Манас - Саякбай Каралаев - 56

Жаман гана болгон Коңурбай,
Сайганда эки кабырга
Кыйрап кеткен кези экен.
Алөөкөнүн Коңурбай
Тарса-турса жөтөлөт,
Маралдай башын көтөрөт.
Өө дегенде оозунан
Өжөк-өжөк кан кетет,
Өлчөшүп уруш кыла албай,
Коңурбайдан ал кетет.
Күрсө-күрсө жөтөлүп,
Берениң, бугудай мойнун көтөрүп,
Күркүрөсө оозунан
Күрөктөй кара кан кетип,
Алөөкөнүн Коңурбай
Айласы кетти бир далай.
Жаралуу болуп Коңурбай,
Жапаа тартып бир далай,
Кабар берип канына,
Катты таштап жиберди
Тебереки Каканчынын шаарына.
Кылдаткерден кырк миңи
Даяр болуп калганы,
Эбеп-себеп дарыдан
Эптеп сыйпап салганы.
Кылдаттары келгенде:
«Жети күн мөөнөт бергин», - деп,
Мыйзат сурап алганы.
Жазбай аткан мергени
Жаңыдан кайра чогулуп,
Жайнап кытай келди эми.
Түн ичинде ок аткан
Капырдын түрдүүлөрү бөлүндү,
Жашылала кийинген
Мергени көзгө көрүндү.
Кум-Кыянын жээк жол
Жайнап келген кези экен,
Курт экени билинбей
Кайнап келген кези экен,
Кечилдин каны Коңурбай
Ооруганы жазылып,
Астыга салып токмоктоп,
Айдап эле калган кези экен.
Каарына чыдабай,
Калың кытай, сан манжуу
Кумурскадай кылкылдап,
Жайнап алган кези экен.
Өзү кырк уруу кытай эл экен,
Ортодо Калча шер экен,
Он сегиз миң ааламды
Таптап кетер кези экен.
Ээр белдей белестен
Сарала оозун бурду эми,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы
Кейигенден Чубакка
Керээзин айтып турду эми:
«Атыңдын оозун бура тур,
Атышка чыксаң акжолтой,
Асылым гана Чубак, тура тур!
Казылган калың ор келет,
Байкасаң, каран күн жанга зор келет!
Көгала темир кийинген
Көк жалы чыгып келатат,
Тиктебей айза саюучу
Мыктуусу чыгып келатат,
Кожожаш менен Коңурбай
Козголбой сайыш кылуучу
Мыктуусу чыгып келатат.
Уй түгүндөй былкылдап,
Кытайың гана каптап алыптыр!
Казылган калың ор келет,
Кайнатылуу шор келет,
Каран күн жанга зор келет.
Кандай заман, кандай күн,
Баатыр, болор экен кандай күн!
Калың кытай козголгон,
Баатыр ай, тегеректеп өтөт бейм!
Ажыратып алуучу
Айкөл Манас шериң жок,
Баатыр ай, ажалың минтип жетет бейм!
Чоңу Калча баш болуп,
Баатыр ай, чогулуп кармап алат бейм,
Чогуу кыйнап бул жанды
Баатыр ай, курмандыкка чалат бейм!
Чынды кандын алдына:
«Чын жоонун башы мына», - деп,
Баатыр ай, сүйүнчүлөп барат бейм!
Бүгүн кытай өлтүрсө,
Көмүлбөй бул сөөк калат бейм,
Ботодой болгон кайран көз
Каркылдап карга оёт бейм,
Аруудай болгон бул этке
Ак кажыр талап тоёт бейм!
Бөйрөктү бөрү оёт бейм,
Каалгадай кайран тиш
Сагызган гана чычып коёт бейм!
Адырда жылкы ала баш,
Атышып жүрүп өлгөндө
Кайда калбайт бу куу баш!
Кудай жазып койгонго
Көтөрбөскө чара жок,
Өтүп калсак дүйнөдөн
Калган медер кылуучу
Арт жакта эркек бала жок!
