Манас - Саякбай Каралаев - 51

Быт-чыт кылып кытайды
Арсландай айкырып,
Токтоно албай көп кытай
Буларга кайрат кылалбай,
Кайра качты бет алып.
Арт жагынан үч арслан
Айдап кирди Бээжинге
Ылаачындай сапырып,
Орто жерин эр Чубак
Өлүм билбейт эч убак,
Оюп кирип баратат.
Музбурчак, Көкчө карысы,
Каптап барат кытайды
Бусурмандын баарысы.
Алөөкөнүн Калчасы,
Кытайдын кыраан бадышасы
Акылы көлдөй эр экен,
Кытай, манжуу, калмактан
Эң биринчи шер экен,
Согуш кылган талаасы
Көп күнчүлүк жол экен.
Бээжиндин бир жак түбү экен,
Кыбырап жандар жүрбөгөн,
Куландан башка билбеген,
Кумга аттар батышып,
Ээрдин бели сынышып,
Эче күнү урушуп,
Чаалыгып калган көп тулпар,
Чарчап калган канча жан.
Чарчаганын көргөндө
Чактап жүргөн Коңурбай:
«Мелжемдүү жерге келди, - деп,
Буркан берип тилекти
Бусурмандын баарысы
Өлөр жерге келди, - деп,
Канжарколду чакырып,
Он миң кол алып жанына
Алмамбет менен Чубакты
Бетине чыгып капта, - деп,
Буйрук кылды бакырып.
Канжаркол жайын айтайын:
Жашы алтыга келгенде
Атасы менен энеси
Башка бөлүп бактырган.
Алтысында балдарды
Эртең менен турганда
Кайкайтып колун жуудуруп,
Унду жүз күн урдурган,
Кумду жүз күн урдурган.
Канжаркол деген жан экен,
Катылганды бир койсо,
Жарып салчу ал экен.
Акбалтайдын Чубакка
Алты миң кол жабылып,
Азизкандын Алмамбет
Каптаганга бой бербей,
Эр кабылан Чубакка
Жабылса да жол бербей,
Эче күнү, канча түн,
Кырып жүрөт Алмамбет.
Алек болуп Алмамбет
Оңго карап бир атып,
Ондон-бештен сулатып,
Солго карап бир атып,
Солдон канча кулатып,
Кезигип калган кытайды
Кесик тийген кишидей
Кырып жүрөт жаа тартып.
Караса көзгө илинбейт,
Капыр менен бусурман
Аралашып чаң болуп,
Кайсы экени билинбейт.
Топурак учкан тозоң-чаң,
Токтобой аккан кызыл кан,
Кызыл канга чөмүлүп,
Кыйрап жаткан кыйла жан.
Кырылганын кымынча,
Көрбөй жарым тыйынча,
Кырк кандын эли кытайга
Кыйноо түшүп аянбай,
Түркүн-түркүн кол келген,
Түбүнөн кытай түрүлүп,
Түмөндөгөн эл келген,
Эче жерден жыйылган
Эсепсиз сан, мол келген.
Карыкан турган Бээжинге
Темирден согуп чеп кылган,
Үйдөй болгон чоң буркан
Аса байлап салдырып,
Ылама менен кечилин
Бүткүл жыйын алдырып,
Элди койбой жыйдырып,
Өлөр антты кылдырып:
«Ай караңгы, түн бүркөк
Караңгыда салыш, - деп,
Калың кытай кырылып,
Бириң калбай уруш, - деп,
Он жетиден жогорку,
Элүү бештен төмөнкү
Бириң калбай жыйыл, - деп,
Алың жетпей баратса,
Агып кеткен селге окшоп
Тирүү калба, түгөн, - деп,
Зубун-зубун көп кытай
Зубун болуп бөлүндү,
Урук-урук манжуулар
Уругуна бөлүндү.
Көптүгү кытай мол экен,
Жери башка кытайлар
Жергесине бөлүнүп,
Жетелек түркүн, түмөн кол
Жекеге чыккан эмедей,
Жерди жайпап урушкан.
Бусурмандын бетинде,
Согушуп жаткан берки кол
Кайрат берет калкына
Кан Коңурбай кыйкырып:
«Каптагыла калың кол,
Кара жаның аябай,
Кабыланың мен турам!
Токтобой согуш, балбандар,
Тоодой калканч мен мына!
Кача көрбө балбандар,
Аскар бийик зоосу жок,
Ай-ааламды буй кылган
Айкөл Манас тоосу жок!
Бел байлаган бели жок,
Бейлечи, калың кытай журт,
Берен Манас шери жок!
Согушкула балбандар,
Былкылдак куурай бышканча,
Мыйзамдын гүлү учкунча!
Мыктап алты ай урушсак
Аттарынан кан кетет,
Өздөрүнөн ал кетет.
Чындап согуш салалык,
Чындап кайрат кылганын
Тирүү кармап алалык!
Күнөөсү чоң кишисин
Кырк кез терең орлорго
Кырк жыл катар салалык!
Бурутту биз өлтүрбөй
Минтип кекти алалык!
Төбөсүнөн басалык,
Дүйнөсүн талап кыйратып,
Мекеге жете чачалык!
Бурутту бузуп, олжо алып,
Ордосун бузуп, жол салып,
Эчен сулуу кыз алып,
Колго түшсө буруттун
Өйдөлөгөн тентегин
Оюп көзүн алалык!
Өңчөй жаман момунун
Өлтүрбөй кармап алалык,
Кырк жылы алым бергин, - деп,
Кыстоону кыйнап салалык!» Деп, ошонтүп, Коңурбай
Далай акыл баштады.
Мындай кепти укканда
Каканчылуу Чоң-Бээжин
Кайраттанып күркүрөп,
Каптады баары дүркүрөп.
