Latin

Манас - Саякбай Каралаев - 06

Total number of words is 4422
Total number of unique words is 1967
30.8 of words are in the 2000 most common words
44.0 of words are in the 5000 most common words
50.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Малың бала болобу?
Көрдүң, Жакып, алыңды
Жоо ээлесин малыңды!
Угуп турам чамаңды
Кудайдан тилеп, ай Жакып,
Көргөзгөн жалгыз балаңды,
Арбактуу Жакып аты улук,
Балам малды чачар - деп,
Азыр болдуң макулук!
Айтканымды азыр бил,
Аңкоо Жакып экенсиң,
Малың менен жерге кир.
Кыраң кайда, бел кайда
Кыйналасың малыңа,
Кызырлуу кыргыз эл кайда?
Уулум тентек чыкты - деп,
Уйпаланып калыпсың,
Каңырыгың бек түтөп,
Кара баскан эмедей,
Сен малыңды аяп алыпсың.
Айтканымды азыр бил,
Кайгыланба, бай Жакып,
Сенин малың менен жерге кир.
Абайлап, Жакып, кебимди ук,
Уулум тентек чыкты - деп,
Мал аяган болобу,
Кара ниет экенсиң,
Жакып, сени адам деген оңобу.
Тентек уулдан мал аяп,
Теги жок киши экенсиң,
Атаа, мал күндү киши экенсиң!
Кара адырмак каркайган
Кара өзөн кайда, бел кайда,
Сенин издегениң мал беле?
Абайлап, Жакып кебимди ук,
Аргын, кыргыз эл кайда?
Малың караан болобу?
Мал түгөндү - деп кейип,
Сени адам деген оңобу?
Кечээ, атаң Каракан өлгөндө,
Каракандын казына
Кара калмак, манжуу журт
Карсылдатып токмоктоп,
Камчыга ченеп бөлгөндө,
Болбогон ачуу күткөндө,
Бокчонун баарын тинткенде,
Кылчайганды кырганда,
Ак сарай үйдү талкандап,
Кара калмак киргенде,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып талкалап,
Как куйкасын тилгенде,
Кедеңдеген кежирдин
Тирсегинен илгенде,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып сабатып,
Жонунан кайыш тилгенде,
Бээлеп билгин, Жакып бай,
Мына ошондо өлгөнбүз,
Бул кытайдын кордугун
Так эки миң көргөнбүз!
Бардыгер күчүн салганда,
Баланы тартып алганда,
Кол артка чогуу байланып,
Кордукту көрүп айдалып,
Бурулбай басып кайгырдык,
Малың турмак, Жакып бай,
Бир туугандан айрылдык,
Биздин бирөөбүздү айдады
Ойлосоң боло, ой Жакып,
Адам жеткис белине,
Биздин бирөөбүздү айдады
Күндүн чыкчу жерине.
Кара калмак күч кылды,
Калкыбызды бүт кырды.
Адырдан тийип малды алды,
Айылдан басып жанды алды.
Кечээ кызыкты кытай кылганда,
Калың элди жоготуп,
Билгенин бизге кылганда
Биздин ургаачы, кызды олжолоп,
Күл чыгарган күң кылды,
Жаш чоң эркек баланы
Уй кайтарар кул кылды.
Ойлосоң боло, ой Жакып,
Мындай ишти ким кылды,
Бирөөбүз кеттик Иренге,
Бирөөбүздү түшүрдү
Кайра чыккыс тереңге.
Алтайга келдиң айдалып,
Айлаңды таппай зарланып,
Бул Алтайга келгенде
Аштык айдап, кен каздың,
Ар түйшүктү көп кылып,
Сан кара жыйып, мал күттүң.
«Уулум тентек чыкты» - деп,
Сени кудай урабы,
Кейип жаткан бул малың
Кыяматка барабы?!
Айтканым ушул, анык бил,
Атаа Жакып, жарыктык,
Шул жылкың менен жерге кир!
Аркар, кулжа тоонуку,
Сенин кейип жаткан бул малың
Күчөсө бир күн жоонуку.
Бул тентек балаң оңолот,
Өлбөсө бир күн журттуку,
Бекерге жыйган куу малың,
Кыйкырса бир күн жуттуку.
Жүрдүң беле, бай Жакып,
Малың арбын, балаң жок
Балам тентек чыкты - деп,
Байкасам, сендей сараң жок!»
Кашатча жерин тебелеп,
Кан Балтай турду кайгырып,
Бай Жакыпты жемелеп;
«Бай Жакып, конолу Алтай талаага,
Садагасы кетелик,
Өзү тентек Манас аттуу балага,
Мойнуна тумар тагалы,
Муңуңду чечер уул болор Бул баланы багалы.
Карачы, Жакып, кебимди
Бизге караан да ушул, бел да ушул
Касташкан кара кытайды
Жеңип берчү уул ушул.
Аман болсо көрөрсүң
Ак марал айдап уй кылат,
Ушул Манас чоңойсо
Ааламдын баарын буй кылат,
Берен уулуң чоңойсо
Беттеп менде келеби,
Муну бет алып, душман келеби,
Эңкейтип адам алабы,
Буга кез болгон аман калабы?
Келжиреп кепти көп айтып,
Кесир кылып турасың.
Андан көрө, бай Жакып,
Адырда жылкы алты сан
Айдап жыйып калалык,
Каран малдын баарысын
Чубатууга салалык
Алты ай минсе арыбас,
Алтымыш асый болгунча
Азуу сайып карыбас
Ат мыктуусун табалы,
Каран калган бул малды
Күтүп жүрбөй чалалы,
Адырда жылкы алты сан
Тегиз жыйып алалы,
Ал жылкынын баарысын
Чубатууга салалы,
Айгай укса шашпаган
Ай караңгы түн келсе
Бир изин ката баспаган
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек
Бир ат күлүгүн табалы,
Бир адамга билгизбей,
Бир кишиге туйгузбай,
Ок өтпөс тон кийгизип,
Ок жетпес ат мингизип,
Киши жүрүп, эл билбес,
Кара калмак, манжууга
Бирөөсүнө билгизбей,
Бирөөсүнө туйгузбай
Манасты тоого сактап багалы.