Өлүп калсак дүйнөдөн
Уга турган кулак жок:
«Кургур атам өлдү», - деп,
Куран окуп коюучу
Аркада эркек туяк жок!
Чубагым, Таласка эсен тартпайбыз,
Бээжинден эсен кайтпайбыз,
Өлүп калсам кытайдан,
Артымда эсен сен калсаң,
Белимден кармап бүктөп кет,
Эреним Чубак, кан досум,
Мекеге сөөгүм жүктөп кет!
Мазарлуу жерге жолуксаң,
Көрүмдү кенен оюп кет,
Аманат кылып ал жерге
Алакеңди коюп кет,
Куран окуп табыштап,
Сараланы союп кет.
«Береним Алмам өлдү», - деп,
Чубагым, минтип мени коюп кет.
Колуңду сууга салып ал,
Чубагым, кол дааратың алып ал.
Тулпарды оңдоп токуп ал,
Кел, Чубак, тирүүлөй куран окуйлу,
Ажал жетсе өлөлү,
Алдыңкы кара капырга
Баатыр ай, атыш кылып көрөлү!
Өлбөй тирүү жүргөндө,
Баатыр ай, не мураска жетелик,
Анан согуш кылып өзүбүз
Курман эле болуп кетели.
Жетиктеп белди курчанып,
Желпинген кара кытайга
Баатыр ай, жеке аралап кол салып,
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын күлү учкуча,
Мыктап бир алты ай салышып,
Топон суу жетпес Бээжинди
Токтобой кыргын кылалы!
Мунарык күйгөн кытайга
Бурулбай кыргын кылалык,
Чымчык учпас кең сайдан,
Жоо кутулбас айзадан.
Токтобой белди курчанып,
Толкуган кара кытайга
Тобокел - деп кол салып,
Кол салышкан Ит-Өлбөс
Адыр-адыр бел экен,
Кырк күнчүлүк чөл экен,
Адам турмак бул жайга
Айбан тургус жер экен.
Чымчып жээрге чөбү жок,
Чык этим ууртар суусу жок,
Мунарыктап бурчтанган,
Үстүнөн жөө туман түшүп кеткисиз,
Басып жүргөн жан турмак,
Үстүнөн кара жору учуп өткүсүз,
Адыр-адыр бел экен,
Азабы кымбат жер экен.
Ат капталдан орногон,
Күйгөн кызыл кум экен,
Капкара болгон мунарык,
Мунар десе эл экен.
Казылып калган орду көр,
Какайлап ураан чакырып,
Каптаган кытай колду көр.
Мунарыкты көр, чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр,
Камышты көр, селди көр,
Каптаган кытай элди көр.
Ат көтөрбөс жөөнү көр,
Ошо колдун ичинде
Алышканды койбогон
Алты миңдей эр чыкса,
Акырысы тойбогон
Жөө күлүк деген эл келип.
Жөө күлүк каптап алганда,
Жер бузулуп тербелип,
Чекеде жалгыз көзү бар,
Эчен сонун эл келип,
Кыйкырып кытай күрүлдөп,
Кылчайып карап тура албай,
Алакандай дин ыслам
Кызыталак жандан түңүлүп,
Кыстоо салып кытай журт,
Келе жатат чуркурап:
«Үйдү көрбөй калдык», - деп,
Алакандай бусурман
Кээси ыйлап турат буркурап.
Кайраты бар мыктуулар
Чет-четинде бөлүнүп,
Канга тойбос көк жалдар
Оозунан заары төгүлүп,
Кайраты жок жамандар
Караң күн түшүп башына,
Көңүлү жаман бөлүнүп.
Асан кайгы адамдар:
«Атым жалгыз эле», - деп,
Куурап жаткан мындан көп.
Арслан эрдин баарысы:
«Атышып кызык көрдүк, - деп,
Ажал жетсе өлдүк», - деп,
Жыргап жаткан мындан көп.
Алаңказар акылсыз
Шашып жаткан мындан көп.
Кайраты жок жамандар
Ортосунда камалып,
Качып жүргөн мындан көп.
Тулпар аты токтобой,
Туйлап жаткан мындан көп.