Кайраттанып сабылып,
Каптап талап кетердей,
Азгынакай бурутка
Ажалсыз өлүм жетердей.
Алмамбет, Чубак эрдиги
Ааламда сында жок,
Арсландай болуп кирүүчү
Айкөл Манас мында жок.
Бел байларга бели жок,
Берен Манас шери жок,
Бейпай катуу күн болду.
Кытайдын түрүн көргөндө
Аттын оозун тартышып,
Айласы кетип бусурман
Өлдүк, - деп, керээз айтышып:
«Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен дүйнө шок!
Жети бөрү жалгызды
Таласа тарпын коёбу?
Чындап каптап алыптыр,
Чымын жанды коёбу?
Капкараңгы түн түштү,
Кайраты качып буруттун
Башына кайгы күн түштү.
Калтырап бурут турганда
Чыканактап калбаган,
Чырым уйку албаган,
Сумсайганын жазбаган,
Сундурганын тартпаган,
Кылычы кынга жөлөгөн,
Кыйын жоого кез келсе
Кызыл канга бөлөгөн,
Чындап белин курчанган,
Чымындай калың кол болсо
Жеке кирип кол салган,
Кара калпак кыргагы Кабарыңда бар бекен,
Кан Манастын Сыргагы Кайгырып турган сан колго
Кайрат берер чунагы.
Карачы калың бусурман,
Калкта сендей болобу,
Силерди киши деген оңобу?
Кудайдын жазган буйругун
Качан да болсо көрөсүң,
Качып Талас барсаң да
Ажалың жетсе өлөсүң!
Ажалы жеткен өлбөйбү,
Өлбөсө күнүн көрбөйбү!
Качып арттан сүрдүрүп,
Иттей жоого куудуруп,
Ажалдан мурун кырдырып,
Минткенибиз болобу?!
Караан болчу бусурман,
Чоң-Бээжинин талкалап,
Карыкан көздөй сүрөйүн,
Какайлатып кытайды
Бирин койбой кырайын.
Уятың кеткен сында жок,
Уюлгуп каптап турганда
Ушунда кетип калам, - деп,
Улугуң Манас мында жок!»
Кайраттанып кагышып,
Каптап кирди калың жан.
Калың кытай, манжууга
Кайра кирди салышып,
Акбалтайдын Чубагы,
Азизкандын Алмамбет
Айкырып кирди майданга.
Мунарыктуу чаң менен,
Эсепсиз калың кол менен
Канды канга салышып,
Качпай баары турушуп,
Кытай менен бусурман
Тикелешип беттешип,
Кан агызып майданда
Өлүктү таштай атташып,
Ошончо калың капырды
Качпай туруп салышып,
Тулпардын баары туйлашып,
Тутамга келбей айзалар
Быт-чыт болду кыйрашып.
Ок өтпөс соот тытылып,
Кан акты суудай төгүлүп,
Капыр менен бусурман
Бөлөк-бөлөк бөлүнүп,
Урушка кирбей жасоо айрып,
Өң баатырын бир бөлүп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Четтеп жүргөн кези экен.
Каарданып токтобой,
Айдап баары балбанын
Камап кирди Коңурбай
Кайра тарткан коркогун
Карсылдатып кубалап,
Сабап кирди Коңурбай.
Көйкашкасын бир бөлүп,
Атка чыйрак балбанын
Аны койгон бир бөлүп.
Каарданып камыгып,
Добушунан жан чыгып,
Коңурбай кайрат кылганда
Тегерегин карабай
Тебелеп кетчү эмедей
Теги жанын аябай,
Каптап кытай келгенин
Кабылан эрлер көрдү эми.
Баягы Сыргак көйкашка,
Баатырдыгын карасаң
Адамзаттан бир башка.
Жыйырма бирде чагы эле,
Жоодон коркпос табы эле.
Элик сындуу Көкчебич
Омбул-домбул түйүлүп,
Коңурбайды бет алып,
Качырып калды кара көк.
Жакын кирип калганын
Кылыч менен шыпырып,
Алысыраак кытайды
Айза менен сулатып,
Тоо ураган эмедей
Кезиккенин кыйратып,
Кырып барат эр Сыргак.
Кытайларды сойлотуп,
Чечекейди жара аткан
Мергенинин баарысы
Жакындап Сыргак барганда
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Эр Сыргактын үстүнө
Мөндүрдөй төгүп ок атып.
«Ажал жетсе өлөм, - ден,
Арслан Сыргак беренге
Такоол болуп берем», - деп,
Алмамбет кайран кырааның
Артынан кирди качырып.
Акбалтайдын Чубагы
Көгала менен желигип,
Арсландай керилип,
А да кирди согушка.
Түгөнөт десе түтөгөн,
Түбүнөн бери күчөгөн,
Түгөнгүс кытай калың кол
Айкырыгы таш жарып,
Аянбай Чубак киргенде
Алөөкөнүн Коңурбай
Буйрук кылды балбанга:
«Канжарколдон алты миң,
Чубакты каптап кеткин, - деп,
Ала көөдөн буруттун
Түбүнө эми жеткин», - деп,
Аңды-дөңдү карабай,
Ажал өлүм санабай,
Аябай кылды согушту.
Көгала атын зыргытып,
Алдына келген Канжаркол
Кырып жүрөт арсланың
Аттарынан айырып,
Тебетейдей ыргытып,
Ителги тийген таандай,
Иргилтип айдап салды эми,
Жагалмай тийген чымчыктай
Көп кытайды кырды эми,
Калдай алп менен Коңурбай
Бу согушту көрдү эми.
Боз ала кумдуу талаадан
Коңурбай келет күркүрөп,
Көргөндүн бою дүркүрөп.