Эрешен тартып, эр болсо
Эр уулу менен тең болсо,
Билбегенди билгизип,
Минтип жолго салалы,
Туйбаганды туйгузуп,
Туура жолго салалы,
Өйдө чыксак Манасты
Өбөк кылып алалы,
Ылдый түшсөк Манасты
Жөлөк кылып алалы.
Бул Манастын тентегин
Кырк үйлүү кыргыз чогулуп,
Эркелетип көрөлү,
Ээленсе кара калмактан
Ушул Манас бала үчүн
Ажал жетсе өлөлү!»
Акбалтай айткан сөзүнө
Кырк үйлүү кыргыз эп көрүп,
Билбегенди билгизген
Билимдүү экен, Акбалтай,
Туйбаганды туйгузган
Туйгун экен, Акбалтай.
Айлакерден акылман
Абаң Балтай кургуруң
Ак шумкардай баркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Кара тилин кайрады,
«Манас - деп айтпа элге» - деп,
Кайран Балтай сайрады.
Ошол кезде коюлган
Манастын аты Чоң Жинди,
Манастын Манас болот - деп,
Кара калмак ким билди?
Азабын тартып Манастын
Алек болду бай Жакып.
Манастын түрүн көргөндө:
«Түбүмө чогуу жетет - деп,
Бу баланын саатынан
Дүмүрчөгүм түзөтүп,
Түгөл кырып кетет» - деп,
Кайгыланды бай Жакып.
Барып Жакып ыйлады,
Байбичени кыйнады
«Ай, байбичем, Чыйырды,
Алда Таала кудурет
Бизге бала берген экен го,
Сууга сийген Чоң Жинди
Чала берген экен го!
Өрүштүн малын жый, катын,
Бул балаңды тый, катын!
Бул балаңды тыйбасаң,
Бузук салса калмакка
Кытай илек, биз жалгыз
Кырыша кетсек кытайга
Тирүү кармап алат го,
Зынданына салат го!
Балаң тентек минтпесин,
Баса калып бул калмак
Бир бокчону тинтпесин.
Уулуң теңтек, шок чыкты
Бул балаңдын тентеги
Ааламда жок чыкты.
Кырк үйлүү кыргыз балдарын
Жыйып оюн баштады,
Кара калмак, манжуунун
Так он эки баласын
Ойрон кылып таштады,
Билбей кара калмагың
Бир биринен көрүштү.
Келгендерден кеп уктум:
«Кара калмак, манжуулар
Жаңжалдашып, чырлашып,
Кыргын болду - деп, уктум.
Жерден бакан алышып,
Желеден айгыр минишип,
Жакалашып салышып,
Жаман согуш болду - дейт,
Бээ тийишип, эр өлүп,
Аябай бузук болду - дейт.
Байбичем, сенин уулуң оң кылбайт,
Минте берсе бул Манас
Эгерде бизди соо кылбайт!
Балам жок - деп зарланып,
Бир балакет сурап алыппыз.
Алтайга келдик айдалып,
Арганы таппай сандалып,
Бала сурап алыппыз,
Бала десек бадирек
Куу мүшкүлгө калыппыз.
Бул тентегин койбосо,
Билсе кара калмак журт
Төбөбүздөн басат го,
Төрт түлүктү чачат го.
Чаңдатып тиет бээни,
Жакын барсак бул калмак
Жайната муштайт мээни.
Чыгарат го - деп, турам
Капкайдагы кээни.
Тентек болду бул уулуң,
Тентегин калмак көрбөйбү,
Тентиген бурут дебейби!
Теминишер айла жок,
Жыйып алган каран мал
Бирөөн койбой жебейби.
Ушул турган кыргыздар
Айласын таппай качпайбы,
Ушул жыйып алган сан кара
Такалуудан тай койбой,
Такыр калмак чачпайбы!
Кержеңдеп тентек бул уулуң
Калмакка кежир иш кылып,
Менин сан кара малым курутат.
Кой, байбичем, угуп ал
Тентегин бул уул койбосо,
Казат экен орумду,
Ушул уулуң чоңойсо,
Кайнатат экен шорумду,
Көргөзөт экен сонунду.
Малдан жыйган күбүмө,
Чоңойчу болсо, бул уулуң
Жетет экен түбүмө!
Бул уулуңдун сыягы Жүргөнүнөн чаң чыгат,
Добушунан жан чыгат.
Адам, кыйкырса кулак укпаган,
Койгулашкан балдарды
Коёндой жерге ыктаган,
Колуна тийген балдардан
Бирөө тирүү чыкпаган,
Балаң салат балакет,
Бул баарыга жетет алакет.
Эңкейиште чеп экен,
Бул калмактын журту көп экен,
Бул буруттун баласы
Тентек чыкты дебейби,
Түбүндө мени жебейби.
Каралашып бир жүргөн
Калмагым сонун эл эле,
Алтын казып, бай болгон
Алтайым сонун жер эле.
Бул Алтайга келгени
Менин ырысым толуп күчөдү,
Төрт түлүк малдын баарысы
Сан кара болуп күчөдү.
Чачат го уулуң малымды,
Кетирет го алымды.
«Уулуң тентек экен» - деп,
Калмактар кармап алат го
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарат го,
Ай касаба туу алып,
Айылга бузук салат го,
Түгөнгөн жанды түк койбой,
Түгөтүп чаап алат го,
Аман болсо көрөрсүң,
Түйшүктү башка салат го!»
Ак байбиче Чыйырды
Анда туруп кеп айтат:
«Баатырым,
Бала үчүн бузба санааңды,
Оорсунуп калган экенсиң,
Төрөм, өлгөндө көргөн балаңды!
Бул боз ала туйгун болпоңду,
Оорсунбагын, ой төрөм,
Бул өлгөндө көргөн чолпонду».
Ак байбиче Чыйырды
Төрөсү мындай деген соң,
Бөдөнөдөй кара көз
Бөлөк-бөлөк жаш кетет,
Айтып оозун жыйгыча,
Көздүн жашын тыйгыча,
Койчулар башчы Ошпур бар,
Ошол Ошпур келиптир,
Бул келгенин байбиче туруп көрүптүр.
