберсиген чиркин ай,
Алтын белбоо айбалта
Ала коюп имерип,
Азан айткан Манасты,
Кош колдоп туруп ошондо
Шилиге тартып жиберди.
А! - деген Манас бүк түштү,
Айбалта тийип калган соң
Төбөсү менен тик түштү.
Азан үнү басылды,
Уктап калган Ажыбай
Умачтай көзү ачылды.
Чочуп кетип, Ажыбай
Жетип келди дыр коюп,
Калча качып калганда
Камбыл тууган Ажыбай
Айза менен бир койду.
Качты Калча зыркырап,
Айза таамай тийген соң
Алда нече быркырап,
Ажыбай айза салганда,
Кош кабырга сөөгү
Кошу менен жанчылып,
Кошо кыйрап кетиптир,
Жаралуу болуп Коңурбай,
Астындагы Алгара
Баса түшүп жорголоп,
Капталдан аккан кара кан
Кара жерге шорголоп,
Эс билбеген эл менен,
Эси ооган жан менен
Алы кетип алсырап,
Акылы кетип далдырап,
Араң кетип баратат
Кан токтобой кансырап.
Калча мындай болгонун
Кайгырган Ажың көргөндө
Жаралуу Манас болду, - деп,
Калың элге кеп болуп,
Дарбаза эшик жабылып,
Канаттуу куш каттабай
Калды Бээжин бек болуп,
Адам кирип чыгалбай
Айлана турган чеп болуп.
Коңурбайдын Кара аты
Кара атынын бар экен
Капталында канаты,
Качан болсо коргондон
Мышыктай болуп түйүлүп,
Аттай жүргөн адаты.
Токтолуп Калча турбады,
Камчыны санга урганда
Астындагы Алгара
Бийик салган коргондон
Камчы бою чурады.
Канча боор, чап олоң
Баары үзүлүп бычырап,
Үстүнөн Калча жыгылып,
Алгарадан кулады,
Казып койгон чуңкурдун
Ичине түшүп сулады,
Эси ооп кансырап.
Чоронун бири көргөн жок,
Алөөкөнүн Коңурбай
Ажалы жетип өлгөн жок.
Алыстан байкап калыптыр,
Алөөкөнүн Коңурбай
Чуңкурга түшүп калганын
Шуйкучу көрүп калыптыр.
Көрүп калып Шуйкучу
Муну көздөп басты эми,
Коңурбайдын үстүнө
Жабууну жая жапты эми,
Кырк күнү Калча алсырап,
Чуңкурда жатып калды эми.
Көз жаздырып жүгүрүп,
Келип турду Шуйкучу.
Керилип жаткан Калчага
Кең-кесири үч убак
Ашы менен суусунун
Берип турду Шуйкучу.
Жана турду дарылап
Күнүнө келип каралап,
Шуйкучунун бир киши
Анеткенин билген жок.
Дарылап жатып Калчаны
Өчкөн отун тамызды,
Өлгөн жанын тиргизди.
Ооруган жерин басылтып,
Умачтай көзүн ачылтып,
Зыйкырлыгын билгизди,
Кытайлардын Калчага
Календер кебин кийгизди.
Ак таяк берип колуна,
Элден кайыр суратып,
Калчаны салды жолуна.
Коңурбайдын кырк төрө,
Олоңдой бурап кара чач
Төбөсүнө чогултуп,
Түрүп жүргөн кези экен,
Каныбыз качан келет, - деп,
Алгараны жетелеп,
Алдынан тозуп баарысы
Күйүп жүргөн кези экен.
Өткөн күндү санашып,
Эсептеген табы экен,
Ошол күнү келбесе
Кетип калар чагы экен.
Туура тартып Алгара,
Кырк төрө келди бүгүлүп,
Таазим кылып канына,
Аттан түшүп баарысы
Ызаат кылып жүгүнүп.
Ушинтип төрө жетти эми,
Жеткен жерде Калчаны
Алгарага мингизип,
Алып, жүрүп кетти эми.
