Манас - Саякбай Каралаев - 27

Желпиништин бери жагы
Шамал чыгар керүүдө
Токсон алп менен сексен алп Беттешкени Чоюн алп,
Кызыл канга бөлөнүп,
Кыргын болгон жеринде,
Арслан Бакай ошондо
Чоюн алптай капырга
Атышты арбын салыптыр,
Сексен алп менен токсон алп Чоюн алптын колунан
Ажыратып алыптыр.
Ажыратып алаарда
Ал Чоюн алп капырдан
Ат салышкан жеке жок,
Айрылбаган чеке жок,
Бет алышып келгенде
Мээнет экен Чоюн алп,
Айза сынып быркырап,
Чаап өткөн жеринен
Кан төгүлүп шыркырап,
Жети күн тынбай урушуп,
Калган Бакай эмеспи,
Чоюн алптын Кер атын
Былчыратып талкалап,
Сайган Бакай эмеспи.
Каруусу толук капырды,
Кан Чоюн алп баатырды
Кырк аркан бою зынданга
Салган Бакай эмеспи.
Алптарды, дөөлөрдү,
Ар кимиси ар башка,
Ар кайсы жерге ээлерди
Ажыратып Чоюндан
Алган Бакай эмеспи.
Байдасы тийип Бакай эр,
Жер үстүндө сексен алп,
Жер астында токсон алп,
Булардан тегиз бата алып,
Баатыр Бакай атанып,
Келген Бакай эмеспи.
Айза имерип сунганда
Камбыл Бакай эмеспи,
Баатыр Манас сырдашы
Даңгыл Бакай эмеспи,
Карап кылып Чоюнду
Келген Бакай эмеспи,
Кудай айдап Манаска
Келген Бакай эмеспи.
Бакайдын жайы ушундай Айзакерден абыдан
Ыктуулугу дагы бар,
Айла тапкыч акылман,
Мыктуулугу дагы бар.
Ары билгич, ары эр,
Эр Алөөкө баатырга
Эми Бакай абакең
Кол салышкан ошо жер.
Түнөргөн чаңда кайран баш,
Ушу чатак ичинде
Ажыбай, Бакай, шер Манас Ушул үчөө аралаш.
Козголтуп айза сунушуп,
Кезектешип урушуп,
Манас сайып өттү эле,
Ажыбай башын кести эле,
Бакай сайып өтүп жүр,
Манас башын кесип жүр.
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча
Кыргынды кызык баштады,
Алөөкөнүн көп колун
Арслан Манас, Ажыбай,
Бөрү жолдуу кырк баатыр
Такыр кырып таштады.
Калдайларын кармаптыр,
Күрмө кийген күчтүүсүн,
Таш сайынган тазасын
Такыр койбой талкалап,
Такыр кырып таштаптыр.
Каарды катуу баштаптыр.
Калтырбастан көп колун
Баарын кырып таштаптыр.
Калтырбаган себеби -
Жаңжалды жаман кылышкан,
Жан аябай урушкан.
Олжого алган алтынын
Арслан Манас ошондо
Олжо кылып чачыптыр.
Эр Алөөкө баатырдын
Төбөсүнөн баскан жер,
Аты турат азыр да,
Төрт түлүгүн чачкан жер.
Кашалай терең оюнда,
Кум-Арык дайра боюнда,
Кызыкты кымбат кылдырып,
Жетик экен Алөөкө
Желбегей торко кийиптир,
Желбеген жорго миниптир.
(Алтымыш манжуу, кырк төрө
Алган экен жанына.)
Олжолоп алган алтынды
Ай-талаага чачыптыр.
Сыйкырчысы күн жайлап,
Жетик экен Алөөкө
Бээжинди көздөй качыптыр.
Канкор Манас кол салган
Чоң жаңжалды карачы.
Үзүлгөндү улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Акылман Бакай абасы
Ар кызматын карачы.
Алөөкөгө кирерде,
Айгайлатып тиерде:
«Ишибиз болот окус, - деп,
Тутанып өлгөн Алөөкө
Качып кетет кокус», - деп,
Манас кандын кырк бөрү
Жоого тие элегинде
Чогуу жыйып алыптыр,
Чубатууга салыптыр.
Кара мылтык карс этсе
Качпай турган эренден
Алган экен эр Бакай,
Чогоол мылтык чорт этсе
Чочубаган беренден
Тапкан экен зор Бакай.
Акыл ойлоп имерген,
Качып кетер жолуна,
Дыңшаң-Талаа боюна
Он эки чоро жиберген.
Он эки чоро ошондо
Буйрук алып тозуптур,
Арслан Бакай абаңдын
Акылы артык озуптур.
Ошо тозгон жолунда,
Ошо күндөн ушу күн
Он эки чоро аты бар,
Он экиси баарысы
Ойротту бузар каркыбар.
Ал чоронун аттары
Күлдүр менен Чалыбай,
Серек, Шууту бул экөө,
Төлгөчү менен Ырчы уулу,
Байчоро менен Боз уулу,
Көрөгөчү Даңгылы,
Айзакерден мааниси Он эки чоро озуптур.
Эр Алөөкө баатырдын
Астынан чыгып ошондо
Он эки чоро тозуптур.
Чакчелекей жөө туман
Чаңды көрдү он эки.
Жанталашып токтобой,
Катуу качкан бир түркүм,
Жанды көрдү он эки.
Күлдүр менен Чалыбай
Кароолго карап туруптур,
Берки калган он бөрү
Кыйкырып айза сунуптур.
Ону жолдон чыкканда
Ойрон экен Алөөкө
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Карама-каршы турушуп,
Камбылдык жайы ушундай
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Мылтык тийген топ түшүп,
Ажал жеткен окко учуп,
Айза учуна чыдабай
Олпок тондор булунду,
Казанбактай булалар
Айза учуна жулунду.