Бөлөккө бурду санааны,
Ошпурга берди бай Жакып
Аты Чоң Жинди аттуу баланы.
Чыйырды ыйлап чыркырап,
Мойнуна курун салынып,
Ошпурбайлап жалынып:
«Айланайын, Ошпур бай,
Сен, өзөндө жаткан дөө элең,
Бай Жакыптын көп коюна ээ элең.
Бизде дүнүйө далай, бала жок,
Өлгөндө көргөн бул бала
Тентегин тыяр чара жок.
Торко тон кылдым кийгизгин,
Жылкы ичинде Торучаар
Тулпарды кармап мингизгин,
Төбөсүнө калмактын ташын тага көр
Аманат койдум колуңа
Дагы бир төрт жыл бага көр!»
Баланы Ошпур алган соң,
Бай Жакып анда калган соң,
Торучаарды мингизип,
Торконун күлүн кийгизип,
Тобокелдеп кой жакка
Алып жүрдү эр Ошпур.
Ошпурга Манас барганда
Анда Манас боло элек,
Берениң Манас атка коно элек.
Ошпурга барып көк жалың
Эрешен тартып, эр болду,
Эр уулу менен тең болду,
Карарып күйгөн чок чыкты,
Кара калмак, манжуудан
Мындай тентек жок чыкты.
Бир күнү Манас оолугуп,
Койчуларды сабады,
Жылкычысын сабады.
Койчу качып короктоп,
Жылкычынын баарысы
«Чоң Жинди бурут келет» - деп,
Качып жүрөт сороктоп.
Койбой Манас аталып,
Койду жыйып, ой кылды,
Койчулардан кырк бала
Жыйып алып ал Манас,
Койду союп талаага
Койбой Манас той кылды.
Торпок минип топоңдоп,
Толгон бала чогулду.
Кызыкты Манас баштады
«Төрөм - деп, мени айткын» - деп,
Ал балдардын торпогун
Такыр союп таштады,
Бузукту мындан баштады.
«Төрө» - деп койгон балага
Кементайын керсейип
Салып берет талаага.
Ошол кезде Манастын
Тилегин кудай бериптир,
Ошол кезде Манасың
Он эки жашка келиптир.
Ок өтпөстөн тон кийип,
Жылкыдан Торучаар өңдүү ат минип,
Ошол кезде Манас шер
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Жулуп алар баш таптай.
Тиштээрине таш таппай,
Эң кызыгып ээлигип
Токтоно албай жээлигип,
Таалайы артык кайран шер
Эми, тамаша салган ошол жер.
«Төрөм - деп айт мени» - деп,
Өзүн өзү билдирип,
Билген жанды күлдүрүп,
Ай-талаага кырк таман
Кадимки ордо чийдирип,
Көк жалдыгын билдирип,
Ошпур баккан көп койдон
Миң козусун союптур,
«Баатыр - деп айт мени» - деп,
Баглан козу, ширин баш
Бор кайнатып коюптур,
Ордо салып, чүкө атып,
Көк жалдын кылган иши бул.
Кең Алтайдын баткалда,
Кырк баласы жанында
Күн кылкылдап батканда,
Жан-жаныбар, макулук
Кыймылдабай жатканда,
Бала ичинде көк жалың
Чыканактап уйку алып,
Чырым этип, тынч алып,
Ак каңкыны жазданып,
Кыбыланы баштанып,
Асыл Манас көк жалың
Алп уйкуну салыптыр,
Күн шашке болгончо
Күлүстөн абыдан уктап калыптыр.
Уйкудан Манас тургуча,
Жылкычы алпы Канжаркол
Ошол жылмайгыр келип калыптыр.
Астындагы ала айгыр Жаман күлүк ал айгыр:
«Жайып ийсем оозун
Куштай учуп кетет» - деп,
Кутургурду карасаң
Кум салынып алыптыр,
Жан казандай башы бар,
Жаткан иттей кашы бар,
Кара келтек чокморду
Кармап үйрүп алганы,
Кырк балага умтулуп,
Качырып колду салганы.
Канжар алп түрүн көргөндө
Кырк бала качты чыркырап,
Эти турмак, бети жок
Балдардын баары качты быркырап,
Качып балдар сабылат,
Кан Манаска жалынат.
Уйкудан Манас ойгонуп,
Оң жагына толгонуп,
Баш көтөрүп караса,
Бала аманын караса,
Балдардын баары качыптыр,
Балдардан кармап төртөөнү
Айгырдан түшүп, ал алпы
Төрт баланы басыптыр.
Төртөөнү катар союптур,
Азык эттин баарысын
Шиш менен сайып тоюптур.
Көрүп алып, зор Манас
Ал балбандан чочунуп,
Торучаарды токунуп,
Жоо кийимин кийинип,
Оодарышмай ойнойм - деп,
Оңбогон бала сүйүнүп,
Каары келип, көз жайнап,
Кан ичмеси чын кармап,
Каалгадай кашка тиш Калайыктан башка тиш,
Кашкайып чыгып алыптыр,
Кара келтек чокморун
Балаң үйрө кармап алыптыр.
Бекем белин курчанып,
Торучаар санга бир салып,
Баскан жерин уратып,
Балбанды көздөй чуратып,
Торучаар оозун бурду эми,
Ал балбанга келгенде
Бул сөзүн айтып турду эми:
«Атаңдын көрү, Канжар алп,
Сен - жылкычы, мен - койчу,
Балдардын баарын кыйратып,
Бул зордукту сен койчу!
Талап жедиң этимди,
Он эки балбан болсоң да
Эми жору чукуйт бетиңди.
Ай, Канжар алп, арача,
Арачага көнбөсөң
Азыр салам тамаша!»
Манас айтып турганда
Канжар алп тура калганы.
Каргыш тийген Канжар алп
Катуу басып чунайып,
Кырк баладан төрт бала
Өлгөн экен тырайып,
Өлүп бала жатканда
Манасың карап турабы
«Атаңдын көрү, Канжар алп,
Талаада кырк бир бала элек,
Талаага козу кайнатып,
Ойноп жүргөн жан элек.