Айзакерден ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыктуу кул,
Эр Чубакка жетти эми,
Көгалачан Чубакты
Камынтпастан капталдан
Айза менен бир коюп,
Катуу муштап өттү эми.
Ээринен эр кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти.
Көгаланын ыйык жал
Кармап колго алалбай,
Алтын таман үзөңгү
Чирене тээп калалбай,
Эки буту далдайып,
Оолжуп Чубак турганда
Камбыл мыкты Калдай алп
Качырып калды Чубакты.
«Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өтөм», - деп,
Келе жатат зыркырап,
Этек-жеңи дыркырап,
Ооздон чыккан жалыны
Өрттөй күйүп шыркырап,
Каалгадай кашка тиш
Тиштенип Калдай алганда
Таруудай болуп быркырап.
Мелтиретип айзасын:
«Мөндү-мөндү!» - деп келет,
Мөндүлөгөн урааны
Кулак-мурун жеп келет.
Улак кандын Сыргагы
Урчу теңир урат, - деп,
Ушу Калдай жеткенде
Урата сайып Чубакты
Өрт өчкөндөй кылат, - деп,
Өлбөй тирүү жүргөндө
Не муратка жетейин,
Калдай кулдан Чубакты
Ажыратып кетейин!» Деп, ошонтүп, эр Сыргак
Алдындагы Көкчебич
Олбуй-солбуй камчылап:
«Калдайдан мурун жетсем, - деп,
Кара көзү чарадан
Чыга түшүп чачырап,
Астындагы Көкчебич
Башын жерге салыптыр,
Күлүктүгүн карасаң
Баштагыдан үч эсе
Эти кызып алыптыр.
Андай-мындай дегинче,
Ачып көздү-жумганча
Калдай аттуу балбанга
Качырып Сыргак жетти эле,
Жеткен жерден Калдайды
Көк качырдын үстүнөн
Көмө сайып өттү эми.
Опол-тоодой күркүрөп,
Аттан түштү Калдай алп.
Канжарколдон камынып,
Жая балбан жеткиче,
Буудайык кандын Музбурчак,
Бурулбаган кайран эр
Калдай алптай балбандын
Башын кесип өттү эми.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Калың уруш, көп чаңда
Музбурчак, Көкчө, Бокмурун Бул үчөөнө жетти эми,
Жеткенде бирдей кыйратып,
Көмө коюп өттү эми.
Оңоло Калча бергиче,
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын Алмамбет
Октой болуп жетти эми,
Жеткен жерде Калчаны
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Аттан түштү Коңурбай
Көз айнеги балкылдап,
Көөкөрдөй болгон шуру таш
Төбөсүндө жаркылдап,
Көңүлүндө көп санаа:
«Ушуну кудай берсе», - деп,
Көк жал тууган Чубактын
Көзүнүн жашы он талаа.
Жеткен жерде Калчанын
Башын кесип алсам, - деп,
Ичинен чыккан кара кан
Кочуштап жутуп алсам, - деп,
Качырып келет Чубагың,
Кан Чубакка жеткирбей,
Канжарколдон миң балбан
Көздөгөнү бар экен,
Миңи бирдей жетти эми,
Жеткен жерден Калчаны
Алгарага мингизип,
Алып жүрүп кетти эми.
Буудайык кандын Музбурчак
Тирүү кармап аларда,
Калың кытай чогулуп,
Капасына саларда,
Улак кандын Сыргагы,
Ушундай кыйын урушта
Кайра тартпас чунагы
Көкчебичке камчы уруп,
Жебеден мурун жетти эми,
Жети миң шибээ, миң калдай
Жеке кирип аралап,
Туурасында калдайды
Туура сайып шыпырып,
Камап жаткан калдайды
Кайта кууп бакырып,
Музбурчакка жетти эми.
Жеткен жерде Сыргагың
Оң далыдан бир чапчып,
Оң тизеге мингизип,
Ашкере Сыргак кайран шер
Арсландыгын билгизип,
Ала качып Музбурчак
Телкызылга мингизип.
Ошо кезде Музбурчак
Аттан түшүп калганда,
Тегеректеп алганда
Башы челек кан болгон,
Бүткөн бойдун баарысы
Былкылдабай дал болгон.
Араң атка мингизип,
Аны мындай жүргүзүп,
Алып чыкса эр Сыргак,
Сүйүнгөндөн кытайдын
Күнү тууп калыптыр.
Айдаркандын Көкчөсү
Аттан түшүп калганда
Башына коок кийгизип,
Тескери атка мингизип,
Карыкандын алдына
Тартуу кылып барууга
Тирүү байлап алыптыр.
Муну көрүп эр Сыргак
Дин исламдап бакырып,
Манастап ураан чакырып,
Калың кытай аскерин
Качырып кирди жапырып.
Орто жерин эр Сыргак
Оруп айдап кирди эми,
Чеке-белин эр Шууту
Союп келип берди эми.
Бир капталын Кыргыл чал
Талап кирип барды эле,
Байчоро менен Агаяр
Чөл түшүрүп кытайды
Сүрүп кирип барды эми,
Тобокелге бел байлап,
Топ-топ жүргөн кытайдын
Тобун бузуп таркатып,
Тоодой болгон Көкчөнүн
Колун чечип жиберип,
Ажыратып Көкчөнү
Алып чыкты эр Сыргак.
Өчкөн отун тамызып,
Казактардан Көкчөнүн
Өлгөн жанын тиргизип,
Аман-эсен атына
Алып келип мингизип.
Калың турган бусурман
Кайратын көрүп Сыргактын
Баары бирдей буркурап,
Ыраазы болуп кол жайып,
Батасын берди чуркурап.