Кырк төрөсү баш болуп,
Кыйын узак жол тартып,
Мунарык болуп бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган,
Түгөнгөн тоонун урчугу,
Токсон жолдун тоому,
Тогуз суунун куюлуш,
Жаңырыктуу Жар-Кыя,
Алды жагы чер токой,
Жалгыз аттын чубама,
Жалгыз жолдун боюнда
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Тынчтап уйку кандырбай,
Күлүктөрүн чалдырбай,
Чыканактап жаталбай,
Чырым этип уйку албай,
Чымчык учпас кең сайдан,
Чыңыроо чыккан талаадан,
Чыйралышып жол тозуп,
Ай караңгы, түн бүркөк
Адырдан чыкты үч берен Алмамбет, Чубак, эр Сыргак.
Шектүү жерде жолдорду
Кезип жүргөн кези экен,
Шегин билип Калчаны
Тозуп жүргөн кези экен.
Алмамбет чыкты бакырып:
«Ысылам!» - деп чакырып.
Узун бойлуу, кең далы,
Качырса кайра тартпаган
Кайра жоодон качпаган,
Качырып келет артынан
Кан Балтайдын Чубагы,
Көзүнөн жалын төгүлүп,
Баарысынын алдында
Бута бою бөлүнүп,
Тегерете карабай,
Теги жанын аябай,
Улак кандын Сыргагы
Октой болуп келайтат.
Үч берендин сүрүнөн
Жер айрылып дүркүрөп,
Байлап койгон арсландай
Күндөй болуп күркүрөп,
Кырк төрө менен Коңурбай
Ысыгына туралбай,
Качып берди бириндеп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Чындап качты зирилдеп.
Жер жарылып, чаң чыгып,
Алмамбет, Чубак, Сыргактын
Добушунан жан чыгып,
Бөлөк-бөлөк бөлүнүп,
Качып калган кырк төрө,
Арт жагынан эр Сыргак
Жыйырмасын бир бөлүп,
Астына салып алды эми,
Акбалтайдын Чубагы
Онун бөлүп алды эми.
Алдына салып он бирин,
Коңурбайды баш кылып
Алмамбет айдап алды эми.
Калча кулга дүмөктү
Салып барат Алмамбет,
Жеткен жерге сойлотуп,
Кез келгенин кыйратып,
Оюп кетип баратат.
Урушту Алмаң салыптыр,
Он төрөсүн Калчанын
Такыр кырып коюптур,
Алөөкөнүн Коңурбай
Ит урушун салышып,
Кайта-кайта кайрылып,
Алмамбет менен алышып,
Улак кандын Сыргагы
Айзанын учун кан кылып,
Кезиккенин дан кылып,
Бирин койбой жай кылып,
Алакелеп айкырып,
Жалынып Сыргак келайтат.
Качып калган Калчаны:
«Токтоткун!» - деп бакырып.
«Алмамбет!» - деп өкүрүп,
Он төрөсүн кыйратып,
Бирин койбой бүт кырып,
Баатыр Чубак келатат.
Алмамбеттин артынан
Жаны калбай бакырып,
Канча кайкы-белести
Ашып алды Коңурбай,
Алышарга алы жок,
Алды-артына карабай,
Амыз ишти санабай,
Качып калды Коңурбай.
Кууп-кууп жеталбай,
Үч берен калды токтошуп,
Үчөөнө бирдей жеткирбей
Коңурбай кетти жол түшүп.
Алөөкөнүн Коңурбай
Кабарды катуу салды эми,
Манасты жайлап салдым, - деп
Баарына кабар салды эми.
Коңурбай кабар бергенде
Токтобостон толгонду,
Токсон Бээжин козголду.
Топурак учуп тоз болуп,
Толгон кытай козголуп,
Манастын кылган кордугу
Көкүрөккө муз болуп,
Ураан тартып алышып,
Элден черик жыйышып,
Чет-четинен канды айдап,
Чет жердеги жанды айдап,
Толкуп жаткан көлдү айдап,
Тоону ураткан селди айдап,
Жапан жүрүп, эр өскөн,
Жалгыз көз деген элди айдап,
Жердин бети кылкылдап,
Жыбырашып кумчалык
Кумурскадай былкылдап,
Зубун-зубун бөлүнүп,
Ата-ата уулу болушуп,
Ар уругу ар башка
Эсеп берип көрүнүп,
Түн экени билинбей,
Топурак учуп асманга
Күн экени билинбей,
Асманда тозоң сөгүлүп,
Манасты өлдү дегенде
Бири калбай көп кытай
Бүткүл келип калыптыр,
Эр бүлөсү жыйылып.