Зордуктап этке тойгудай,
Төрт баланы тырайтып,
Бөйдө өлтүрүп койгудай,
Адырдагы бээңди
Тийип алып чачтыкпы»,
Сенин айгырың мине качтыкпы?
Сенин каалаганың бузукпу?
Өзүң тийдиң өпөйүп,
Эми менден көрдүң кызыкты!»
Үч кыйкырып бакырып,
«Манас», - деп ураан чакырып,
Үйдөй кара чокморду
Үйрө кармап алганы,
Качырып кирип Канжарды
Как төбөгө салганы.
Манастан чокмор жегенде
Башы кетти быркырап,
Балбан жерге жыгылып,
Жаны кетти чыркырап.
Балбанды союп, жай кылды,
Кайра козу союшуп,
Бала султан кабылан
Төрт баланы карасаң Аргасы эчак кетиптир,
Кабыргасы быркырап,
Кудай Таала кылганы,
Төрт баланы ал балбан,
Бирөөнү койбой кырганы.
Төрт бала өлүп тоңкоюп,
Дүнүйөдөн көчүптүр,
Эт бышырып жаккан от
Кыпын калбай өчүптүр.
Ошондо Манас көк жалың
Алпты союп, жай кылып,
Ал жолдо бүлүк салганы,
Төрт баладан бөлөгүн
Аман алып калганы,
Катуу кирген балбандын
Башын бөлүп салганы,
Кабылан көк жал умтулуп,
Эми калмакка салган жаңжалы.
Балбанды союп жай кылып,
Балдарды жыйып алды эми.
Бай Жакыптын козудан
Жүзүн кармап сойду эле.
Балдарды Манас чакырып:
«Төрө - деп айткын мени» - деп,
Атаңдын көрү кырк бала,
Айтканым менен болуп бер,
Тегерете конуп бер,
Маа чоро болуп бер!
Кармап алып төө союп,
Бээ баштаган кой союп,
Кызык салды тамаша.
Кара көк жал кабылан
Отун жыйса, оту жок,
Кара калмак, манжуунун
Коюлган аты Жырынта
Козу издеп келиптир,
Келгенин Манас көрүптүр.
«Абышка бери келгин - деп,
От күйгүзүп алууга,
Талаага жанды багууга,
Оттугуңду бергин» - деп,
Сурап көк жал турду эле.
«Атаа, кумка бурут - деп,
Атаа, курган кыргыз» - деп,
Айтканына көнгөн жок,
Атаңдын көрү, как баш чал Чал оттугун берген жок.
Кара ниет капыр чал Кара калмак ал элдин
Канчасынан баатыр чал,
Эң жортормон ыктуу чал.
Ары балбан, ары эр
Зың-зың этип кенебей,
Талаада жүргөн баланы
Бучкагына теңебей,
Чалды кудай урду эми.
Ээликкенден желикти,
Көк жал Манас ээликти:
«Чалым, сураса бербес отуңа
Суук колум саламын,
Кесирленсең көбүрөөк
Кержейген кара калмагым,
Курмандыкка чаламын,
Керек болду оттугуң
Сенден минтип тартып аламын!» Деп ошентип, умтулуп,
Чалды курдан алды эле,
Айгырынан оодарып,
Көтөрүп жерге салды эле,
Куру үзүлүп ал чалдын
Кисеси колдо калды эле,
Чалың шашты, жүгүрдү:
«Алда эмине кылат?» - деп,
Чымындай жандан түңүлдү.
Тизе жерге бүгүлүп,
Ашып-шашып абышка
Эликтен бетер түйүлүп,
Темир таман үзөңгү
Теппей чурап минди эми
Жаагынан кан тамчылап,
Көк айгырды камчылап,
Чакчелекей чаң болуп,
Башы-көзү кан болуп,
Өкүрүгү таш жарып,
Кыйкырыгы баш жарып,
Калмак кетти жолуна.
Кой башчысы Ошпур бай
Дөбөгө чыгып караса,
Кырк баланы кааласа Көктөн түтүн бөлүнөт,
Көп козуну чогултуп,
Көк жал Манас кабылан
Кырып салган көрүнөт.
Оромпой оюн чаң салып,
Кырк баланын баарысы
Тегеректеп Манасты
Ортосунда эр Манас
Опол-тоодой көрүнүп,
Козуну кармап союшуп,
Башка көрдү балдарды
Шишке сайып тоюшуп.
Кунан чаап ойноп, бакырып,
Балдардын бакырыгын байкасаң
«Манастап» ураан чакырып,
Быяк жакта алачык,
Алачыгын байкасаң Калк башчысы он миң жан,
Кең-кесири баткандай,
Бир жагында кырк бала
Манас баштап ичине
Кеңири ордо аткандай.
Кара чаар кабылан
Кадимки Манас баланын
Капталында чамынат,
Чолок көк жал арслан
Ошпурду жара тартчудай,
Бет алдында камынат.
Секи жагы сексен төрт,
Серп алган жагы кызыл өрт,
Көрүп туруп Ошпурдун
Боконо сөөгү болкулдап,
Боктуу ичеги солкулдап,
Болбой эси бир чыкты,
Билегинен сап кетти,
Манастын түрүн көргөндө
Жүрөгүнөн кап кетти.
«Бул Жакыптын жинди уулу
Катылганды оң кылбайт,
Кармашканды соо кылбайт.
Билеги жоон, таш жүрөк,
Бил мүчөлүү бадирек,
Жетилип алган кези экен,
Эми калмакка салат чоң дүмөк.
Бир түрү бар - арслан,
Муну бир карасам - кабылан,
Кан ичменин өзү экен.
Көз кашайып, көп калмак
Көрбөй калган кези экен.
Чынмачынга чыр салат,
Кармаганды оң кылбайт,
Кара жолтой бул бурут
Кармашканды соо кылбайт.
Жерге сайып коюптур
Комокойлуу айзасын,
Ааламга чыр салат
Бул баланын айласы.