Көкөтөйдүн Бокмурун
Көк жал Калча жеткенде,
Аттан түшүп кеткенде
Кытайдын баары кылкылдап,
Кылыччандын баарысы
Каптап кеткен былкылдап,
Согушуп жүрүп жыгылып,
Канатынан кайрылып,
Мааникерден айрылып,
Каптап кытай жабылып,
Кара жандан түңүлүп,
Көкөтөйдүн Бокмурун
Ыйлап турган коңгурап.
«Басайын десем бутум жок,
Жыланга чалыш экемин.
Шыйпанарга куйрук жок,
Куланга чалыш экемин!
Жетимдик көрдүм башында,
Атакемден айрылдым
Он экиде жашымда.
Алыска сапар жол жүрсөм,
Аркар атып жечү элем,
Ата ордуна карманган
Айкөл Манас кабылан
Аман жүрсүн дечү элем.
Береним, Манас, кетпей кал!
Бейпай күнгө кабылтып,
Мээнетке мени салбай кал!
Калың кытай жабылып,
Кармап мени соёт ко,
Кайран жалгыз, кайран баш
Көмүлбөй калса сөөгүм
Кажыр чычып коёт ко!
Тегеректеп алат ко,
Теги кайран жанымды.
Жүрөккө канжар малат ко,
Кектүү кытай, манжуулар
Кегин менден алат ко!
Аккула оозун бурсачы,
Кытай кыстап келгенде
Манас карап турсачы!
Анан жалгыз өлсөчү,
Ошондо Манас көрсөчү!
Кара көрүм кең оюп,
Калың келген бусурман
Өлүгүмдү көмсөчү!
Сарала оозун бурсачы,
Алтын айдар, чок белбоо,
Жалгыз жан минтип турганда
Алмамбет карап турсачы!»
Оозун жыйып алганча,
Азизкандын Алмамбет
Алкым жактан чуратып,
Астына келген кытайды
Кырып-союп кыйратып,
Анын бери жагынан
Улак кандын Сыргагы
Жакын келип калыптыр,
Бокмурундун жанына.
Улак кандын Сыргагы
Жеткен жерден айзалап,
Жети миңин майдалап,
Көкөтөйдүн жалгызы
Эр Бокмурун кайдалап,
Антип Сыргак жүргөндө
Кабылан Алмаң жетти эми,
Кара жерден бөктөрүп,
Чымчык алган кыргыйдай
Илип алып кетти эми.
Шер экенин билгизип,
Ала качып беренди
Мааникерге мингизип,
Оңолушуп алгынча
Камышты көр, селди көр,
Каптап калган элди көр!
Мунарык жанган чокту көр,
Караса көзгө илинбейт,
Күндүзү кара түн болуп,
Кайсы экени билинбейт.
Жалгыз көздү бир бөлүп,
Жалпы алдына салыптыр.
Ит жээр, бит жээр кытай журт
Кошо каптап калыптыр.
Төгүлүп кытай келгенде,
Муну көрүп Алмамбет
Жалгыз жандан түңүлдү.
Колду көрүп алганда:
«Койгулашам эми», - деп,
Кыраан Сыргак сүйүндү.
Ок өтпөгөн чопкут тон
Киндигинин башынан
Шашып кийди жүгүрүп:
«Калың кытай, түптүү журт
Каптап кетет экен!» - деп,
Чубак турат күйүнүп.
Чуулгандуу эр Сыргак
Андан бетер сүйүнүп.
«Айгайлатып ит жээрин
Айдап, кырып жыямын,
Аманат жанга сабыр бер,
Айдап жүрүп кытайды
Бирин койбой кырамын!
Байгамбар ак, диним ак!
Чындап согуш саламын.
Алөөкөнүн Коңурбай Колума тийсе Калчаны
Жол үстүнө жарамын,
Минтип кегим аламын!
Жолдоштугуң жок болуп,
Жолобосоң бусурман,
Кете бергин жолуңа!
Жоо менен жалгыз урушуп,
Өлбөгөн жерден каламын!»
Муну айтып эр Сыргак
Чындап белин курчанып,
Толкуп келген кытайга
Токтобостон кол салып,
Чаап, сайып алганын
Тебетейдей ыргытып,
Жакын кирип келгенин
Кылыч менен майдалап,
Азизкандын Алмамбет
А да кирип согушка
Кырып-союп, айзалап,
Узун бойлуу, кең далы,
Атышкан жоого сан колдой,
Кабарыңда бар чыгар,
Кан Балтайдын Чубагы,
Ырамандын Ырчы уулу,
Бет жагынан кырк чоро
Кыйрашып уруш салды эми.
Бусурман такоол болгон соң,
Кытай менен манжууга
Кызыл канды агызып,
Кыргынды үчөө салды эми.
Атышканга болбостон,
Алышып жүрөт эрендер,
Чабышкан менен чарчабай,
Аябаган кыргынды
Салып жүрөт эрендер.
Этегин жерге тийгизбей,
Аралатып киргизбей,
Кайра айдап камалап,
Көп кытайды талкалап,
Бусурманга жолотпой
Тозуп жүрөт эр Сыргак,
Кыйын экен ошо жер,
Кырт этерге чөбү жок,
Кылт этерге суу жок
Кумдак экен ушу чөл.
Ушу чөлдө урушуп,
Кең дүнүйө тар болуп,
Башат булак, бетеге,
Баягы колдун баарысы
Бир көрөргө зар болуп,
Тулпар жүрбөй баш чайкап,
Туйгун эрдин баарысы
Суусагандан көз жайнап,
Аябай кирген майданга
Баштары челек кан болуп,
Көөдөндүн баарын чаң алып,
Дем алышка зар болуп,
Аттар араң былкылдап,
Азаматтын көздөрү
Араң чыгып жылтылдап,
Кандуу канга батышып,
Кабылан Чубак, Алмамбет,
Кайран сырттан эр Сыргак
Качпай жатып атышып.