Он эки чоро көйкашка
Эрдиги жандан бир башка,
Айтылбайт сөздүн бекери,
Ааламды бузар бөрүлөр
Арслан Манас жөкөрү,
Атышты арбын салыптыр,
Алөөкөнү качырбай,
Так алты күн болгуча
Жолун тозуп калыптыр.
Кыраан Манас кабылан
Кыргынды кызык баштаптыр,
Алөөкөнүн алтын арткан сан колун
Такыр кырып таштаптыр.
Эрендерин союптур,
Ал алтындын жанына
Ала качып кетчүдөй
Кырк чорону коюптур.
Ажыбай, Бакай эки эр
Жолдош кылып алыптыр,
Арслан төрө ошондо,
Кан Алөөкө баатырдын
Качкан изге салыптыр.
Ажыбайдын Карткүрөң,
Кан Манастын Аккула,
Бакай кандын Көк тулпар
Үч тулпар менен жарышып,
Оозу менен алышып,
Ээлендирип булкунтуп,
Энтиктирип жулкунтуп,
Кыраандардын кылыгы,
Кытайга салган бузугу,
Энтеңдеп үчөө жарышып,
Үзөңгүсү кагышып,
Эңкейишке киргенде
Көк тулпар озот мойнунча,
Адыр-күдүр жер келсе
Аккула озот боюнча,
Ай-талаага келгенде
Карткүрөң озот оюнча.
Эрен Бакай, кан Манас
Эсеби жок ээликти,
Эркин сары талаага
Эми көк жал кезикти.
Талаанын жайы ушундай
Чымчып жээр чөбү жок,
Чык этим жерде суусу жок.
Жер көрүнбөй байланган,
Жердин бети көрүнбөй
Жөө туман түшүп айланган.
Караса көзгө илинбей,
Жердин бети жөө туман
Кайсы экени билинбей,
Жерден мунар бөлүнбөйт,
Тоо башы топудай болуп көрүнбөйт,
Адыр-күдүр ары жагы,
Ак-Өзөн талаа бери жагы,
Ошого кирип барганда
Ары жагы бакырык,
Бакырыкты байкаса,
«Манастап!» - ураан чакырып,
Бери жагында бакырык,
Угуп байкап караса,
«Какандап!» - ураан чакырып,
Он эки кеткен ойрондор
Баатырдыгы башкача
Озуп калган кези экен.
Эки жакка кетирбей,
Эр Алөөкө баатырды
Он эки кыраан, эр Шууту
Тозуп калган кези экен.
Каканчындын Бээжинге,
Болот эшик дарбаза
Кытайлардын Алөөкө
Кыйын эр экен байкаса,
Аламан коюп, чуу туруп,
Он экисин кыйратып,
Баса турган болуптур.
Тутанып өлгөн Алөөкө
Туш-тушка тарап кутулуп,
Кача турган болуптур.
Так ошонтүп турганда
Аккула санга бир салып,
Арслан төрө ошондо
«Манастап!» ураан бир салып,
Канкор Манас жеткенде
Каптал жагы бакырык,
Жана жетти эр Бакай,
«Манастап!» - ураан чакырып.
Кыя жагы бакырык,
Кыраан Ажы көк жалың
Карткүрөң менен ойнотуп,
Кез келгенин сойлотуп,
«Манастап!» - ураан чакырып,
Асты жактан чоролор
«Манастап!» салды сүрөөндү.
Канча баатыр болсо да
Карап туруп Алөөкө
Айласы эми түгөндү,
Койбой кыргын салды эми,
Эки ортого алды эми.
Калдайы менен Алөөкө
Атынан түшүп калды эми.
Тизелери бүгүлүп,
Алдырганда кытайдын
Адаты ушу турбайбы,
Кан Манастын алдына
Келин болуп жүгүнүп.
Алөөкө колго түшкөн соң,
Жанагы Манас баатырың
Жапааны жаман баштады.
Жанындагы манжуусун,
Жайсаңдарын, төрөсүн,
Эл бийлеген эмесин
Такыр чаап таштады.
Кара тилин кайрады,
Кан, өлтүрбө мени, - деп,
Камбыл экен Алөөкө
Мамындай айтып сайрады:
«Бали, Манас, эр көк жал,
Шер экениң чын экен,
Артык баатыр кан ичме
Эр экениң чын экен.
Туура Манас көк жалым,
Кең Алтайда туулуп,
Шер экениң билинген.
Атагыңды укканда
Каканчындын кандары
Бүткүл бойдон күйүнгөн.
Сени туулду дегенде
Боконо сөөгүм болк эткен,
Бокту ичегим солк эткен.
Эр Эсенкан чочконун
Эселегин көрдүңбү,
Туулуптур Манас, көк жалды
Эбак кармап алдым, - деп,
Кырк аркан бою зынданга
Алып барып салдым,- деп,
Каражолтой манжуунун
Калп айтканын кантейин,
Канкорум Манас келипсиң,
Колуңа түшкөн коёнмун.
Кыргын сала берипсиң,
Кабар билип, кеп укпай,
Кан Манас келет, - деп укпай,
Атагың билбей көп жүрдүм.
Мен ак үйлүү турганда,
Алым салып бурутту
Аябай алып, жеп жүрдүм.
Ургаачыдан алдым узуңду,
Алым кылып, мен алдым,
Аппак сулуу кызыңды.
Уккун, Манас мунумду,
Бүткөргөмүн мен эчак
Бу дүйнөлүк кунумду.
Баатырыңды мээледим,
Жылан менен урушуп,
Такыр баарын жоготуп,
Маргалаң шаарын ээледим.
Бурут, менин жериңде
Ак үйлүү турган кан элем,
Күч-кубатым ошондо
Сулайманча бар элем.