Атаа, оңбогурдун баласы
Оолугуп жини кармаса
Ойротту бузар шер экен,
Өз билгенин талаага
Кылып салган турбайбы,
Бай Жакыптын козусун
Баарын койбой окшойтуп,
Кырып салган турбайбы!
«Козуну неге кырдың?» - деп,
Кокусунан сурасам Этектен алса оң кылбайт,
Эгерде мени соо кылбайт,
Бул жерге туруп нетейин,
Балаңды тыйып алгын - деп,
Бай Жакыпка жетейин!
Атасын алып келбесем,
Анан кийин көрбөсөм
Ажалды бачым жеткирет,
Амалды азыр кетирет», Муну айтып эр Ошпур
Жакыпты көздөй дыр койду,
Жан аябай чуу койду.
Астындагы айгырды
Оңдоп-солдоп камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Талаа-түздү уратып,
Айгыр менен чуратып,
Ашып-шашып токтобой,
Каран калган көп койдун
Канча өлгөнүн жоктобой,
Кайран Ошпур канетет
Ашып-шашып токтобой,
Катынын кара баскансып,
Куугуну жакын качкансып,
Куугунун чукул куугансып,
Катыны эркек туугансып,
Бай Жакыптын ордого
Барып түштү Ошпур бай,
Балакеттүү шумдук сөз
Салып түштү Ошпур бай:
«Уулуң Манас эр болду,
Айтсам кулак укпады,
Баргандардын баарысын
Коёндой жерге ыктады.
Кырк баланы жолдошко
Кыраан балаң жыйыптыр,
Бөрү кырган эмедей,
Талаага койду кырыптыр.
Балаң өңдүү жан болбос,
Жанындагы жолдошу Жаланып турган сур жолборс.
Айткан сөздүн бекери,
Кара чаар кабылан
Ал уулуңдун жөкөрү.
Ай талаага кырк бала
Алачыктан салыптыр,
Ортосунда жинди уулуң
Султан болуп калыптыр.
Этке тойгон кырк бала
Жөө кунан чаап бакырат,
Астыга келген балдары
«Манастап!» - ураан чакырат.
Уулуңдун аты Чоң Жинди,
Мунун Манас атын ким билди?
Козуну балаң союптур,
Кырк бала түгөл жыйылып,
Муну Манас атка коюптур.
Бала туубай, Чыйырды,
Бир баатыр тууган экенсиң,
Ичсе канга тойбогон
Капыр тууган экенсиң.
Сенин буурсунуң бурдурбайт,
Минте берсе бул уулуң
Бул Алтайга тургузбайт.
Чатак салат бул уулуң,
Айзанын башы кагышат,
Жашы он экиге келиптир,
Кара калмак журт менен
Ушул бүгүн салышат.
Кечээ кабарыңда бар бекен?
Эсенкандын элчиси,
Билген экен зыйкырчы
«Буруттан Манас чыгат» - деп,
Мурунтан издеп жүргөнү.
Бул Алтайдан туулду,
Айткан Манас өзү экен,
Өзү турмак Манастын
Караган кара көзү экен.
Тутанып кеткен сен, Жакып,
Арамга бөлүп санааңды
«Уулумдун аты Жинди» - деп,
Айтпапсың Манас балаңды.
Өзөн-талың кыйып ал,
Өрттөмөк болду Алтайды
Ал балаңды тыйып ал!
Калмакты көрсө камады,
Манжууну көрсө сабады,
Кой кайтарган мен Ошпур
Балаңдын тентегинен жадады.
Элдин мыш-мыш кеби бар,
Жылкычы башы чоң Канжар,
Аны да Манас шум уулуң
Өлтүрүп салган чени бар.
Бул уулуңду тыйбасаң,
Кара калмак, манжуу журт,
Мунун көптүгүн көрсөң кара курт,
Кеп мисалы ушундай,
Жети бөрү бир койду
Таласа тарпын коёбу?
Жети миз киши бирөөнү
Сабаса тарпың коёбу?
Балаңды тыйып, тилимди ал,
Менин айтканым ушул билип ал!»
Айтып оозун жыйганда,
Бай Жакыптын байбиче,
Аты артык Чыйырды
Бөдөнөдөй кара көз
Эми бөлөк-бөлөк жаш кетти.
Асыл катын Чыйырды
Ак эмчегин булайтып,
Ак тамагын кылайтып,
Акырын сүйлөп, муну айтып:
«Малың арбын, бала жок
Зарланып көрдүк Манасты,
Алтайдан чыктык айдалып,
Бото көрбөй зарланып,
Өзөндөгү булагың,
Аты Манас бул балаң
Өлгөндө көргөн чунагың.
Боз ала туйгун болпонуң,
Көргөн Манас жалгызың,
Боз карчыга чолпонуң.
Бала көрбөй кылдың зар,
Сенин Манастан бөлөк кимиң бар?!
Көргөн Манас жалгызың
Боздон тоодак куткарбас,
Боз ала шумкар Манасым,
Тоо башына токтобос
Карала барчын ал эле.
Кармаган ээси сен элең,
Адырдан аккан булагың,
Айкөл Манас чунагың,
Белгилүү ушул, бел да ушул,
Бет алышкан душманга
Бейпай салчу шер ошол,
Капаланба, Жакып бай,
Жалгызың Манас - шериң ал,
Белгилүү ошол, бел ошол,
Бек кудурет жараткан
Мендеден артык шер ошол.
Манас бойго бүткөндө,
Чабылган менен чачылган
Капанын баарын жойгомун,
Балаңа талгак болгондо,
Шерге талгак болгомун.
Төрөгөндө жөнү бар,
Айтсам эчен кеби бар.
Бел байлаган кара кыр,
Белиң Манас эмеспи,
Сенин сан түмөн малың чачуучу,
Шериң Манас эмеспи.
Кайыбынан кабылган,
Балаң Манас жалгызың,
Какшап жүрүп табылган.
Карап турган эки көз
Жашы Манас эмеспи,
Зыркыраган көкүрөк
Дарты Манас эмеспи.