Кайраты бар эрендер
Кайгы тартпай өлүмдөн,
Жыргап жаткан мындан көп.
Жоонун түрүн көргөндө,
Ээлигип, жулкунуп,
Эри өлгөндөй булкунуп,
Алты киши бир жанды
Кармап жүргөн мындан көп.
Акыл кирбей көөдөнгө,
Жашып жүргөн мындан көп.
Айза менен мыкчыйып,
Камынганы сандан көп.
Бөрүдөй көзү жайнаган,
Тилди кесе чайнаган,
Берендери мындан көп.
Түркүн-түркүн бөлүнүп,
Түрүн карап отурсаң,
Түрдүү кытай каканчы
Соруучудай көрүнүп.
Кызыл буурул ат минген,
Кыл куйругун чорт түйгөн,
Кыйындары бөлүнүп,
Адыр менен кылкылдап,
Анысы каптап алыптыр.
Кара чапан, кең көйнөк
Калдай колу чогулуп,
Чогуу каптап алыптыр.
Темир аркан тор алган,
Эринди кесе чайнаган,
Көзү ары жакта кайнаган,
Алышканын койбогон,
Адамзатка тойбогон
Ажгу менен Жажожо
Кошо каптап калыптыр.
Чериктүү кытай эл келет,
Ченеген жанга зор келет.
Бээлесең мусулманыңды
Байлап алчу кол келет.
Кытайларды карасаң
Жер айланып сөгүлүп,
Ошо болор казатта
Алакандай бусурман
Үрккөн койдой бөлүнүп,
Чериктүү кытай кайран кол
Ченебей каптап берген соң,
Кайнамак болду кайран шор.
Кызыл-тазыл мунарык
Жаанын огу шорголоп.
«Кызыл айза желегим,
Алакем аман койгун», - деп,
Алакеңе корголоп.
Алтын темир курчанып,
Алтындан кемер курчанып,
Азизкандын Алмамбет
Айдай бетин нур чалып,
Кара көзүн кан чалып,
Кандуу жүзүн нур чалып,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Тегерегин карабай,
Кытай каптап келгенде
Теги кыраан туйгунуң
Теги эле жанын аябай:
«Карарган кара капырга
Казатты эми кылдым, - деп,
Кааласа кудай мынакей
Кайран гана жанды кыйдым, - деп,
Байгамбар баспас Бээжинге
Бастырып казат кылдым, - деп,
Кааласа кудай мынакей
Кайран бир жанды кыйдым!» - деп,
Казык моюн Сарала
Кайкалатып кайран шер,
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп кайран шер.
Кара жаак айбалта
Алакеңдин билегинде чалынуу,
Эки миздүү зулпукор
Кынынан даяр алынуу.
Кечээ сары талдан сайдырган,
Талы калып турганда,
Сар алтындан жасаган
Тагы калып турганда,
Чачып ийген жыйганды,
Издеп гана жалгыз ыйманды.
Аябаган дүмөктү
Сала келген эмеспи.
Жобо жоого атычу
Карыкандын сыр бараң
Белекке кармап Бээжинден,
Береним Алмам көйкашка
Ала келген эмеспи.
Асынганда сыр бараң Ай далынын айнеги,
Атышкан жоого киргенде
Аманат эле жандын эрмеги,
Ойногондо очогор,
Чындаганда жоо бузар,
Сыр найза колдо былкылдап,
Алтын ооз сыр бараң
Ай далыда жаркылдап.
Чекири жок кой көздүү,
Сепкили жок ак жүздүү,
Кирпигинде кири жок,
Кан Азиздин жалгызы
Оозунан көк жалын чыгып шыркырап,
Каалгадай кайран тиш
Таруудайдан быркырап:
«Алакандай ыслам
Алдырып кантип турам, - деп,
Айлам бир жетсе кытайды
Бээжинге чейин кырам, - деп,
Алты сан кара капырга
Атышып согуш кылам», - деп,
Алакең кирди согушка.
«Караан болуп бербестен,
Кантип тирүү турам», - деп,
Кан Балтайдын Чубагы
Каны кирди көрдүңбү.