Бээжинден чыккан бел элем,
Калың кытай элине
Калаалуу коргон чеп элем.
Керек элем кытайга
Кейитпей байлап алыңыз,
Темир торго салыңыз.
Кырк эшиктүү Бээжинде
Өзү бааша, кудаа эмес,
Кылган иши баарысы
Кудайыңдан жудаа эмес,
Бээжин каны Карыкан
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип,
Буга кабар салыңыз,
Карыкандын алдына
Жетик айтып барыңыз.
Дегениңе көнүүчү,
Ушу менин айымдан
Бээжиндеги чынар бак,
Ичиндеги алтын так,
Анык сизге көнүүчү,
Чет-Бээжиндин кандыгын
Такыр сизге берүүчү.
Бул жиниңди тыйыңыз,
Бизди тирүү кылыңыз.
Бизди тирүү кылбасаң,
Чымындай жанды кыйнасаң,
Өлтүрсөң менде айла жок,
Арслан Манас кабылан
Чымындай сизге байда жок.
Белгилүү элем, кан элем,
Кайнаган кытай элине
Ала-Тоодой бар элем.
Чынмачынга Бээжинге
Жүк көтөрөр эр элем.
Калың элдин четине,
Кайнаган душман белине
Ак үйлүү жүргөн жан элем.
Айтканым ушул билип ал,
Арслан Манас, тилимди ал.
Кайгуулга чыккан кезиңиз,
Канкор Манас чыкканда
Кандардын баарын соёт,- деп,
Кабардарбыз өзүбүз.
Сынчыларды жиберип,
Сени издетип калганбыз,
Сынчылар издеп табалбай,
Өзүбүздү өзүбүз Балакетке салганбыз.
Кыйланы айтам, угуп ал,
Кызыр чалган Манасым,
Кыйналып айтам тилимди ал.
Ак үйлүүдө турганда
Ааламды соргон баатырбыз,
Эми сенин колуңда.
Колго түшкөн бакырбыз.
Алтын казган казына Кенимди кошо берейин,
Чай алуучу Кара-Кыр Жеримди кошо берейин.
Таш-Көпүрө шаарым бар,
Таш-Көпүрө жеринде
Түмөндөгөн айылым бар,
Муну кошо берейин.
Анын быяк четинде,
Агала чап, Кызыл-Кум,
Аңчы барса жыргаган,
Ойнобой менде турбаган,
Кымбат баа жерим бар Муну кошо берейин.
Өлтүргөн менен айла жок,
Мени өлтүрүп таштасаң,
Теңизим, сага байда жок.
Өзүм өлсөм сөз калат,
Түгөнбөй турган кунум бар,
Алөөкө менден туулган
Так алтымыш уулум бар,
Айтсам кызык мунум бар,
Айкөл Манас угуп ал.
Алтымыш жайсаң кенжеси,
Байлоодогу Алөөкө кандын эркеси Ажайыптан окуган,
Атагын уккан чочуган.
Тетиги жалгыз көздүн элинен,
Аберген деген көлүнөн,
Суук-Төр деген жеринен,
Алтымыш баштуу ажыдаар,
Ажыдаардын алдынан
Быйыл алты жыл болду окуду,
Атагын уккан чочуду.
Алты сан бала бир барып,
Алты саны кырылып,
Алты бала бир келди.
Кырк эшиктүү Бээжиндин
Кырк эшигин ачты - дейт,
Сынчылар жыйып алыптыр
Бээжиндин каны Карыкан
Чубатууга салыптыр.
Канчалык сынчы көрдү - дейт,
Көргөн жандын кыйласы
Жүрөгү чыгып өлдү - дейт.
Жүргөнүнөн чаң чыгып,
Дообушунан жан чыгып
Коломтодон кор чыгып,
Коңурбай аттуу зор чыгып,
Каарды катуу баштаптыр,
Кармаша кеткен калдайды
Калтырбай кырып таштаптыр.
Абыдан каарын көрүптүр,
Калдайлардын кыйласы
Жүрөгү чыгып өлүптүр.
Эрдигин көрүп алган соң
Керүүгө салган там кылып,
Жалпы кытай чогулуп,
Коңурбайдай баатырды
Кечилге мыкты кан кылып,
Эрдигин эпсиз оздуруп,
Ушу күндө кытайлар
Эр Коңурбай баатырга
Элдин четин тоздуруп,
Дегениңе көнөйүн,
Калаага кабар салайын,
Коңурбайды чакырып,
Жолдош кылып берейин.
Калдайга кабар салайын,
Канчалык кабар чалайын,
Көргөзгөн бүгүн күнүңө
Мен кошулуп берейин
Бусурмандын динине.
Калаага кабар салайын,
Коңурбай экөөң баш кошсоң
Кароолуң душман чалабы,
Катылган аман калабы,
Кармашкан аман болобу,
Катылган адам оңобу.
Эми өлтүрбөй койсоңуз,
Калчага кабар салайын.
Жолборсум Манас, өзүңө
Жолдош кыла салайын».
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаңылбаган чоң чечен,
Жаман экен Алөөкө.
Кара жанын аябай
Кайрап турду Манаска,
Канча түрдүү сөз айтып,
Сайрап турду Манаска.
Ичсе канга тойбогон,
Беттешкенди койбогон
Берен Манас канкоруң
Катылса канга тоёбу?
Колго тийген коёнду
Баласын тартуу кылса да,
Манас аман коёбу?
«Маанисиз кара кытайым,
Балаңды алып нетейин,
Байкуш жан өлүп кеткиче,
Баш кесишип өтөйүн.