Кумду көргүн, куртту көр,
Кумурскадай каптаган
Калың кытай журтту көр!
Жер жүзүндө чөптү көр,
Чөпчөлүк кытай көптү көр!
Аскери жүрүп калганда
Айзанын учу кагышып,
Көптүгүнөн калың кол
Жүрө албастан кагышып,
Элүү башы энтеңдеп,
Он башысы ороңдоп,
Миң башысы бир бөлөк,
Жүз башысы сороңдоп.
Кылыч кында кыңгырап,
Айбалтасы шыңгырап,
Жүрүп калды көп кытай
Асабасы калкылдап,
Калкандары шаркылдап,
Коңурбайы баш болуп,
Бүткүл алпы ушунда,
Жүрүп калды көп кытай.
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Үстүнө келди Манастын.
Бозала желек, кызыл туу,
Эр Манастын үстүндө
Бойбойлогон ызы-чуу.
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетер кишидей,
Кыраан Манас көк жалың
Кыйын оору болуптур.
Арка-моюн арасы,
Кабылдап кеткен жер экен
Айбалта тийген жарасы.
Көк болотун дат алган,
Көрбөй калып Ажыбай,
Эки көзү кашайган.
Дарбаза оозун жаптырган,
Азанга турган айкөлдү
Абайлабай Ажыбай,
Алөөкөнүн Коңурбай
Кокусунан чаптырган.
Бусурман белин сындырган,
Жеке ээлеп жатчу эле
Калың манжуу, кытайды
Эми көөнүн тындырган.
Кыймалуу жактан чалдырган,
Кыраан Манас султандын
Байкабастан кырк чоро
Кытайга башын жардырган.
Арслан досу Алмамбет Адис болгон берениң,
Калың кытай Бээжинге
Канча кыргын дүмөктү
Сала кеткен эмеспи!
«Медет» деген дарыны
Ала кеткен эмеспи!
Карап туруп Алмамбет
Кан Манаска кайгырып,
Каңырыгы бек түтөп,
Ителгидей эки көз
Ирмебестен жаш алып,
Кайра карап Алмамбет
Жашып турду коңгурап:
«Ысылам журттун коргону
Досум Манас барында,
Эче-эче кыйынга
Жол саламын дечү элем,
Кытай эмес, кылымга
Кол саламын дечү элем!
Кубангандан курган жан
Көңүл кайнап толгонбу,
Ошол оюм кокустан
Өзүмө кесир болгонбу!
Кылчайбай жоого киргенде,
Кырааным Манас турганда
Беттешкенди жечү элем,
Береним Манас барында
Өлүм жок мага дечү элем!
Кыясы кымбат жер болсо,
А түгүл агып кеткен сел болсо,
Кыстап келген кол болсо,
Алдымда Манас барында
Асман менен кара жер
Чаң чыгарам дечү элем,
Канча кыйын болсо да
Чаңга аралаш салышып,
Кан чыгарам дечү элем».
«Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай бетпак алдамчы,
Опосуз жалган дүйнө - чок!»
«Медет» деген дарыны
Берениңдин башына
Беш которуп салды эле.
«Себеп» деген дарыны
Сээп туруп салды эле.
Дарыны мынча салган соң,
Ичинде уусун алган соң,
Көк жал Манас султандын
Ооруган жери басылды,
Умачтай көзү ачылды.
Баштагыдай кубат жок,
Кан азайып саруулап,
Ошондо да Алмамбет
Күндө турду дарылап.
Күлазыктан чайкатып,
Суусунуна бердирип,
Дарыны жаап бактырып,
Байтал бээнин казысын
Жарасына тарттырып,
Кадимкидей эсейтип,
Канкорду атка мингизди.
Жылгындуу Кең-Кол боюна,
Кең Таластын оюна:
«Жалгызыңды көргүн», - деп
Кан Манасты жүргүздү.