Баабединдин Байчоро,
Үзүктөй калпак эр Шууту,
Кырктын башы Кыргыл чал,
Ырамандын Ырчы уулу,
Төө көтөргөн Акаяр,
Суу ич десе, уу ичкен,
Кан төк десе, жин төккөн,
Бөрк ал десе, баш алган,
Ок кеч десе, чок кечкен,
Доодон кайра тартпаган,
Өлүмдөн кайра кайтпаган.
Ат семирип ык болгон,
Жалгыз жүрүп кырк болгон,
Мекен кылган Таласты,
Кан көтөрүп, шер кылган
Как көк жал Манасты.
Ак маралга уу кылган,
Кез болгон жерин чуу кылган,
Кырк кыраандын баары бар,
Кымбаты Чубак, Алмамбет
Кыраандардын баары бар.
Кошой, Төштүк аты уйкаш
Эки түгөй кан келген,
«Ажал жетсе өлөм, - деп,
Алакандай ысламга
Өлбөй жүрсөм кайран жан
Ыймам болуп берем», - деп,
Мекеден келген Айкожо,
Ошондо ыймамдыкка ал келген.
Эйбит кандын эр Үрбү,
Эштектердин Жамгырчы,
Каны мыктуу Коңурбай
Карып кылып жер жүзүн,
Каптап эле кытай алганда,
Чоң кандардын баарысы
Чогулушуп күйүнүп,
Чоң тозок түшүп башына,
Чогуу эле жандан түңүлүп.
Түңүлө турган себеби Асман ачык, жер бүркөк,
Жерден бир тал көрүнбөй,
Топурак жайнап, тоз учуп,
Элден бир жан көрүнбөй,
Боз ала желек туу болуп,
Бой-бойлогон чуу болуп,
Агала желек кара туу,
Айгайлаган ызы-чуу,
Чоң казаттын өзү экен,
Капыр менен бусурман
Кез келүүчү кези экен.
Кандуу канга канышып,
Кайра тартпай эрендер
Качпай туруп салышып,
Эрендин баары жадашып,
Кадимкидей эрендер,
Кара темир сыр найза,
Качпай туруп эрендер
Как жүрөккө мадашып.
Жердин үстү күрүлдөп,
Элдин баары бириндеп,
Ошондо алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Токсон калдай, бул жалгыз
Тозуп жүрөт Алакем.
Оңго ооп сайганда
Он нечесин кулатып,
Солго ооп сайганда
Солтондорун сулатып,
Ошо казат ичинде
Уй куймулчак Сарала
Токуп жүрөт Алакең,
Уйба деген дубаны
Уйгу-туйгу түшүрүп
Окуп жүрөт Алакең.
Орто жерин Алмамбет
Оюп келип берди эле,
Тегерегин кырк чоро
Союп келип берди эле,
Как ортосун жети кан
Талап келип берди эле,
Бир бөйрөгүн Чубагы
Сабап келип берди эле,
Кашат жагын Ажыбай
Камап келип берди эле,
Бир бөйрөгүн Кыргыл чал
Кырып келип берди эле.
Талаанын баары чаң болуп,
Түзөңдүн баары кан болуп,
Азууларын аркайтып,
Ат өлүгү тоо болуп,
Муруттарын сербейтип,
Эр өлүгү боо болуп,
Эрендердин баарысы:
«Ыслам!» - деп бакырып,
Кайра тозуп кытайды,
Бээжинди көздөй сапырып.
Каканчылуу Бээжинди,
Какайлатып кытайды
Кайра айдап сүрдү эле.
Камгак учкан эмедей,
Каршы-терши түшүрүп,
Камап айдап жүрдү эле.
Айза жеткен жерлерин
Айза менен уратып,
Бет алдына келгенди
Болот менен кулатын,
Жетиктеп белин курчанып,
Жети сан кара кытайга
Жеке аралап кол салып,
Толтура кытай кайран журт,
Толкуп каптап келгенде,
Манжуу деген бир кытай
Баштап каптап бергенде,
Кара калмак, маңгул журт
Каптап уруш салганда,
Шибээ деген бир уруу
Капталынан качырып,
Ал дагы каптап алганда,
Солоон деген эл экен,
Каканчылуу Бээжин журт,
Соолбогон кен экен,
Катын кандан тыргооттор
Каптап эле калган кези экен.