Жебиреген кытайга
Жеткилең кордук салайын,
Жети атамдын өчү бар,
Кылычтап башын алайын!» Деп, ошонтүп, зор Манас
Каарданып, кубарып,
Каның Манас токтоду,
Ойлонуп байкап отуруп,
Кабылан төрө ошондо
Качанкы жинди жоктоду.
«Бул Алөөкө болбосо
Жүрбөйт беле тууганым
Толопоюн тоз кылып,
Туш-туш жакка кууганын,
Өндүрлөп конгон айылы жок,
Өрт өчкөндөй болуптур.
Кайда экени дайыны жок.
Балдырган манжуунун
Байкасам кудай урганын,
Айласы кетип турганда,
Аңылдаган бул чочко
Баласын тартуу кылганын.
Колго түшкөн бул иттин
Баласын алып нетейин.
Алтайдан келсем жаңыдан
Жандаган турган кези экен,
Жанталашып бул акмак
Алдаган турган кези зкен.
Тууган көрсөм Алөөкө Сырты кара бул чочко
Сырымды билип албайбы,
Өзүнө кылган балааны
Так башыма салбайбы.
Суу каптатып үйүмө.
Сырымды алып бул кытай
Жетпейби чогуу түбүмө.
Тийбей койсом окустан,
Катылбай койсом кокустан,
Эсирип кытай албайбы,
Элине кабар салбайбы.
Алдатып коюп окустан,
Айыл консом кокустан,
Аш берип айыл конобу,
Азели душман бул капыр
Агарып тууган болобу?!
Алдап турган капырга,
Эр Алөөкө баатырга,
Сыртымдан сырым билбейби,
Кабасына бир келсе
Казынам бузуп кирбейби.
Айыл консо бул капыр
Ашыма тоюп албайбы,
Айылыма кыргын салбайбы,
Азган-тозгон элимди
Кайра баштан чачпайбы.
Каканчындын калкы бар,
Канчадан бери жоо болуп,
Кан төгүшкөн салты бар.
Карап турсам Алөөкө
Каймана сөздөн кеп айтып,
Алдап жатат каркыбар.
Азыр тилин мен алып,
Айыл консом ушуга
Ырдаша берет ырымды,
Ырастап билет сырымды.
Сырымды билип алган соң,
Кызык кабар бербейби,
Кыжылдаган көп кытай
Бир күнү каптап келбейби,
Төбөмдөн айза сунбайбы,
Төрөлөрдү кырбайбы,
Акыйнакты айтпайбы,
Абыдан талап кайтпайбы.
Баатырга балаа салбайбы,
Бардигер кыргыз элимди
Олжого байлап албайбы.
Жоо аяган оңобу,
Аба Бакай, кабылан,
Абайлачы өзүңүз,
Алөөкөдөй баатырды
Өлтүрбөй коюш болобу?»
Асмандан түшкөн Зулпукор
Айкөл Манас курчу ошол,
Катылышкан душмандын
Канын төгөр мүлк ошол.
Кыйкырып кындан чыгарса
Кан ичпей куру жүрбөгөн,
Мыктап канга тойбосо
Катса кынга кирбеген.
Кындан сууруп алганда
Көк жалын болуп кызарган,
Кыябын таап шилтесе
Кырк кулач бою узарган.
Кошулма болот, куйма курч
Аманат жандын болжошу,
Алдаңыз берген Зулпукор
Айкөл кан Манас жолдошу.
Эки жүздүү Зулпукор
Кармай калып сабынан,
Сууруп чыкты кабынан.
Өрттөй көзү нык жайнап,
Кан ичмеси чын кармап,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш
Кашкайып чыгып алды эми.
Канга Манас тоёбу,
Каарданган Манас кан
Колундагы Зулпукор,
Алөөкөдөй баатырды
Шилтеп туруп калды эми.
Бул кылычты көргөндө
Эр Алөөкө ошондо
Көзү кетти жалдырап,
Жолум үйдөй кайран баш
Учуп кетти балдырап,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарды эми,
Кабыландын Зулпукор
Канга тоюп калды эми.
Берендери кырк чоро
Беш жүздөн олжо ат алып,
Бейили кеткен чабалдар
Бештен коштоо ат алып,
Каарды катуу баштады,
Кан Алөөкө баатырды
Каарданып кан Манас
Калтырбай кырып таштады.
Зайыппуруш атанып,
Алөөкөнү сойду - дейт,
Күрөшүп алган жер үчүн
Күрөш шаары болду - дейт,
Бара-бара ошо жер
Күчөр атка конду - дейт.
Алөөкөнү алганда
Алтын тоодой үйүлүп,
Айкөл Манас төрөнүн
Атагы журтка билинип,
Кулак угуп, көз көргөн
Жерге кабар берди эми,
Алы начар, чын бакыр
Элге кабар берди эми.
Эптүү чоро Тазбаймат
Элтир сарттын уулу экен,
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип:
«Анжыянды сураган
Айры сакал Сынчыбек
Азыр мында келсин,- деп,
Айкөл Манас төрөнүн
Кан экенин билсин, - деп,
Ашып-шашып баарысы
Дүрбөп журту калсын, - деп.
Алөөкөнүн алган олжону
Абыдан бөлүп алсын, - деп.
Ага кабар салды - дейт.
Кең Кашкарды сураган
Алты-Шаардын Алабек
Кордуктагы жан эле,
Кордукту койдой салчу экен.
Алабектин өзүнөн
Ай сайын болбой токмоктоп,
Алты миң жамбы, миң кундуз
Айдатып алым алчу экен.
Ок өтпөстү кийгизип,
Кулансурду мингизип,
Ал Алабек байкушка
Баабедин байдын баласы
Байчорону жиберди.
Букарай-Шарып бери жагы,
Бузулган Чамбыл ары жагы
Айтса сөзү дагы бар,
Эр Буудайык каны бар.