Мынчалык чыдап жүргөнү,
Мунетерин Каныкей,
Баштатан байкап билгени.
Кара жанга күч келсе,
Кагылайын уулдар,
Ала жүрсөң күлазык,
Атка берер мээр чөп Караан күн башка түшкөндө
Кереги мунун тиет, - деп,
Кудус менен Мысырдан
Муну койбой чалдырган,
Эр Шуутуну жиберип,
Беш кожого кат берип,
Белек кылып алдырган.
Бармактайын чайнаса,
Адамдын мээрин кандырган,
Беш талын кармап чайнаса,
Тулпардын суутун кандырган.
Шири капка бекитип,
Бүктөп берген эмеспи,
Желмаяндын үстүнө
Кең Таластан чыкканда,
Кереметтүү Каныкей
Жүктөп берген эмеспи,
Арсландар мээнет көрөт, - деп,
Ойлоп берген эмеспи,
Акыр заман күн болсо,
Ай караңгы түн болсо
Асылдарга керек, - деп,
Аманат кылып Каныкей:
«Эсен бол, - деп, бөрүлөр!»
Ыйлап берген эмеспи.
Күлазыктан татканда
Эр ээлигип бук болуп,
Күлазыктан чалганда
Ат ээлигип ык болуп,
Арсландын баарысы
Күлазыктан татканда
Умачтай көзү ачылып,
Ооруган жери басылып:
«Кайда, кытай? Кайда?» - деп,
Аттарына камчы уруп,
Идерлүү жигит, күлүк ат
Кайратына келишип,
Кара көздөн от чыгып,
Кайра кирди согушка.
Күндө тынып калбастан,
Түндө токтоп албастан,
Чыканактап тынч албай,
Чырым этип уйку албай,
Астында кытай, аккан кан
Алек болгон далай жан.
Кара кан агып катылып,
Качпай туруп салышып,
Эчен асыл шер өлүп,
Кыйрап жатат көп өлүк.
Өлүктөрдүн көптүгү
Тоодой болуп көрүнүп.
Буурул сакал кары өлүп,
Буудандардын баары өлүп,
Журттун тобу чачылып,
Кытай менен бусурман
Кычырашып жатканда
Эчендин башы кесилип,
Керилген эчен жан өлүп,
Келберсиген кырчындай
Жаш жетпеген бала өлүп,
Өлгөнүнөн калганы
Кызыл канга бөлөнүп,
Жаралуу болгон андан көп.
Атка араң жөлөнүп,
Куюшкандар үзүлүп,
Көктөй албай жүргөн көп,
Басмайылы үзүлүп,
Эки көзү чачырап,
Эптей албай жүргөн көп.
Эчен күлүк тулпардын
Ээри түшүп бооруна
Коштоп жүргөн мындан көп.
«Эсил кайран бир боорум,
Балан жерге өлдү», - деп,
Боздоп жүргөн андан көп.
Айза менен көзгө жеп,
Олок болгон мындан көп,
Колун жаага жулдуруп,
Чолок болгон мындан көп.
Айбалта менен башка жеп,
Качып жүргөн мындан көп,
Алапайын таба албай
Кайра качып кетсем, - деп,
Шашып жүргөн андан көп.
Аттын оозун тартышып,
Алакчы дүйнө экен, - деп,
Бирине бири тапшырып,
Чындап керээз айтышып,
Эрдин баары сүйүнүп,
Эсер жаман коркоктор
Эстен тайып күйүнүп,
Мыктылардын баарысы
Кайра тартып калбастан,
Былчылдашып салышып,
Камбылынын баарысы
Түп этектен алышып,
Капыр менен бусурман
Бурулбастан беттешип,
Кызык уруш кылышып,
Айзакерден эрендер,
Анык арслан берендер
Аттарын октой чуратып,
Айза менен бир коюп,
Ат үстүнөн тоңкойтуп,
Тоодой кылып кулатып,
Токтобой уруш кылды эми.
Алмамбет, Чубак эр болуп,
Артында Сыргак шер болуп,
Аргынкан уулу Ажыбай
Анык бели бул болуп,
Кыргыл чал баштап кырк чоро
Кырылышкан ал болуп,
Эрендин баары көк болуп,
Кайта качып калбастан
Убадага бек болуп.
Айгайлаган чоң казат
Алышып жүргөн кытайга
Бусурмандын бетинде
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Темир коргон чеп болуп,
Бусурманды коргомок
Бул үчөөнө шерт болуп:
«Бусурман таштап биз кетсек
Ит экен, - деп билбейби.
Азирет тийбес Бээжинге
Алып барып кубалап,
Азап, кыргын салдык, - деп,
Айтылмышы чын болсо,
Акыреттин күнүндө
Бизди өлгөн бусурман
Кара эшек кылын минбейби!
Мундай уруш табылбайт,
Мундай кызык да болбойт.
Кайнап жаткан капырдан
Кайра тарткан оңорбу,
Кабылан Манас мында жок,
Кагылайын бусурман,
Качып берген оңобу?
Чыңап карма айзаны
Чындап кылгын айланы.
Эртеден-кечке жүрүшүп,
Түн болгуча салышып,
Ажал жетсе кырылып,
Бирибиз тирүү калбастан
Муну менен урушуп,
Кайратты журтум кылалы,
Калың кытай, манжууга
Качырып айза суналы,
Какайлаган кытайды
Кан агызып кыралы.
Түнөрүп жаткан кытайга
Түздөп кылыч суналы,
Түрү суук жалгыз көз
Тирүү койбой кыралы!»
Муну айтып кыйкырып,
Казык моюн Сарала
Камчы уруп Алмамбет,
Чыпка куйрук Сарала
Чымырылтып Алмамбет,
Мунарык талаа боюна,
Бурулбастан кол салды
Коңурбайдын колуна.