Өлгөндө көргөн Манасың
Эрешен тартып, эр болсо,
Эр уулу менен тең болсо,
Балтыры барып толгондо,
Балбандык атка конгондо,
Санаасы менен болтурат:
«Балам тентек чыкты» - деп,
Зарланбагын малыңа,
Сандыгыңдын баарысын
Сары алтын мүлккө толтурат.
Туурдугуң май кылат,
Аман жүрсө жалгызың
Сени туш-туш жерге кан кылат.
Үзүлгөнүң уланат,
Уулуң Манас бар болсо
Чачылганың жыйналат.
Адалга бур бейилиңди,
Айлантып кудай жеткирер,
Сурап ичсе тойбогон,
Сугалагын койбогон
Кайрылтып кудай жеткирер
Кайран кыргыз элиңе.
Армандуу иш кайдан оңолду,
Жети бирдей жан бооруң
Бул кытайдын заарынан
Айдалып кетип жоголду.
Бул жетөөнүн кеткени,
Аты угулбайт, өзү жок,
Кайгырбагын, бай Жакып,
Чуркурап журттан бөлүндүк,
Караан кылып отурган,
Жалгызың Манас болбосо,
Ал журтка кайдан көрүндүк.
Аман болсо Манасың
Кең-Кол, Талас жер табат.
«Атамдан калган мураа» - деп,
Аргын, кыргыз эл табат.
Аман болсо Манасың
Күйүттүү кабак ачылат,
Күйүккөн жүрөк басылат.
Упасы жок куу малга:
«Уулум тентек чыкты» - деп,
Убара болуп кейибе,
Жалгызың Манас куттуку,
Кыйналып баккан бул малың
Кыйкырса шамал жуттуку.
Өлгөндө көргөн Манасың
Бул Алтайда туулган,
Аман болсо көрөсүң,
Каканчылуу Бээжинге
Өлбөсө салат чуулган.
Чуулган салар себеби,
Жаңы төрөп турганда
Таманы менен тик түштү,
Арка жагын карасам,
Көк жал жалы төгүлдү,
Этегими өйдө ачканда
Арслан түрү көрүндү.
Чарайнада жатканда
Он эки кемпир көрдү эле:
«Бай Жакыптын байбиче
Балакет тууп салды» - деп,
Он эки кемпир өлдү эле.
Таянып жерге түшөрдө
Каарланып бакырган,
Кабар салып билгенге
«Манастап!» ураан чакырган.
Жышаанасы мынчалык Кулак учу тешилүү,
Сүрүнөтү кесилүү.
Ыйлаганда келме айткан,
Ырас түрү мынчалык,
Денеси жерге жетти эле,
Жөө туман түшүп, мөндүр жаап,
Бул Алтайдын өлкөгө
Зилзала жүрүп кетти эле.
Манасты тууп алганда
Чылка канга боёлуп,
Чыдай албай шордуу жан
Чыйырды болгон убара.
Чын Кызырдын өзү - деп,
Ушул кезде таң калам.
Жылаңайлак, жылаң баш,
Ак сакалчан дубана
Чекесинен үч сылап,
Дубана туруп муну айтат:
«Кейибегин, сен катын,
Кайгырган капаң жазылды,
Келип колуңа шер тийди,
Эми көөнүң ачылды.
Кан ичип жүрүп катыгат,
Капырга кыргын көп салып,
Канкор Манас атыгат.
Ташты бузуп, жол салат,
Талкан кылып далайды,
Эчен жерге кол салат.
Бет алып менде келе албайт,
Беттешип душман жеңе албайт.
Күмүрөй күчтүү жоо болсо,
Кырк чилтен менен экөөлөйт.
Онжоңдотуп кула атын
Он эки чоро жетелейт.
Кудай берди өзүңө
Кырааным Манас баланы,
Безенишкен жоо чыкса,
Бет алган өлбөй калабы?
Аман Манас чоңоюп,
Токойду кесип, жол салат,
Кулак угуп, көз көргөн
Жер жүзүнө кол салат.
Калыйпа кирип, кат алат,
Он эки бирге кол берип,
Өзү зайыппуруш аталат.
Азыр тууган бул балаң
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси.
Телегейи тең ушул,
Ичин карап отурсаң
Жер жүзүнөн кең ушул.
Адам азар салбаган
Он сегиз миң ааламда
Укурук кайрар калбаган,
Кабагы бийик, жарык жүз,
Катылганды кылат түз.
Телегейи тең ушул,
Шай колдогон шер ушул.
Аман уулуң чоңоёт,
Ак марал айдап, уй кылат,
Атышкандын баарысын
Айдап жүрүп буй кылат.
Ушул уулуң чоңойсо,
Каркайган кара тоо болот.
Каарланып катылса,
Кантип душман соо болот.
Келишкен Манас шер ушул,
Дубана айткан кеп ушул,
Манаска келет кырк кашка,
Кыркынын жөнү кырк башка,
Чоркок айтса кырк чоро,
Кырк чоро эмес кырк жоро,
Кыркынын жөнү кырк башка,
Кыркы кылымдан озгон көй кашка,
Ат семирип ык болот,
Бул уулуңдун жолдошу
Капкайдан келип кырк болот.
Он экиге келгенде
Каарлуу белин курчанар
Кара калмак, кытайга
Какайлатып кол салар.
Ордо бузуп, олжо алар,
Орчун жерге кол салар,
Жүрүшүнөн чаң чыгар,
Мунун добушунан жан чыгар».
Ырымкай бала кезинде
Дубана айтып койду эле,
Айтып ийип ал адам,
Көздөн кайып болду эле.
Жараткандын жиберген
Белги кылган иши экен,
Аты Кызыр ал адам
Алейки салам өзү экен,
Манасыңды байкасаң,
Даарып жүргөн кези экен,
Кызырыңдын өзү экен,
Өзү турмак көзү экен.
Манаска жолдош болууга
Жолугуп турган кези экен.
Ал адам кебин укканда,
Кубангандан курган жан
Жүрөгүм кайнап чок болду,
Айтып турган ал адам
Көздөн кайып жок болду.