Калбай ошо келсин,- деп,
Бул Манастын кызыгын
Көзүн ачып көрсүн - де.
Андан бери тартканда
Самарканда Санчыбек,
Кокон канда Козубек,
Басыра тартып кул болгон,
Алөөкөдөй капырдын
Каарына чыдабай
Катындары тул болгон.
Баарына кабар салып кел,
Маргалаңдын Малабек
Байкуш болуп жүрдү эле,
Так ошону алып кел.
Ишенбесе сөзүңө
Айтып келгин өзүмө.
Кан Алөөкө баатырдан
Канча көргөн кордукту,
Ишенбесе сөзүңө
Менден көрөт зордукту,
Дегениме көнсүн де,
Ыкчамыраак келсин де,
Кубанчыга кансын де,
Олжологон сары алтын
Көрүп бөлүп алсын де!
Келбей адам калбасын,
Олжодон куру салбасмын.
Берендиги ушундай
Бейлеген менде чочуган.
Берен Бакай абасы
Мекеден беш жыл окуган.
Арабча тил менен
Шапа-шупа бат жазып,
Шамдагайы болжолсуз,
Шакылдата бат жазып,
Күлдүр менен Чалыбай
Айткандарды айда, - деп,
Күн мезгили жети күн,
Жети күндөн калтырбай
Айткандарды айда, - деп,
Кабар айтар тилчилер,
Калайыктын баарына
Жар чакырып жүрчүлөр
Карысын коюп, жашына айт,
Калк бийлеген башына айт,
Ишенип сөзгө көнчүгө айт,
Ашып-шашып чу коюп,
Адыраңдап келчүгө айт!
Бөлөрү алтын буюм де,
Алтынды тегиз бөлүүчү
Ажыбай, Бакай кыйын де.
Айткан сөзүм ушу, - деп,
Ар тарапка жиберди.
Аргын кандын Ажыбай
Акылманы бир далай,
Чеч-Төбөнү жердеген,
Ченебеген эр деген.
Ай кулагы калкандай,
Алагар көзү чолпондой,
Батакерден дубакөй,
Бек билимдүү жан эле,
Батасы журтту байыткан
Байгамбар чалыш кан эле,
Бир туткан бирим ал эле.
Алтын жүктөп алууга
Көлүктөрүн камдасын,
Куржунга алтын түк батпай,
Курган Кожой абакем
Арманда болуп калбасын,
Кан абам Кошой келсин де,
Бул кызыкты көрсүн де!
Кабылан канкор Манастын
Тырмак асты олжосун,
Азган менен тозгонго
Үлөштүрүп Кошой дөө,
Колу менен бөлсүн - де.
Катагандын карыя,
Калың журтка олуя,
Эпсиз эрдин камбылы,
Эр адамдын даңгылы,
Мендеңиздин тынары,
Белсенишкен жоо болсо
Берен Манас көк жалдын
Туу түбүнө турары,
Жетик Кошой карыя
Жети бирге кол берген.
Жетик Кошой олуя
Жети-Өзөндөй кайран жер,
Эби менен жер кылган,
Жети-Өзөндүн кыргызын
Эптеп жүрүп эл кылган
Кызырлуу Кошой бабама айт
Кылчаңдабай келсин де,
Калыс да эле, кан да эле,
Касиеттүү жан да эле,
Колу менен кан абам
Алөөкөнүн олжосун
Журтка бөлүп берсин де,
Калбай Кошой келсин де!»
Калама торко кийгизип,
Кан Ажыбай султанды
Карткүрөңгө мингизип,
Карткүрөң жайы ушундай
Айгыр коюп, ат бычкан,
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө чын тулпар.
Айгай укса шашпаган,
Артыкчасы мамындай,
Чуу укканда желикпейт,
Очогор үнүн укса да
Жылкыдай болуп ээликпейт.
Кыл куйруктуу жылкыда
Бул сыяктуу бири жок.
Айбандан эстүү жаныбар
Айтайын десе тили жок,
Туура тулпар мээси жок.
Камбар ата жаныбар
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт.
Бекер куйрук, жал эмес,
Касиети канчалык
Карткүрөң бекер мал эмес.
Оозун жайса Карткүрөң
Булуттай учат закымдап,
Жол жорголуу жанга тынч
Жоруктуу мындай мал болбойт,
Бакай, Манас төрөдөн
Буйрукту катуу чың алып,
Кеткен экен Ажыбай,
Астындагы Күрөңдүн
Тозоңун тоодой нуратып,
Кан Кошойго барарда
Кайран Ажың жол тартып,
Күндүз эмес, түн жүрүп,
Ашуусу бийик тоо ашып,
Агыны катуу суу кечип,
Чеч-Төбөнүн боюна,
Кара-Тоонун оюна,
Кан Кошойдун коргонго,
Казыналык ордого,
Супа садык чалганда,
Кан Кошойдун ордого
Азан айтып калганда,
Колун сууга салыптыр,
Кол дааратын алыптыр.
Бутун сууга салыптыр,
Бут дааратын алыптыр.
Төрт ирекет багымдат,
Эртеңки эрте намазды
Эңкейип окуп алыптыр.
Жайнамазын жыйганда,
Жаңы бата кылганда
Кан Кошойдун кароолу
Ажыбайды көрүптүр.
Ажыбайды көргөндө
Качкан экен жүгүрүп,
Кадыр Алда, колдо, - деп,
Кайран жандан түңүлүп,
Ашып-шашып дардаңдап,
Чаначтай мурду барбаңдап,
Үркүн салып бакырып,
Балбандардын баарысын
Камдангын! - деп чакырып,
Шашкан бойдон кароолчу
Кан Кошойду тебелеп,
Кабарчы менен сакчыны
«Бат камдан!» - деп жемелеп.