Калың кытай жабылып,
Кайран Калча эр көк жал
Кайтып айдап тозгон соң,
Токсон Бээжин козголгон.
Жер үстүндө чөптү көр,
Чөпчөлүк кытай көптү көр,
Күркүрөп аккан селди көр,
Селчелик кытай элди көр!
Айзанын башы чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Ай көрүнбөй тумандап,
Айдын көзү билинбей,
Күн бүлбүлдөп көрүнбөй,
Күндүн жүзү кир болуп,
Күчөп кытай келгенде
Жер жүзү менен бир болуп,
Жер айланып толгонуп,
Жеткилеңи Чоң-Бээжин
Жер жүзү менен бир болуп,
Кабар алып Карыкан
Каны жаман тарыган.
Ачуусу келип абыдан,
Кырк эшиктүү Бээжиндин
Күн батыш жагын ачыптыр.
Көптүгүнөн кытайлар
Кумурскадай ташыптыр.
Канынан буйрук барган соң,
Түтүнгө берген бир жигит,
Эми салым алган соң,
Каптап кытай каканчын
Казатка жетип калган соң,
Түрдүү-түрдүү кытайлар
Түрдөнүп баары көрүнгөн.
Мунун түрүн көргөндө
Алакандай дин ыслам
Асыл жандан түңүлүп,
Алда эче бөлүнүп,
Ошондо кан Азиздин Алмамбет
Коштоп алган буудан жок,
Кокуй күн жанга күч кылып,
Кытай кыстап турганда
Кабылан Сыргак бала жок.
Берен Алмаң жалгыздын
Берендиги сында жок,
Белине таңуу кылуучу
Берен Сыргак мында жок.
Кан Коңурбай баш болуп,
Качырып кытай жетти эле,
Кызырдуу Алмаң көк жалды
Кыйкырып кытай журттары,
Кырк эки гана курчап кетти эле.
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Өлбөй-житпей Алмаңдын
Коюлуп көзү киртейди.
Козголуп кытай кеткенде,
Алакеңе жетимиш айза бир тийди
Казылып кетти калың ор,
Курчады кытай кырк сан кол.
Алты миң кытай, сан калдай,
Аралаш кирди Алмаңа.
Ак сакалы Коңурбай:
«Демге койбой жеткин, - деп,
Качып жүргөн качкынды
Азыр байлап кеткин, - деп,
Башына коок кийгизип,
Карыкандын алдына
Тирүүлөй айдап баралык,
Балбандын баарын кыйратты,
Арамдан тирүүлөй өчтү алалык», Коңурбай бу кабарын бергенде,
Кылкылдап кытай жүгүрдү,
Кыйналып кетип кайран баш,
Алакең, кызыталак жандан түңүлдү.
Түңүлө турган себеби,
Турнадай кайран шер
Бүткөн бою дал болгон,
Кызмат берчү эки кол
Былкылдабай шал болгон,
Алмадай болгон кайран баш
Алда нече кан болгон.
Кытай каптап алганда,
Ээр белдей белести
Күлүгүнөн Сарала
Өлгөндө араң жөлөнүп,
Сараланын эчкидей болгон кайран баш
Кыпкызыл канга бөлөнүп,
Уй куймулчак Сарала
Араандай оозу ачылып,
Канга аралаш ак көбүк
Омуроого чачылып,
Таманы жерге тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Баскан жери быркырап,
Таш аралаш даңканы
Асыл Алмаң төрөңдүн
Төбөсүндө чыркырап,
Казык моюн Сарала
Тал жибектей куйругун
Чаткаякка чапкылап,
Бууданың ошо күнү байкасаң
Башын жерге салыптыр,
Желгенине жел жетпей,
Жеткилең чуркап алыптыр.
Замана жаман тарылып,
Өзү жалгыз кайран шер
Саралага жалынып.