Кейибе, Жакып, малыңа,
Жыйганың бала чачпайбы,
Ишенбегин малыңа,
Балаңдан арка болбосо,
Караса канбайт кумарың,
Кайгырып көргөн бул балаң
Кара кашка тынарың.
Быйыл уулуң буюрса
Казатка кирер убагы,
Күн эсептеп калганда,
Күн болжолун алганда,
Быйыл кезде Манасың
Он экиге толгон кез,
Ушул быйыл чунагың
Он эки жашар болгон кез.
«Уулум тентек чыкты» - деп,
Кайгырбагын малыңа,
Кайрат бергин балаңа.
Балаңа кайрат бербесең,
Каптал жакта Каңгай бар,
Каңгайда кара калмак бар,
Кайгыланбай кайрат кыл,
Сага түшчү салмак бар,
Сенин кыр жагыңда кытай бар,
Кыйрашчу жооң далай бар.
Маңдайыңда манжуу бар:
«Баягы бурут экен» - деп,
Сени менен басташчу жооң далай бар.
Койчуңдун башчы Ошпурдур
Ошпуруң кара калмакты
«Уулуң тентек чыкты» - деп,
Сенин үйүңө айтты салмакты,
Бул Алтай сага жер эмес,
Бул Ошпур сага эл эмес,
Ошпурдун тилин сен алсаң,
Жакып бай, бөлөкчө кылат
санааңды.
Кызыл-тазыл кырмызы
Кыргагын тартсам бөлүнбөйт,
Калмактан койчу Ошпуруң
Кыргыздан тийсе колуна
Кылчаяр арам көрүнбөйт.
Жашыл ала тал жибек
Жан-жанын тытсам бөлүнбөйт,
Жакын көргөн Ошпуруң
Жаңжуң келсе жамандап,
Жан коёр адам көрүнбөйт.
Жылкысын айтат: «Мөрүн» - деп,
Жакын көргөн Ошпуруң
Жан коёр адам көрүнбөйт.
Бала берген Ошпуруң
Казбасын калың оруңду,
Калмак келсе жамандап,
Кайнатпасын шоруңду.
Таппасын кылча кырыңды,
Айтып коюп кытайга
Кетирбесин суруңду.
Бул Ошпурга ишенсең
Бөлүнтөт сенин санааңды.
Кармап берет кытайга
Манас аттуу балаңды.
Атаганат дүнүйө,
Алтайды айттың жерим - деп,
Сен калмакты жүрдүң элим - деп,
Бул Алтай бизге жер эмес,
Бул калмак бизге эл эмес,
Уу чылайт идиш күбүңө,
Бул балаңа шылтоолоп,
Бул калмак жетет түбүнө!
Сан дүйнө малды чачыңыз,
Арка кылып Манасты,
Бул Алтайдан качыңыз.
Бул Алтайдан качпасаң
Коруп алат мал оттогон талааңды,
Кармап кетет өлгөндө көргөн балаңды.
Кармаса соёт Акбалтай баштап бириңди,
Манжуу кагат капкайда кеткен жиниңди.
Малың арбын, балаң шок
Он экиге келиптир
Сен Манасты тыяр чамаң жок!
Кара болот зулпукор
Кынынан сууруп кырдашар,
Калмак эмес Манасың,
Кытай каны Эсенкан,
Ошону менен чырдашар.
Буурсунуң бурдурбас,
Бузук тил кара калмагың
Бул Алтайга тургузбас.
Азапка салар чамаңды,
Кармап кетет кокустан
Береки Манас балаңды,
Кан эшиги - кыямат,
Катуу буйрук кылганда:
«Балаңды бер» - деп турганда,
Басып кирер жол барбы?
Кара курттай капырга
Кан Жакыбым, кебимди ук,
Чалыша турган чамаң жок,
Бел байлаган белиң жок,
Бекип жаткан элиң жок,
Бет алышып урушуп,
Бекем өчүн алуучу
Белгилүү кыргыз элиң жок.
Качып кирер токой жок
Караа кылып отурган
Кан атаң Огой дагы жок.
Бел байлап турган белиң жок,
Бет алып согуш бир кылып,
Бул кытайга чыр кылып,
Ажыратып алуучу,
Белгилүү кыргыз элиң жок.
Кара калмак, көп манжуу
Кечээ, тегеректеп алганда,
Кыргынды кызык салганда,
Качып, үркүп кайгырдык,
Караа кылып отурган
Туугандардан айрылдык.
Алтын казып, дан айдап,
Алтайга келип турабыз,
Уулуң тентек чыгыптыр,
Эми эмне айла кылабыз?
Айтканым ошол билип ал,
Ай, бай Жакып, тилимди ал,
Бул капырдан кетүүгө,
Бир мураска жетүүгө,
Көп дүйнөнү чачууга,
Көп кыргыз көздөй качууга,
Калмакка моюн бурбаска,
Бул Алтайга турбаска,
Ат семирип, ык болсо,
Эр семирип, бук болсо,
Кочкоруң биттеп ирик кылгын,
Коюңдун баарын түрк кылгын,
Айгырың биттеп ат кылгын,
Жылкыңды шайдоот бат кылгын.
Эркегин битте малыңдын,
Эртелеп жыйгын алыңдын,
Өлчөлө качар чамаңдын,
Тилегин тиле өткөрө Манас балаңдын».
Чыйырды айтып мындай сөз,
Оозун жыйып алгыча,
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү жумганча,
Ошпур келди күүлөнүп,
Бай Жакыпка сүйлөнүп:
«Малыңа бачым барыңыз,
Балакет Манас балаңды
Өз колуңа алыңыз,
Атанга жүгүң артыңыз,
Азабын өзүң тартыңыз.
Берген Манас балаңыз
Айткан тилди түк албайт,
Айдаган жолго түк баспайт,
Кеп укпаган бала экен,
Аман жүрсө ал бала
Кейишке салар жан экен,
Ордо бузуп, олжо алып,
Же ал уулуң сени бай кылат,
Омуроо кагып, чыр салып,
Же ал уулуң сени жай кылат.
Кара калмак, манжуу журт
Бул Алтайга кондурбайт,
Кебимди уккун, бай Жакып,
Бул уулуң сени оңдурбайт,
Элден ушак кеп уктум:
«Эчен койчу, жылкычы
Талаага кырды» - деп уктум.