Эшикке келди бир адам
«Жарагы башка эң жаман,
Көөдөнү чоң, арты ичке
Тайгандай күрөң ат минген.
Кайра жаар булуттай,
Үстүндөгү адамы Каар бетине айланган,
Кынсыз кылыч байланган,
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча,
Алгыр бүркүт көздөнгөн,
Түн жалаңкыч түстөнгөн,
Айры сакал бир кучак
Астындагы күрөңү
Айбандан башка тобурчак.
Сөлөкөтү-сөлбөтү,
Атка минген келбети Биздин жердин эли эмес,
Артык душман, - деп турам,
Бул жүрүшү жөн эмес», Муну айтып кароолчу
Билегинен сап кетти,
Жүрөгүнөн кап кетти.
Абаң Кошой карыга,
Турган элдин баарына
Айтып коюп кайткыча
Кан Ажыбай, турабы,
Дарбазалуу коргонго,
Кан Кошойдун ордого
Эликтей ыргып түйүлүп,
Карткүрөңдөн түштү эми.
Курбусу алтын жез мамы
Шапа-шупа ат байлап,
Шамдагайы болжолсуз Шапылдата бат байлап,
Кара болот айбалта
Билегине чалулуу,
Алдасына жалынып,
Ач албарс кылыч салынып,
Күлүмсүрөп, тастайып,
Күлүп сүйлөп кашкайып,
Кылыч белде кыңгырап,
Кыялы башка Ажыбай
Кызыр чалган Кошойго
Салам айтып зыңгырап.
Оң колунда Ажынын
Алтын жаак айбалта,
Сол жагында Ажынын
Алтын жапкан жан калта,
Жан калтанын ичинен
Алып чыкты бир буюм,
Ак жаргакка жазган кат
Алып берди Кошойго,
Арапча жазган кат экен,
Катты окуп караса,
Кабылан Манас аты экен.
Ажыбай, Бакай, эр Манас
Үчөө туруп кат жазган,
Ак үйлүү кан Алөөкө
Алып салдык, - деп жазган,
Түп коргонун түз кылып,
Түйшүгү башка кытайды
Чалып салдык, - деп жазган,
Билген чатак, чоң чырды
Кылып салдык - деп жазган,
Кыл эмесин калтырбай
Кырып салдык, - деп жазган,
Аябаган дүмөктү
Салып салдык, - деп жазган,
Артып качкан дүйнөнүн
Калтырбастан баарысын
Алып калдык, - деп жазган.
Бусурмандын дүйнөсүн
Кыл кетирбей кытайга
Талап алып баарысын,
Аябаган олжого
Канып калдык, - деп жазган.
Күн мезгили мынчалык,
Күн мезгилин өткөрбөй
Абам Кошой келсин, - деп,
Кытайдан түшкөн сан дүйнө
Бусурмандын журтуна,
Өз колу менен абакем
Калыс бөлүп берсин, - деп.
Манастын кыйын экенин
Байкап эми, билди эми,
Сөз айтпастан абакең
Мыйыгында күлдү эми:
«Канкор аман чагында
Кеңитсин Кең-Кол, Таласты,
Бусурмандын уулуна
Кудай, боосун бек кылгын,
Кара көк жал Манасты!
Кабылан көк жал, канкор шер
Бусурмандын уулунан
Асили чыкпайт мындай эр.
Жан деп, кудай жаратсаң,
Манасты кудай сактай көр!
Эр Алөөкө баатырга,
Каары катуу капырга
Калайманды салыптыр.
Кара нээт капырды
Карап кылып бир жолу
Курмандыкка чалыптыр.
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарыптыр.
Кайнап жаткан кытайга
Канкор аман барында
Чатакташып калыптыр.
Эл четине отурган
Алөөкө аттуу кан эле,
Алөөкөдөн туулган
Алтымыш уулу бар эле.
Алөөкө болуп атагы,
Артык башка болду эле
Бусурманга чатагы.
Алөөкөнү алды, - деп,
Кеби калган экен го,
Алөөкөнү шер Манас
Жеңип алган экен го.
Кан Манаска түгөнгүс,
Кара нээт кытайдын
Акыр заман болгуча
Кеги калган экен го.
Канкор Манас кааласа
Улуу тоюн көрөйүн,
Тырмак алды олжосун
Бусурмандын журтуна
Үлөштүрүп берейин».
Сексен арын чиркетип,
Алтын жүктөп алууга
Кабылан Кошой абакең
Кызматкерин жиберди.
Катагандын кан Кошой
Напил амаз окунуп,
Кер кабылан тулпарды
Кеңири жайлап токунуп,
Жай-жарагын шайланып,
Абаң Кошой камданып,
Бала каздай баркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Сөөлөтүн жандан арттырып,
Алтымыштай балбанга
Керней-сурнай тарттырып,
Ашып-шашып жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Алөөкөгө кыргынды
Салган жерге барды эми,
Акыр заман-кыямат
Салган жерге барды эми,
Олжо кылып дүйнөнү
Алган жерге барды эми.
Калк атасы карыя,
Кайран Кошой олуя.
Кошойго тикти бир чатыр,
Ал чатырдын кеңдиги,
Бакай, Кошой алпы бар,
Бул сыяктуу алптардын
Саны батып жаткыдай,
Бир бурчуна кырк чоро
Кенен ордо аткыдай,
Каары толук капырдан
Олжого түшкөн чоң чатыр
Кан Алөөкө баатырдан.
Чатакташкан жерлери
Кум-Арыктын боюнда,
Олжо бөлдү калыкка
Кан Манастын тоюнда.
Арслан Манас кайран эр
Арсландыгын билгизип,
Ата уулудан жүздөн жан
Ал чатырга киргизип,
Келген жандын баарына.