Алты миңин кайсалап,
Арам Калча кайдалап,
Жеткен жерин айзалап,
Желмогуз Калча кайда? - деп,
Ажалдан кайгы жебестен,
Арслан көк жал ушундай
Атыштан өлөм, - дебестен,
Зыңгырап арслан кенебей,
Коңурбайдан бөлөгүн
Бучкагына теңебей,
Кайнаган калың кытайды
Алмамбет кирди как жарып,
Мунарыктап бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган,
Муну байкап олтурсаң
Коңурбайдын чеби экен,
Чептин сыртын курчаган,
Алышканды койбогон,
Атышканды жайлаган
Атактуу кечил эл экен,
Акылын таап кытайды
Алек салып каптаткан
Акылман Калча эр экен,
Бүткүл Бээжин журтуна
Орнотулуу чеп экен.
Ай-ааламды буй кылган,
Алөөкөнүн Коңурбай
Жумуру баштуу кишиден
Артык тууган эр экен.
Эрдигине бой бербей,
Азизкандын Алмамбет
Эшип кирген кези экен,
Канча кечил, манжууну
Кезиккенин талкалап,
Кесип кирген кези экен.
Алтайда Манас туулуп,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, олжо алып,
Ойротту бузуп, кабылан
Ортосуна жол салып,
Кокуйлатып Коконду,
Ордо кылып Таласты,
Ойрон кылып ар жанды
Оюп Манас турганда,
Оң менен солду кыйратып,
Союп Манас турганда
Кара сууга кан куюп,
Кан кожодон бата алып,
Кабылан Манас атанып,
Ушунетип турганда,
Элге өкүм кылганда,
Кайыбынан табылган
Манас алган Ташкесер Кылычтын кыйын мыктысы.
Бакай кандын Ойкума,
Ажыбай алган Ачалбарс,
Алмамбеттин Жойболот,
Чубак алган Колболот,
Сыргак алган Аркескен Алты болот курч ошол.
Кайран жанды кубанткан,
Ирмегенден тартпаган,
Каарданып шилтесе
Кан ичпестен кайтпаган,
Алты миң кытай, сан калдай,
Арасында Коңурбай
Колундагы Жойболот
Кындан сууруп кыйкырып,
Ажыдаардай айкырып,
Бет алдында кытайды
Аралап кирди Алмамбет.
Оңго тарта качканын
Ойду көздөй кыйратып,
Оюп барат Алмамбет.
Солду көздөй качканын
Сологой тартып оң атып,
Союп жүрөт Алмамбет.
Кан Балтайдын Чубагы
Качырып кирди бир четтен.
Алмамбет, Чубак, Сыргак эр Аралап кирип кытайды
Алек кылды чунактар.
Алмамбет айдап бир миңин
Адырды көздөй салды эми,
Алты миңче калдайын
Сыргак кууп алды эми,
Чок ортосун балбандар
Чубак кыргын салды эми.
Алты миң калдай ичинде
Артыгы анын Коңурбай,
Канга батты кара жер,
Капталынан кан болуп,
Кырып жүрөт Сыргак эр.
«Кандай айла кылам, - деп,
Аңдып жүрөт сыртынан
Коңурбай калча түгөнгүр.
«Сыргак тирүү чагында,
Ушу турган кытайга
Кең дүнүйө тар экен,
Бусурмандын ичинде
Манасынча бар экен.
Калың кытай, көп манжуу,
Айткан сөзүм уккула!
Кармап алсак Сыргакты Теңир бизге бергени!
Кармабасак Сыргакты Теңделип кытай өлгөнү!
Сыргактын сайган айзасын
Үч кур байкап көргөмүн.
Ашык экен айласы,
Алигиче кеткен жок
Көкөйүмдөн айзасы.
Оң далысы кең экен,
Оён Сыргак кыраан кул
Буруттан чыккан эр экен,
Күүгүмдөп көзү тумандап,
Көөп калган кези экен.
Амыз кылбай Сыргактан
Качымыш болуп калалы,
Ат соорусун салалы!
Алдап-соолап Сыргакты
Арткы жактан калың кол
Көп кытайга капталтып,
Казылуу орго салалы!»
Оозун жыйып алганча,
Ойрон салды Сыргагың.
Эңкүү жерде эр сайып,
Жетини кабат бир сайып,
Киши кылбас кызыкты,
Кылып чыгып келайтат.
Арт жагынан Байчоро
Аттан түшкөн кытайды
Бирин тирүү койбостон
Кырып чыгып келайтат.
Муну көрүп сан калдай
Билегинен сап кетип,
Жүрөгүнөн кап кетип,
Коркконунан сан калдай
Доолбасын бир коюп,
Баары жалпы качышты
Бээжпндп беттеп чу коюп.
Качпай манжуу калды эми,
Көп манжуунун ичинде
Коңурбай бугуп Сыргакты
Аңдып карап турду эми.
Сыргак чукул барганда
Бээжиндин каны Коңурбай
Качырып калды айкырып.
Капталдан Калча жетти эми,
Жеткен жерден Сыргакты
Катуу коюп өттү эми.
Айза кетти быркырап,
Бөлөк-бөлөк чыркырап,
Калчанын сайып өткөнүн,
Кабылан баатыр Сыргагың
Зың-зың этип кенебей,
Коңурбай кул калчаны
Шыйрагына теңебей,
Коңурбай сайып өткөндө
Баары манжуу жетти эми,
Эче кабат айланып,
Тегеректеп кетти эми.