Жалына турган себеби:
Биттейинде биригип,
Бармактайда баш кошкон.
Кызыл канга чөмүлүп,
Кынап жүрөт Сарала.
Ошо күнү жаныбар
Башын жерге салыптыр,
Эти кызып алыптыр.
Күн айланып тутулду,
Күндөп-түндөп жол тартып,
Күлүк экен Сарала
Өлгөндө качып кутулду.
Токсон күнү аралап,
Алакең чыкты бир жайдан
Тогуз жерден жара жеп.
Баякы кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу,
Кайран жеңең Каныкей
Алты айчылык азапка
Болжоп берген эмеспи,
Себеп деген бир дары
Алмамбет асыл аяшын
Сыйлап берген эмеспи:
«Бели катуу Бээжин шаар
Бек азапка барасыз,
Бейпайга Алмам каласыз,
Мээнеттүү жанга күч келип,
Бейжай болуп турганда
Таңдайыңа саласың,
Ооруган жериң басылат,
Умачтай көзүң ачылат».
Карагаттай кайран көз
Камчы бою жаш кетип,
Ыйлап берген эмеспи.
Аманат кылып табыштап,
Алакеңдей төрөгө
Сыйлап берген эмеспи.
Багдат менен Мысырды
Катар баарын чалдырган,
Жер жүзүнө кабарды
Жеткилең жеңең салдырган.
Ошол Меке шаарынан
«Эбеп» деген бир дары,
«Себеп» деген бир дары,
Ошондо, Каныкей жеңең алдырган.
Эки жол бармак башындай
Көйкашка таңдайына салды эле.
Ошондо ооруган жери басылып,
Алакеңдин умачтай көзү ачылып,
Жетимиш күнү аралап,
Жети жерден жара жеп,
Чубагы чыкты бир жайдан.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Кара буудан күлүктөр
Кызыл болуп калыптыр.
Манас кандын кырк кыраан
Өткөрө кыйын салышып,
Берендер ажырашып калыптыр.
Чөл-Майдан деген талаа бар,
Кырк чоронун эчен жерде жара бар,
Ажыбай, Шууту каны бар,
Арт жагына карасаң
Бүткүл дин ыслам журттун баары бар.
Акылдан кетип алтаңдап,
Айла таппай калтаңдап,
Алмамбет, Чубак шери жок,
Айласын таппай бусурман
Качып эле калган кези экен.
Орто жерин Коңурбай
Ойгулап кууп алыптыр.
Эки четин Эзкара
Эшип чыгып келатат,
Аттан түшүп калганын,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Казыналык балбандар
Баштарын кесип чыгып келатат,
Алакандай бусурман
Астыга салып ийирип,
Тийип чыгып келатат.
Көп токтобой бусурман
Сырт жагынан көп капыр
Сүрүп чыгып келатат.
Эчен күлүк тулпардын
Ээр токуму боорунда,
Коштоп чыгып келатат.
«Эсил кайран бир боорум
Кытайдан өлүм болду», - деп,
Боздоп чыгып келатат.
Кошой, Төштүк эки кан
Козголоң салып көп кытай
Артынан кууп алганда,
Эс таба албай элтеңдеп,
Качып келет бусурман,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Топтоп качып келатат.
«Кабылан Чубак, Алмамбет
Каным кайда кеткен?» - деп,
Жоктоп качып келатат.
Бусурманды көргөндө,
Буудандын оозун бура албай,
Бууругуп ыйлап өпкөлөп,
Бууданың Алмаң тура албай,
Айза кармап сабылып,
Жанындагы кырк жигитке жалынып:
«Айланайын кырк чоро,
Кечээ Жылгындуунун оюнда,
Кең Таластын боюнда
Калың аргын ой тартып,
Конуп аткан кезинде,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп аткан кезинде,
Ок өтпөс кара калпакты
Кырдап турган кезинде,
Кошо билип кыргызды
Жыргап турган кезинде,
Омбуну бузуп олжо алып,
Ортосун бузуп жол салып,
Меке дылда кылымды
Чалып турган кезинде,
Алты-Шаар, Коконду
Айдап-сабап ошону,
Алты миң жамбы, миң кундуз
Айда салып алымды,
Алып турган кезинде,
Жабылып баарың турганда.