Ак сакал Кошой карыга,
Сары майдан опуруп,
Кантты кардай топуруп,
Дүнүйөнү толтуруп,
Кызыкты кыйын баштаган,
Багылан козу, ширин баш
Бор кайнатып таштаган.
Кабар берген кандары
Калбай келген экен го,
Бусурмандын жандары.
Кары Кошой каны бар,
Бусурмандын баары бар.
Кандардын санын айталы:
Кокон кандын Козубек,
Анжыяндын айры сакал Сынчыбек,
Маргалаңда Малабек,
Алты-Шаардын Алабек,
Келген жандын баары бар,
Буудайык кан дагы бар,
Ал келгендин ичинде
Текечи кан, Шыгай кан,
Эштектердин Жамгырчы,
Эс билгендин баары бар.
Кеп берди Кошой карыга,
Кеп айтып турду зор Кошой
Келген жандын баарына:
«Душманга каршы туулуп,
Дурус келди көрдүңбү,
Бусурман сенин багыңа
Ырыс келди көрдүңбү?!
Көтөргүн Манас шериңди,
Таштагыла, бусурман,
Кыжың-кужуң кебиңди.
Олжосун бөлүп алалы,
Ай-талаада Манасты
Ак таалага жалынып,
Кан көтөрүп салалы.
Кан көтөргөн себебим Ичиңде далай бушман көп,
Теги ойлонгун жаман журт,
Тебелеп кетер душман көп.
Кыр жагыңда кытай бар,
Кыйрашар душман далай бар.
Оолатып алар конуш бар.
Маңдайыңда бараң бар,
Басташар жооң далай бар.
Дегенине көнөлүк,
Эки тизгин, бир чылбыр
Канкор шердин колуна
Ушу бүгүн берелик.
Дегенине көнүүгө,
Эки тизгин, бир чылбыр
Тартынбай колго берүүгө
Ак буудай унун чайнап бер,
Ак куранды кармап бер!
Башчы кылсаң Манасты,
Бирдикти койсоң бир жерге,
Катылып душман келеби,
Кармашып адам жеңеби,
Бармактуу адам батабы,
Тырмактуу жан тиеби!
Баштык кылсаң Манасты
Күн тийген зоңкок бел ошол.
Карагыла калайык,
Күрдөңдү тапчу эр ушул,
Күтүп алар шер ушул.
Туурдугуңду май кылат,
Туура билгин, калайык,
Туш-туш жерге кан кылат,
Керегеңди май кылат,
Келберсиген кан кылат,
Астын салса канкордун
Ажыдаардын түрү бар,
Артын салса канкордун
Ак жолборстун сүрү бар.
Ай, калайык, карачы
Бусурмандын журтунда
Манастан артык кимиң бар?
Ушу турган зор Манас
Чыйырдыдан шер туулган,
Кара нээт Жакыптан
Кара көк жал эр туулган.
Кызыгып кытай кол салса,
Кыйратып берчү кул ошол.
Басташып бараң кол салса,
Басып берчү уул ошол.
Ойлогула, калың журт,
Көк жал Манас кабылан
Ырысың үчүн туулган,
Жашы он экиге келгенде
Алтайга салган чуулган.
Бул чатагы дейсиңби,
Чатакты кызык баштаган,
Алтайдан бери көчкөндө
Кара кытай, манжуунун
Таш сайынган чоңдорун
Далайын кырып таштаган.
Кең Талас таап жер кылды,
Аргын менен кыргыздын
Башын кошуп эл кылды.
Айтып берсем мен жайын,
Манастын жайы ушундай,
Ай, калайык, ойлоп тур,
Олжодон алган алтының
Албаганың аласың,
Жок дегенде муштумдай».
Кошой мындай дегенде
Кандын баары буркурап,
Миңи бир ооз сөз айтып,
Калың журт турду чуркурап.
Көөкөрдөгү кара арак
Жанаякка куюшуп,
Бир бирине сунушуп,
Арак ичип алкынып,
Кымыз ичип кызышып,
Сөөктөрү ысышып,
Чекеден терин сызышып:
«Аба, Кошой карыя,
Айткан сөзгө көндүк, - деп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эр Манаска бердик, - деп.
Жакшы күтсө калыкты
Ыракмат айта жүрөрбүз.
Жаман күтсө журутту,
Таңда магшар күнүндө
Кара эшек кыла жүрөрбүз.
Аба, Кошой карыя,
Бул айтканың макул, - деп,
Сиздин тилди албаган
Жети атасы капыр, - деп,
Жер жутуп кетсин аны, - деп,
Айтканыңа көндүк, - деп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эр Манаска бердик, - деп,
Канкор Манас төрөнүн
Айтканына көнө албай,
Моюнду бурсак өзүбүз
Кашайып кетсин көзүбүз!
Төрө Манас көк жалдын
Төп айткан тилин албасак,
Айдаган жакка барбасак,
Баш билбеген жаманды,
Тил албаган арамды,
Арамдыкты ким кылса,
Төшү түктүү жер урсун.
Төбөсү ачык көк урсун!
Ак келтенин огу урсун,
Ак милтенин чогу урсун!» Деп, ошондо бусурман
Катар турду буркурап,
Каргыш кылды чуркурап.
Тил албай койгон баатырга
Тим эле өлүп кетсин, - деп,
Ак буудай унун чайнашты,
Ак куранды кармашты.
«Көндүк, көндүк, көндүк! - деп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эр Манаска бердик», - деп,
Бычакты колго алышып,
Чыбыкты кыйып салышып
Ак боз бээни жарышып,
Ар кайсы кандар баарысы
Карысынан колдорун
Канга колун малышып,
Кеп ушундай болду, - деп,
Кеп ордуна конду, - деп,
Абасы Кошой карысы,
Канааттанды ошондо
Бусурмандын баарысы.
Чогулушуп калды эми.