Тегеректеп турганда,
Ортодо жалгыз калганда
Ошондо Сыргак муну ойлойт:
«Алакем качан көрөт, - деп,
Курчап манжуу турганда
Караан болуп берет, - деп,
Ичи күйүп чок болуп,
Ит урушун салалбай,
Эт бышымга эр Сыргак
Эндиреп турду алактап,
Эсин жыйып алалбай.
Мен эндиреп тургудай
Жылгындуунун ою жок,
Кең-Кол ата бою жок!
Жердеп жаткан Талас жок,
Аккула менен аргытып,
Айкырып келип тийүүчү
Арсланым көк жал Манас жок!» Деп, ушинтип, эр Сыргак
Кайраттанып тиштенип,
Көкчебичти бир салып,
Короолоп турган манжууга
Аралап кирди кол салып.
Арсландай көзүн жайнатып,
Баштагысын карматып,
Кезиккенин майдалап,
Бакырып жүрөт эр Сыргак:
«Баякы Калча кайдалап?!»
Тоодой болгон Коңурбай
Тобунан чыга бөлүнүп,
Тозуп турду Сыргакты
Бет алдынан көрүнүп.
«Кел, жекеге, Сыргак кул!
Сайып өтүң жарайын,
Ырымдаган эмеңди
Кайра кесип салайын!
Өлөрман бурут, Сыргак кул,
Бөрү тил айза сунайын,
Бириктирип Манаска
Өрт өчкөндөй кылайын!»
Муну угуп эр Сыргак
Түтүн чыгып оозунан,
Жалын чыгып көзүнөн,
Кулаган таштай зыркырап,
Тиштенгенде кашка тиш
Таруудай болуп быркырап,
Качырып калды Калчаны
Арсландай айкырып.
Эр Сыргактын алдында
Жалгыз аттын жолу бар,
Камдап койгон мурунтан
Казылуу терең ору бар.
Качырып Сыргак калганда
Алыстан көрүп Алмамбет:
«Эми Сыргак өлдү!» - деп,
Оңдоп-солдоп теминип,
Оң-тетири камчы уруп,
Алыстан: «Чү!» - деп, айкырып,
«Ай, Сыргак!» - деп бакырып,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Көзүнүн жашы он талаа
Жебеден мурун жетти эми,
Жетип келип Сыргакты
Илип алып тизгинден,
Коңурбайга жеткизбей,
Ээликтирип булкунтуп,
Эри өлгөн катындай
Кабыланды жулкунтуп,
Коштоп чыгып кетти эми.
Ошондо Алмамбет муну айтат:
«Береки ээрдей болгон кара бел Кеңешпей ашар бел эмес,
Кечилдин каны Коңурбай
Бейлебей сойчу эр эмес!
Кайсы жери болсо да
Бээжиндин жерин аңдоосуз
Бет алып кирер жер эмес!
Эми ага жетишке
Аркан бою алдында
Казып койгон ору бар,
Ордун ары четинде
Ат тыгылар шору бар.
Же орго түшүп калганда,
Же тыгылып атың турганда
Башыңды кесип алуучу
Тетиги Калча зору бар».
Жетип Алмаң куткарып,
Коштоп алып чыкканда,
Кырк кандын эли кытайга
Кыстоо түшүп калыптыр,
Керикти минип ойнотуп,
Кезиккенин кыйратып,
Тикен алп келип калыптыр.
Тикен алпка биригип,
Анык мерген Агаяр
Алмамбет менен окушкан
Ошо келип калыптыр.
Сүрүлгөн калың кытайдын
Сүйүнүчтүү күнү тууп,
Барабан тартып алыптыр.
Зорлугу тоодой шер экен,
Келип калган Тикен алп
Бээжинден чыккан шер экен.
Агаяр баштап мергенин
Шайлап кирди Тикен алп,
Ачууланып Калчаны:
«Кантип журтту билдиң? - деп
Алтын такка миндиң, - деп,
Алигиче бурутту
Эмине тирүү койдуң?» - деп,
Астына салып Калчаны
Айдап кирди Тикен алп.
Биттейинде биригип,
Бармактайда баш кошуп,
Азизкандын Алмамбет
Маанисин билет кытайдын
Агаяр, Тикен экенин,
Алардын келип калганын
Билип турат Алмамбет.
Ошондо Алмаң мындай дейт:
«Каканчындын Бээжинде
Багылган балбан бар эле,
Бээжиндин каны Карыкан
Азап менен ажалды
Алты ай мурун билүүчү
Акылга дыйкан жан эле.
Топон суу жүрбөс Бээжинге
Тозоктуу уруш болгондо,
Козголуп кытай турганда
Токтоосу жок чыгат, - деп,
Багып жүргөн жан эле.
Балбаны келип калыптыр,
Тикен алп деген аты бар
Коргону келип калыптыр.
Менин бала чагымда,
Ажыдаар алдына,
Окуйбуз - деп, ошондо
Алты миң бала барганда
Алты миңи кырылып,
Алты бала калганда
Анын бири Агаяр
А да келип калыптыр,
Казыналык чоң мерген,
Кытай козголоордо чыгуучу,
Азыр болгун жаныңа,
Айланайын, Сыргагым!
Аларга мен алдырбайм,
Алдырбаган себебим Сараланы токудум,
Бала тентек чагымда
Келип калган экөөнөн
Алты айча мурун окудум».
Оозун жыйып алгынча
Аңдып турган Агаяр
Тизеси жерге бүгүлүп,
Түздөп жүрбөй Агаяр
Кыры менен жүгүрүп,
Малакайын башкалап,
Жашыл кийип алыптыр,
Ортосуна барыптыр.
Ашуулуу тоонун чынары,
Көкөтөйдүн чырагы,
Башындагы жылдызы,
Көкөтөйдүн жалгызы,
Өзөн суунун булагы,
Агаярды көргөндө
Бөлүнүп кытай дыр койду.