Азык-түлүк мол берди,
Жолдошу үчүн Манаска
Эче миң-миң кол берди.
Ат аябай жол жүрүп,
Алда канча күн жүрүп,
Ошондо Манас кыраан шер,
Ой ойлоду туйгун эр:
«Кече күнү эл-журтка
Каканчындын Бээжинди
Камап алды - дедирттим.
Эми элим айтпасын,
Катын-калач, калың журт
Качып кетти дедиртип,
Алтын, күмүш, дилдесин
Чачып кетти дедиртип,
Айбалта тийип башына,
Көп кытайдан корккондон
Шашып кетти дедиртип.
Калайыгым жыйдырып,
Калың элим баарысын
Мекеге жете кырдыртып,
Кытай менен беттешпей,
Кантип жүрүп кетейин!
Ажалым жетсе өлөйүн,
Алданын салган буйругун
Моюнга түшсө көрөйүн!
Айкырышып топ бузуп,
Тагдыр жетсе окко учуп,
Не болсом да болоюн!» Деп, ошентип, кан Манас
Буйрук кылды сан колго.
«Токтодум, - деп, бу жерге!
Арман кылба бусурман,
Айтпай койду башта, - деп,
Атым арык дегендин
Азыр атын сойдурам,
Өзүм жалгыз дегендин
Өзүн союп өлтүрөм!
Каарыма тийгенди,
Караламан эл-журтум,
Аябастан кырамын!
Кылчайбастан диниңе
Кытайдан бетер кыламын!»
Манастан мындай сөз угуп,
Турган колдун баары угуп,
Алдыңкы туура сеңирге
Жалпы аттан түштү эми.
Алты, алтыдан тулпарды
Арасын керип байлатып,
Адис болгон калың кол
Алтыдан, ондон бөлүнүп,
Аш-тамагын кайнатып,
Берендер жатат керилип,
Сай тулпары эригип,
Шабыят тээп, даң салып,
Оромпой ойноп, чаң салып.
Ал аз болгонсуп, калың кол
Ордо салып алышып,
Кырк байталдан мөрөйгө
Байге кылып сайышып.
Адырдан кулан атышып,
Аркар, кулжа кубалап,
Тамашага батышып,
Тулпарды кесе байлашып,
Келип калса көп кытай
Канкор кандай болот, - деп,
Таштан катар чеп кармап,
Тегерегин бек кармап,
Баары бирдей сабылып,
Жоо ишине камынып,
Жатып калды калың кол.
Мерген турар жерлери
Бет алдыра таш коюп,
Айзакерден ыктууга,
Ай талаасын шайлашып,
Айбалта чабар мыктууга
Адыр жерди көздөшүп,
Кылыч чабар кыйынды
Буурсун тийген чийин жок,
Суур казган ийин жок,
Айдай кумдак далааны
Аны койду белгилеп.
Манасты койгон ортого
Баягы чепке чыңдашып,
Кароолчусун дайындап,
Чалгынчысын тыңдашып,
Ушу чакта Бээжинге,
Манас турган жерине
Калың аскер көп кытай
Коңурбайы баш болуп,
Жетип келди кылкылдап,
Манас жаткан калаага.
Айлантып алды он курчап,
Каптап кытай келгенде,
Чубак минип кан болгон
Бусурмандын аскери
Тамашасын кылышып,
Тойлоп жаткан кези экен.
Эр жарагын шайлабай,
Жоо келет, - деп камынбай,
Азизкандын Алмамбет
Туюк жаткан кези экен.
Алтындаган эшиктен,
Эсенкандын ордосу
Көлөкөлүү тешиктен
Карап турса Алмамбет
Кытайлардын кыздары
Эки-экиден жүгүрүп,
Баары бирдей сүйүнүп,
Баскан изин теңешет,
Баары бирдей кеңешет.
«Буруттун каны Манасты
Бугуп туруп Коңурбай
Айбалта менен чапты, - дейт,
Өлө турган болгондо
Таласка Манас качты, - дейт.
Кытай колу толот, - дейт,
Бүгүн, эртең эжеке,
Бурут менен беттешип,
Кыргын согуш болот, - дейт.
Мында туруп нетели,
Үйгө эрте жетели!»