Муну укканда бай Жакып
Көңүлү кетти бөлүнүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Мал кунду экен бай Жакып
Мал үчүн көөнү бөлүнүп,
Тентек уулу Манасы
Теги көзгө жаман көрүнүп,
Каарланып бай Жакып
Басып атка минди эми,
Ошпур экөө биригип,
Койду көздөй жүрдү эми.
Сары адырмак урчукка,
Салаңдаган тумшукка
Салып чыгып караса,
Чоң Алтайдын оюнда,
Кең өзөндүн боюнда,
Адыр-күдүр баткалда
Бай Жакып кою жатканда,
Оргуп түтүн бөлүнөт,
Жыйнаганы кырк бала
Ээсиз калган каран кой
Тең жарымын эр Манас
Талаага сойгон көрүнөт.
Оолукмасы бек кармап,
Адам билгис ой кылган,
Койду союп талаага
Ала-Тоодой той кылган.
Түнөп турган жерине
Түптүү мазар орногон,
Он экиде кылыгы
Мындай адам болбогон.
Талаага салган алачык,
Ал алачык жанына
Кай адам барган жанашып,
Бир жак бурчу алачык -
Манас баштап кырк бала
Кенен ордо аткандай,
Бир жак бурчун карасаң
Сексен киши жөн эле
Кең-кесири жаткандай.
Койду кырган жерине
Короолоп мазар орноптур,
Муну Мустайыптар колдоптур,
Үч айланган жерине
Үйдөй мазар орноптур,
Ошол кезде Манасты
Үстүртөн кудай оңдоптур.
Кырк чилтен, Кызыр Ныязы
Ошол күнү Манаска
Кыйындап жолдош болуптур.
Жаратып мындай жан болбос,
Бир мүчөлүн карасаң
Комдонуп жаткан көк жолборс.
Кара чаар кабылан
Капталында чамынып,
Чолок көк жал арслан
Оң жагында камынып,
Асмандан алп кара куш - Зымырык
Азыр эңип кетчүүдөй
Арбайтып бутун салыптыр.
Колдогону бир тогуз,
Коржоктотуп Манасты
Колдоп жаткан кези экен,
Телегейи тең экен,
Өзү Шай колдогон шер экен.
Алты шердин кенжеси,
Өзү кудайдын сүйгөн мендеси,
Кырк бала жыйып Манасың
Оюнду опсуз коюптур,
Жакып кандын көп коюнун
Тең жарымын союптур,
Жетпеген мискин, календер
Ал Манастан тоюптур,
Ошол тойгондордун баарысы
Манасты төрө - деп атка коюптур.
Кыялды кызык баштаган,
Ошпур баккан көп койдун
Теңин союп таштаган.
Мал күндү экен бай Жакып,
Баарыдан билбес чын жаман,
Бадырек экен ал жаман
Капаланып кайгырып:
«Керденге бүткөн Манасым,
Кетирипсиң алымды,
Талаага не деп сойгонсуң
Жоо ээлеген малымды?»
Анда Манас муну айтат,
You have read 1 text from Kyrgyz literature.
Next - Манас - Саякбай Каралаев - 07
  • Parts
  • Манас - Саякбай Каралаев - 01
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2314
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    34.0 of words are in the 5000 most common words
    39.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 02
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1930
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 03
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2034
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 04
    Total number of words is 4433
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 05
    Total number of words is 4426
    Total number of unique words is 1960
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 06
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 1967
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 07
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2003
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 08
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 09
    Total number of words is 4303
    Total number of unique words is 1910
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 10
    Total number of words is 4339
    Total number of unique words is 2073
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 11
    Total number of words is 4328
    Total number of unique words is 2015
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 12
    Total number of words is 4299
    Total number of unique words is 2055
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 13
    Total number of words is 4336
    Total number of unique words is 2058
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 14
    Total number of words is 4308
    Total number of unique words is 2013
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 15
    Total number of words is 4207
    Total number of unique words is 1966
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.7 of words are in the 5000 most common words
    49.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 16
    Total number of words is 4276
    Total number of unique words is 2079
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 17
    Total number of words is 4253
    Total number of unique words is 1966
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 18
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2026
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2063
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 20
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2181
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 21
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2102
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 22
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 2082
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 23
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2039
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 24
    Total number of words is 4326
    Total number of unique words is 2104
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 25
    Total number of words is 4350
    Total number of unique words is 2111
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 26
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2015
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 27
    Total number of words is 4376
    Total number of unique words is 2077
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 28
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2069
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 29
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2142
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 30
    Total number of words is 4371
    Total number of unique words is 2084
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 31
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2020
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 32
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2062
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 33
    Total number of words is 4404
    Total number of unique words is 2036
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 34
    Total number of words is 4353
    Total number of unique words is 2026
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 35
    Total number of words is 4286
    Total number of unique words is 2103
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 36
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2052
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 37
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1945
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 38
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2041
    29.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 39
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2195
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 40
    Total number of words is 4239
    Total number of unique words is 2155
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 41
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2021
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 42
    Total number of words is 4206
    Total number of unique words is 1949
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 43
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 1867
    30.9 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 44
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 1845
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 45
    Total number of words is 4301
    Total number of unique words is 2054
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 46
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 1850
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 47
    Total number of words is 4258
    Total number of unique words is 1900
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 48
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2041
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 49
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2099
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 50
    Total number of words is 4262
    Total number of unique words is 2034
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 51
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1872
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 52
    Total number of words is 4229
    Total number of unique words is 1722
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 53
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1767
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 54
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 1825
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 55
    Total number of words is 4290
    Total number of unique words is 1696
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 56
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 1876
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 57
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 1996
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 58
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 1970
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 59
    Total number of words is 4243
    Total number of unique words is 2087
    26.8 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    47.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 60
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2080
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 61
    Total number of words is 4280
    Total number of unique words is 1999
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 62
    Total number of words is 4338
    Total number of unique words is 2399
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    45.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 63
    Total number of words is 306
    Total number of unique words is 243
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.