Мааникер менен керилип,
Туура тартып турганда
Агаяр мерген кызыталак
Бокмурунду бир койду.
Көкөтөйдүн жалгызы
Ажалы жетип окко учту,
Аттан ыргып топ түштү.
Кылагар көзү кылайып,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыяматка жол тартты.
Муну көрүп Коңурбай
Айкырып турду бакырып,
Токсон миң кытай, манжуунун
Тополоңун тоз кылды,
Тобун бузуп жиберди.
«Томуктай болгон Сыргагын
Ата көр!» - деп өкүрдү.
Муну угуп, Агаяр
Сыргакты беттеп чү койду,
Жалгыз кыя, жар ташка
Жаңы барып жатарда,
Жакын жүргөн Сыргакты
Жаңы беттеп атарда
Адис болгон Алмамбет
Сыр бараңды колго алып,
Мээлеп калды Аярды.
Мергендикке адистин
Белен турган машаасы:
«Агаярдын башы, - деп,
Айдай болгон кашы», - деп,
Ирмеп туруп калды эми,
Күркүрөп огу жетти эми,
Ташта жаткан Аярдын
Башын жулкуп өттү эми.
Ар жагынан Тикен алп
Керигине камчы уруп,
Күндөй болуп күркүрөп,
Келе жатат Алмаңа.
Алмаңа жакын калганда,
Кара калпак кыргагы,
Кайдан жетти шумкардай
Кан Манастын Сыргагы.
Алмамбетке жеткирбей,
Капталынан жетти эми,
Жеткен жерде Тикенди
Капталга муштап өттү эми.
Сыргак сайып өткөндө
Сырттан тууган Алмамбет
Оңдойлонуп алды эми,
Саймак болуп Тикенге
Жакын кирип барды эми.
Тиктесе Тикен эр экен,
Бээжинден чыккан шер экен,
Отуз беште чагы экен,
Толуп турган табы экен.
Эки айза бир тийсе,
Эки арслан тең сайса,
Ошондо Тикен былк этпейт.
Эрдин баары оолугуп,
Өң жаманды калтырып,
Өңкөй кашка беттешип,
Согушка кирди чогулуп.
Музбурчак, Көкчө эки алп,
А дегиче экөөнө
Тикен алп дагы жетти эми.
Жеткен жерде экөөнү
Көмө коюп өттү эми.
Арт жагында балбандар
Бул экөөнө жеткиче
Азизкандын Алмамбет
Музбурчакка жетти эми,
Жеткен жерден Алмамбет
Жембаштыктай бөктөрүп,
Ала качып өттү эми.
Алдырбай атка мингизип,
Аман алып кетти эми.
Айдаркандын Көкчөгө
Арслан Чубак жетти эми,
Жеткен жерден Көкчөнү
Эңип алып өттү эми,
Көгаласын мингизип,
Көк соотун кийгизип,
Аман алып кетти эми.
Көрүп турган ошондо
Кечилдин каны Коңурбай
Акбалтайдын Чубакка
Айкырып а да жетти эми,
Көгаланын үстүнөн
Опол-тоодой Чубакты
Көмө коюп өттү эми.
Оңолуп Калча келгиче,
Улак кандын Сыргагы
Көкчебичке камчы уруп,
Жебеден мурун жетти эми.
Келберсиген Калчаны
Жетер замат эр Сыргак
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Саралага камчы уруп,
Олбуй-солбуй теминип,
Башын кесип алам, - деп,
Алмамбет, чү - деп келайтат.
Ошо кезде Тикен алп
Үйдөй чокмор колго алып,
Келе жатат Чубакка,
Аттан түшкөн чунакка.
Астында турат Көгала
Аргынкандын Ажыбай
Алып коштоп жетти эми.
Жеткен жерден Чубакты
Көгалага мингизип,
Аман алып кетти эми.
Алмамбет жетип калгынча,
Башын кесип алгынча
Кытайлардан кырк балбан
Коңурбайга жетти эле,
Алгарага мингизип,
Аман алып өттү эле.
Кара канга малынып,
Каршы-терши салышып,
Калың уруш болду эми,
Кызыл канга боёлуп,
Кылча жанын аябай,
Өң бөрүлөр беттешип,
Кыйын уруш болду эми.
Ошо кезде эр Сыргак
Кыйла балбан, кыйын шер
Кымынчалык ойлобой,
Кылча жанын аябай,
Тикен алптын жанында
Баатырлары бир болуп,
Жалгыз жанын аябас,
Көйкашкасын бир бөлөк
Ушулардын баарысын
Тикен алпын баш кылып,
Арслан тийген эмедей,
Алдына салды кубалап.
«Ысылам» - деп бакырып,
Ылаачындай иргилтип,
Сүрүп кетти кытайды.
Каканчындын Бээжинден
Каптап келген кытайды
Кайта сүрүп кетти эми,
Орто жерин эр Сыргак
Оюп, кырып кетти эми,
Тегерегин Алмамбет
Союп жүрүп кетти эми,
Өңчөй бөрү кырк чоро
Кырк жеринен сапырып,
Эшип сүрүп кетти эми,
Буурчактай кылып баштарын
Кесип таштап кетти эми.
Керки менен ойнотуп,
Кез келгенин сойлотуп,
Өкүрүгү таш жарып,
Кыйкырыгы баш жарып,
Качырып эми кайрылып,
Тоодой болгон Тикен алп
Токтобостон аралап,
Кез болгонун айзалап,
Качырып кирди Тикен алп.
А дегенде айкырып,
Байчоро менен Ырчы уулу,
Аргынкандын Ажыбай Бул үчөөнө жетти эми,
Жеткен жерден буларды
Аттарынан кулатып,
Көмө коюп өттү эми.
Тикен алпты көргөндө