Муну угуп Алмамбет
Айтканына таң калып,
Жоо бетине камданып,
Кабар салып калкына,
Бусурмандын жалпына.
Мындай сөздү укканда,
Жоо бөрүсү кырк чоро
Алмамбеттин үстүнө
Баары келди чогулуп,
«Берен Алмам, султаным,
Каарданып калыпсың,
Ашалбаган тоо барбы,
Аңдып калган жоо барбы?
Кайнап турган шор барбы,
Какайлап ураан чакырып,
Каптаган кытай кол барбы? »
Чоролор мындай дегенде,
Азизкандын Алмамбет
Айтып турат мындай деп:
«Арсланым, кыраан кырк чоро,
Азирет Аалы тийбеген
Азаптуу Бээжин жер ушул,
Тирүү жанды куткарбас
Бейжай кытай эл ушул!
Бейилин билип баштатан
Дебей жүргөн мен ушул!
Калың кытай, манжуудан
Кудай билет өлүштү,
Же өлбөй тирүү калышты.
Ажалы жеткен өлбөйбү,
Азабы болсо тартпайбы!
Теңирдин салган буйругун
Ушундай болсо көрөлү,
Каканчындын Бээжинден
Ажал жетсе өлөлү!
Өлбөй тирүү турганда
Ээрчип келген ыслам
Кытай менен манжууга
Олжого кантип берели!
Таштап качсак калың кол
Убалын бизге артпайбы,
Жапаны жаман тартпайбы,
Жабыла бүлүк кылбайбы,
Мекеге жете куубайбы,
Бусурманды кырбайбы,
Булаңды булап албайбы,
Бузукту кытай салбайбы!
Бусурманды кырдырып,
Кырк чоро качып кетти, - деп,
Бу дүйнөдө жаман ат
Акыретке барганда
Кырылган калың бусурман
Жакадан бизди албайбы,
Артта калган тукумга
Жаман аты калбайбы!
Атаганат, кырк чоро,
Кыркың кырк жерден келген шер элең,
Кыраан Манас көк жалдан
Кайсы бириң кем элең?
Кырк чоро тирүү болгондо
Кыйналбайм деп душмандан
Медер кылган мен элем.
Кытай менен манжууга
Кыйын кыргын салалык,
Кыраан Манас көк жалды
Ажыратып алалык.
Чындап сөздү бекитип,
Арслан тууган Чубакты
Кан Манастын ордуна
Кан көтөрүп алалык,
Ушул жаткан бусурман
Тулпарын тандап минелик,
Манжуу, кытай, калмакка
Ылаачындай тиелик!
Кызыл канга боёлуп,
Кырып-союп кытайды
Түп-Бээжиндин түбүнө
Түрүп айдап сүрөлүк.
Кечилдин каны Коңурбай,
Кезигип калса ошону
Тирүү кармап алалык,
Кан Манастын алдына
Алып барып Калчаны
Кардын эшип жаралык,
Сууруп алып өпкөсүн
Садагага кагалык!
Айланайын, кырк чоро,
Не да болсо өлөлү!
Бээжинден тирүү кайтпайлы,
Кыйын-кыстоо күн болсо,
Бирибиз кайра качпайлы!
Беренибиз окко учса,
Бели боштон болгону,
Кылчайып карап турбайлы!»
Жеке чоро дейсиңби,
Музбурчак, Көкчө каны бар,
Эштектердин Жамгырчы,
Көкөтөйдүн Бокмурун
Эки берен дагы бар.
Алмамбеттин айтканын
Медер кылып, дем кылып,
Кабыланы Манастай
Караан тутуп, шер кылып:
«Жакшы болот», - деп айтып,
Кол көтөрүп чуркурап,
Кыйрашмак болуп жоо менен
Баары турду дүркүрөп.
Бул айтканың акыл, - деп,
Жакшы болот баатыр, - деп,
Өлбөй тирүү жүрсө да
Не муратка жетет, - деп,
Кокустан кайра качкандын
Капыр болуп, дин бузуп,
Ыймансыз өлүп кетсин, - деп,
Ак буудай унун чайнашып,
Ак куранды кармашып,
Баары бирдей чуу туруп,
Бата кылып турду эми.