Алтын гүлдүү килемге
Айкөл Манас төрөнү
Алып келип салды эми.
Килемге Манас отурса
Кыргыл баштык карысы,
Кыргын тийген эмедей,
Кырк чоронун баарысы
Тизелери бүгүлүп,
Айкөл эрди ошондо
Абакеси Кошойго
Алып келди жүгүрүп.
Кырк чорону көрдүңбү,
Кабылан Манас төрөнү
Калыкка атын билгизип,
Төөдөй болгон алтын так Алып келип Манасты
Отургузду мингизип.
Килемге салып кырк чоро
Канкорду алып келди эми,
Алып келген баатырды
Абаң Кошой көрдү эми:
«Көрдүк, көрдүк, көрдүк! - деп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эми сизге бердик», - деп,
Ал килемдин этегин
Кошой кармап барбактап,
Абаң Кошой карысы
Ал килемди кармады,
Сегиз кандын баарысы.
Дегенине көнчүдөй,
Энчи бөлүп берчүдөй,
Туура келген килемди
Сегиз кандын баарысы
Туш-тушунан алды эми.
Айкөл эрди ошондо
Ай-талаада калайык
Кан көтөрүп салды эми.
Дегенине көндү эми,
Алөөкөнүн сан дүйнө
Келген жандын баарына
Камчыга ченеп бөлдү эми.
Эби бардын баарысы
Эчен бөлөк дилде алып,
Олжого тийген дилдени
Куржунуна салышып,
Атанына артышып,
Ай Манас кан ушул, - деп,
Жыргата турган тушу, - деп,
Баргандар жалпы кайтышып,
Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси
Айкөл шер аман болсун, - деп,
Чоң ыракмат айтышып,
Туурдугун май кылды,
Тушукканда кандарды
Тура алгысыз бай кылды.
Керегесин май кылды,
Кезиккенде кандарды
Кемибеген бай кылды.
Айкөл Манас султанды
Ала-Тоодой көрүштү,
Манастын тапкан дүйнөсүн
Барган жандын баарысы
Батыралбай келишти.
Манас баатыр Шоорук канды жеңип, Акылайды тартууга алганы4
Ээрчиткени кырк чоро
Келгендерден кеп угуп:
«Күн жүрөр талаа оюнда,
Чоң-Котондун боюнда,
Жети талаа Жеркендин
Жеткен жерин жердеген,
Эңишип менде жеңбеген,
Жери ысык, кыйын чел,
Жээлигип адам келбеген,
Эңкейтип эрлер албаган,
Эч ким кадам салбаган.
Атактуу Шоорук кан болгон.
Аша чыгып атагы
Алалбай адам дал болгон.
Телегейи тең болгон,
Барган адам кем болгон.
Жери ысык чөл - деген,
Түп нускада мындай тема жок
Кандай менде жердеген,
Кагыш кылган адамдар
Кайра тартып келбеген.
Барып кез болгон адамдар
Ысыгы өрттөп жайлайт - дейт.
Кумга койгон кумганы
Куркурап чыгып кайнайт - дейт.
Аш бышымга токтолсо,
Кашык суусу калбайт - дейт.
Казгалдак учуп барбаган
Кызыл мунар чөлү - дейт.
Өзү кытай индиси Беттеп адам барбайт - дейт,
Белгилүү - дейт, Шоорукту
Беттеп барып бетине,
Менде согуш салбайт - дейт.
Чабышып алсак Шоорукту
Каалаганда муну - дейт,
Каары катуу ал элдин
Катын-кызы сулуу - дейт.
Катыны кыйын, эркеги ит,
Суусунда болгон кара саат,
Ургаачысы эң сулуу
Мөлтүрөп көзү жайнайт, - дейт,
Көрүп турган адамдын
Кылайган жаны калбайт - дейт.
Шоорук кан эпсиз эр чыгып.
Аскери алты сан болду,
Барган менде жай болду.
Ошо жерден кутуруп,
Кагышты катуу салды - дейт.
Кең Кашкардын шаарын
Катын-кызын чуулатып,
Алты жол чаап алды - дейт.
Ташты бузуп жол салган,
Ал Шооруктун атагы
Кыйла жерге кол салган.
Арбын дүйнө тапты - дейт,
Кең Алайдан нойгутту
Катын-кызын олжолоп,
Келиштире чапты - дейт,
Аскери төөдөн минет - дейт,
Жоо дегенде аттанып,
Баары катар жүрөт - дейт.
Төө минип жүрүп айза алган,
Төбөңдөн урган кандай жан.
Ошо Шоорук канына
Казат ачып баралы.
Ошо кандын шаарына
Кагышты катуу салалы,
Төө минген аскерин
Бирөөн койбой алалы.
Баатырларын байлайлы,
Балбандарын жайлайлы.
Билге жүктөп дилде алып,
Ордолуу кыздан миңди алып,
Челишти ченсиз салалы,
Элинин ченин алалы,
Эсебин эпсиз табалы.
Кутурган экен Шоорук кан,
Ордолуусун кыралы,
Беренин байлап кайталы,
Бет каратып тарталы.
Аккула аман чагында,
Айкөл Манас барында
Тулпар тепсеп өтпөгөн
Жерде бүтүн калбасын,
Баатыр айза сайбаган
Элде бүтүн калбасын.
Тилге келген адамды
Тил билгизип кармайлы,
Тил укпаган адамды
Күчкө салып жайлайлы.
Кыр-кырынан жол кылып,
Кытай экен Шоорук кан
Кыялап жолун билели,
Ач айкырык чуу тартып,
Аламан коюп кирели.
Кыйратып кыйырын бузалы,
Арбын малын алалы,
Кыз-катынын Шооруктун
Олжо кылып салалы.
Чарпышарга жоо жок,