Кабарга келди эр Серек,
Шашып келди энтелеп:
«Жатасыңбы, бусурман,
Жайык казган ор келди,
Алакандай биз эмес,
Калың кытай, манжуудан
Коңурбайы баш болуп,
Ааламды каптап кол келди!
Алмамбет берен, кырааным,
Топурак учуп тоз келди,
Толкуп кытай козголуп,
Тополоң түшүп, кол келди.
Бири эмес баарысы
Эсепсиз калың мол келди!»
Кабар салып эр Серек
Калкка айтып жар кылды.
Муну угуп калган соң,
Бусурмандын баарысы
Кайраттуусу сүйүнүп,
Кайраты жок бошоңдор
Каран түн түшүп, үстүнө
Капаланып күйүнүп.
Баатырынын баарысы
Жоо-жарагын алышып,
Коркуп турган жаманды
Жоого караан болсун, - деп,
Арасына салышып.
Берендердин баарысы
Кайраттанып кудайлап:
«Алмамбет, Чубак, эр Сыргак,
Ажыбай менен Музбурчак,
Жамгырчы менен эр Көкчө
Булар аман болсун», - деп,
Жетөөнө бел байлап,
Жоо бөрүсү туйгундар,
Жоодон коркпос берендер
Ирээт-ирээт кол болуп,
Аз гана эмес мол болуп,
Колду айдап жайнатып,
Бусурмандын кызыл туу
Ажыбайга карматып,
Көйкашканын баарысы
Кытайды көздөп жабылды.
Коркогунун баарысы
Арада келет сабылып,
Алмамбет, Чубак арслан,
Улак кандын Сыргагы
Капталынан камынып,
Кулан чуркап аттабас
Токсон тоонун киндикке
Тозуп чыкты жыйылып.
Алыстан келген бусурман
Теңирине сыйынып,
Алдындагы кум далаа
Кумурскадай кыжылдап,
Каптап келет көп кытай
Кумдай болуп кыжылдап,
Каканчындын Чоң-Бээжин
Кагыш кылар жер экен,
Караанын карап олтурса
Анык кырк кан эл экен.
Астындагы калдайган,
Токой десе каптаган
Калың кытай сел экен.
Боз чамбыл болуп бөлүнүп,
Боз атчанын бир бөлгөн.
Болбой каптап кирүүчү
Качырчанын бир бөлгөн.
Темирден зоот кийгизип,
Качканды кармап алуучу
Баатырларын бир бөлгөн.
Жаа тартуучу эренин,
Жан аябас беренин,
Жалпы баарын бир бөлгөн.
Качпай туруп салышчу
Канжарколун бир бөлгөн,
Киши талап жеп кетер
Мыкаачысын бир бөлгөн.
Көрүп туруп көз жетпейт,
Көлдөй толкуп келатат,
Көпчүлүгү ушундай
Айткан менен сөз жетпейт.
Кытайдын жүргөн чаңынан
Күн экени билинбейт,
Же түн экени билинбейт.
Асман ачык, жер бүркөк,
Жердин жүзүн эл бүркөп,
Айзанын учу чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Доолбас урган эмедей
Айбалта, кылыч каңгырап
Калың кытай, көп манжуу
Жайнап чыгып келатат,
Санатына сан жетпейт.
Түгөнгөн тоонун урчукта
Көбү чыгып келатат,
Баарысын айдап алдына
Алөөкөнүн Коңурбай
Лөгү чыгып келатат.
Кылыччаны бетинде,
Кылча жанын аябас
Кыйындары четинде.
Жазбай атчу мергенин
Капталына салыптыр,
Качпай туруп кармашар
Кара көктүн баарысын
Эң алдына салыптыр,
Жаманынын баарысын
Ортого салып курчашып,
Арасына алыптыр.
Бусурмандын келгенин,
Камынып баары турганын
Коңурбай көрүп калыптыр.
«Жекеге бурут келер, - деп,
Кезегимди берер», - деп,
Карагер минген Калдай алп:
«Жеке чыгып сайыш», - деп,
Эң алдына салыптыр.
Калдайдын келе жатканын
Эр Алмамбет көрдү эми.
«Кан Манастын кырк чоро,
Жеке бириң чыккын!» - деп,
Буруп мойнун турду эми.
Эгизкандын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Келип конгон Таласка,
Чоро болуп Манаска.
Баатыр, балбан Байчоро
Алмамбеттин алдына
Аксур оозун бурду эми,
Ак кулжадай даңкайып,
Алмамбеттен батаны
Сурап, тилеп турду эми.
«Баргын десең барайын,
Батаңды берчи алайын,
Кытайдан чыккан балбанга
Жеке чыгып барайын.
Ажалым жетсе өлөйүн.
Жекеге келген Калдай алп
Бир силкишип көрөйүн».
Байчоро минтип турганда
Батасын берди Алмамбет.
Алмамбет, Чубак - эки шер,
Серек, Сыргак эгиз эр,
Кырктын башы Кыргыл чал,
Үзүктөй калпак Шууту бар.
Ырамандын Ырчы уулу,
Козголбогон Агаяр
Ажырашып кетчүдөй
Алаканын жайышып,
Жараткан жалгыз кудайга
Аманат - деп табыштап,
Батасын берди баарысы,
Карап турган калың кол,
Жашы менен карысы.
Калың жаткан бусурман:
«Кандай болор экен?» - деп,
Карап турду мелтиреп.
Баатыр тууган Байчоро
Жанына жолдош ат алып,
Алмамбеттен бата алып,
Аксур атын бир салып:
«Ысылам!» - деп, үн салып,
Айзада байрак делбиреп,
Качырып калды мелтиреп.
Өзү өтө эр экен,
Баатырдыгы артыкча
Коңурбайча бар экен,
Тозок күн түшсө кытайга
Тоскоол берер жан экен.
Бу да калды качырып,
Күндөй болуп күркүрөп,
Уккан киши чыдабай,
Бүткөн бою дүркүрөп.
Качырышкан майданы
Буурусун тийген чийин жок,
Суур казган ийин жок.
Эки жагын карабай,
Качырышты эки шер
Чымындай жанын аябай.
Жетип айза салышып,
Аттары кетти майышып,
Ары-бери сүрүшүп,
Айзалары белинен
Чорто сынып калышып,
Ала коюп айбалта
Аны менен чабышып,
Бирине бири тийгизбей
Сырты менен кагышып,
Калгандарын уушташып,
Ыгын таап эрендер
Айбалта менен мушташып,
Андан жакын келгенде
Кылыч менен чабышып,
Чукул кирип келгенде
Жакасынан алышып,
Ат үстүнөн тартышып,
Чиренишип булкушуп,
Кийим калбай үстүндө
Үзүп-тытып салышып,
Колу күчтүү Байчоро
Баатырлыгын билгизип,
Алачыктай Калдайды
Ат үстүнөн тоңкойтуп.
Ыйык жалга мингизип,
Коңурбай муну көргөндө
Айкырыгы таш жарып,
Каарына чыдабай,
Бурутка азап салам, - деп,
Байчоронун колунан
Ажыратып алам, - деп,
Жөөкүлүк деген бир балбан
Качырына камчы уруп,
Байчорого жетти эми.
Кара калпак кыргагы,
Кабарыңда бар бекен
Кан Манастын Сыргагы Качан болсо кыстоодо
Ажыратар чунагы,
Байчорого жеткизбей
Октой болуп жетти эми,
Жеткен жерден балбанды
Качырынын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Болушкан мындай болот, - деп,
Жекеге чыккан Калдайды
Түп этектен алды эми,
Миздей болгон талаада
Алачыктай дардайтып,
Улак кылып тартты эми.
Кынындагы Аркескен
Кыйыр тартып эр Сыргак
Кылычын сууруп алды эми,
Сүйрөтүлгөн Калдайды
Бөлөк-бөлөк кылды эми.
Бул экөөнү көргөндө,
Экөө бирдей өлгөндө
Карап кытай турабы,
Калдайынан жети миң
Качырып каптап кетти эми.
Мыктысынан сан калдай
Бу да каптап кирди эми.
Кытай каптап калганда
Бусурман кайдан аянсын
Булар кетти капташып,
Музбурчак, Көкчө кандары,
Камдалуу турган балбаны,
Кең көкүрөк эрени,
Качырып калды төрт миң кол,
Кайра тартпас берени.
Капыр менен бусурман
Аралашып урушту,
Кызыл канга боёлуп,
Билгендерин кылышты.
Көк ырапыс тон кийип,
Көк ала тулпар ат минип,
Кан Балтайдын Чубагы
Айкырса алы жетпеген,
Күрөштө күчү келбеген,
Аралап кирди кол салып.
Азизкандын Алмамбет
Чымын жанга күч келип,
Каарданса оңбойт, - деп,
Кан Манастын жогунда
Каптап кетсе көп кытай
Бусурманды койбойт, - деп,
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп чуратып,
Кез келген манжуу, кытайды
Кырып-союп кыйратып,
Карыкандын жай ташты
Кисесинен алды эле,
Күн жайлагыч жай ташты,
Бириктирип буларды
Бир чөйчөктө кара суу
Алып барып салды эле.
Калмагынча калдырап,
Кытайынча кулдурап,
Күн жадырар дубанын
Баарын окуп алды эми.
Ачып көздү-жумгуча,
Аны-муну дегиче
Асмандан булут сабалып,
Жер бетине камалып,
Бөксөнүн баары мөндүрлөп,
Жаканын баары жамгырлап,
Ай көрүнбөй бүлбүлдөп,
Күн көрүнбөй күүгүмдөп,
Жайдын күнүн кыш кылып,
Кийими жука кытайды
Кыңкылдатып кыз кылып,
Үшүп калган кытайды
Алмамбет, Чубак аралаш,
Жандай салып эр Сыргак,
Үчөө кирди согушка.
Орто жерин Алмамбет
Оюп кетти кыйратып,
Тегерегин эр Сыргак
Союп жүрөт сулатып,
Бет алдына келгенин
Берен Чубак талкалап,
Канды суудай кечишип,
Калың кытай, манжууну
Талкалады үч кыраан.
Кырып жүрөт бакырып:
«Ысылам!» - деп, чакырып,
Уй түгүндөй кытайды
Уйгу-туйгу түшүрүп,
Дал-дал кылды майданды.
Кырып-жоюп үч сырттан
Согуш жери кан болуп,
Күн көрүнбөй чаң болуп,
Артынан кирди согушка
Музбурчак, Көкчө кырк чоро
Канча баатыр жан болуп,
Жапырт кирди баарысы
Үч кыраанга дем болуп.
Кытай кирди көптөшүп,
Көптөн коркпой бусурман
Согуш салды беттешип.
Айзанын баары кыйрашып,
Азаматтар сулашып,
Эр эңгиреп сүзүлүп,
Аттын бели үзүлүп,
Жатып калды көп өлүк.
Канча тулпар мал өлүп,
Кайраты зор эр өлүп,
Өлүк тоодой үйүлүп,
Түптүү кытай, калың журт
Түбүнөн түрө козголуп,
Миңи өлсө кытайдын
Кайрадан миңи кошулуп,
Которулуп асман, көк,
Закым болуп асманга
Учту бурап чыккан чөп.
Согуш салган көк майдан
Токумдай болгон тоосу жок,
Томук батар коосу жок.
Жайык талаа, кумдак чөл
Бусурман, кытай беттешип,
Талкандашкан ушу жер.
Караса көзгө илинбейт,
Камгак учкан эмедей,
Каршы-терши өлүктөр,
Кытай менен кыргыздын
Кайсы экени билинбейт.
Кыраандары кан жутуп,
Кызыл канга боёлуп,
Кыйрап калды далай эр.
Эки көзү оюлуп,
Тирүүнүн баары чаң жутуп,
Өлүгү жатат кан жутуп,
Согушуп жүрөт эрендер
Өлүктөрдүн үстүнөн
Ары-бери ыргытып,
Кайраттуунун баарысы
Камчы салып атына
Арандай оозун ачтырып,
Согушуп жүрөт жулкушуп.
Өлүктү кумдай бастырып,
Азизкандын Алмамбет
Кайратына келиптир,
Чындап согуш кылыптыр.
«Манас!» - деп, ураан чакырып,
Акбалтайдын Чубагы