Жаяны кесип жечү элем,
Жабыркатып жанымды
Жаң-жуңду бузам дечү элем.
Кара болот зулпукор
Коолошүп кетем дечү элең,
Кытай бир турмак кылымга
Сен жөөлөшүп кетем дечү элең,
Ойлонуп кылган ок өтпөс
Кийишермин дечү элең,
Алакандай дин ыслам
Азап түшсө башына,
Он сегиз миң ааламга
Тийишермин дечү элең,
Айза кармап жоо келсе,
Азаптуу жерден доо келсе,
Айзалашып кыйкырып,
Озуп алам дечү элең.
Кыр жагыңда кытайдан
Кыйын кыстоо иш келсе,
Кылчайбай кирип атышып,
Кызыталак, тозуп алам дечү элең.
Ок өтпөгөн асыл тон
Кийишермин дечү элең,
Мүшкүл иш көрсө бусурман
Бурулбай кирип атышып,
Сен тозуп алам дечү элең.
Ажалдуу киши өлбөйбү,
Азапты мендеси чиркин көрбөйбү,
Батырбайбы кара жер,
Киргизбейби казган көр!
Өлүм деген чоң конок,
Өлбөгөн жандын баарысы
Тирүүсүндө жутунат,
Жараткан жапар жалгыздан
Жакшылап буйрук келгенде,
Жебирейил жан тарткыч
Беш колун мыктап сунганда,
Кызарган өңүң тутулат,
Ушу турган өлүмдөн
Баатырлар, кайсы жан качып кутулат?
Түнөрүп келген капырга
Түз кирип айза суналык,
Түйшүгү кымбат тозоктон
Жигиттер, жанды бир азат кылалык!
Каптаган кара капырга
Качырып кылыч суналык,
Кабары кымбат тозоктон
Жигиттер, жанды бир азат кылалык!
Каптаган кара капырга
Калайман согуш салалык.
Азганакай ыслам
Ажыратып албасак
Наадандыкты билбейби,
Токонаалат дегенди
Мойнубузга илбейби.
Айтылмышы чын болсо
Таңда магшар күнүндө:
«Бизди сала бердиң», - деп,
Атышып өлгөн бусурман
Бизди, кара эшек кылып минбейби.
Толкуп келген капырга
Токтобой уруш салалык,
Толуп жаткан бусурман
Баатыр ай, ажыратып алалык.
Өлгөнүнөн калганы
Ыслам качып барбайбы:
«Өзү Манас жок эле,
Бизди кырдырып ийди чоро», - деп,
Ошондо өсөк эле кылып салбайбы!
Ушактап журтуң жебейби,
Кабыланы мында жок,
Кызыталак кырк чоро
Качып өлдү дебейби,
Кыркы кырк жерден келген дебейби.
Кызырлуу Манас анда жок,
Кыялында кырк чоро
Моминтип бизди жебейби».
Азизкандын Алмамбет
Арсландай чамынып,
Манас кандын кырк бөрү
Артынан кирди жабылып,
Мекеден келген жети эшен
Жети жерге орнотуп,
Жеткен жерде кыраандар
Кытайды жеткен жерде сойлотуп.
Күн эсебин алган жок,
Күнүгө тынып алган жок,
Чыканактап уйку албай,
Чырым этип тынч албай,
Күндө гана тынып алган жок,
Алмамбет, Чубак, кырк чоро
Баатырлар, өлгөн менен арман жок.
Эрендер: «Ыстам!» - деп бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Кайнаган кара капырды
Казатка кирген кайран эр
Кайра айдады сапырып.
Кан Коңурбай баатырды,
Кайра айдады сапырып.
Уйгу-туйгу айдашып,
Кез болгонун жайлашып,
Өткөөлдүктүн түзүндө
Кытай кайнап калыптыр.
Жайнаганга көз салса,
Аргын кан уулу Ажыбай
Ылама деген калмактын
Колуна түшүп калыптыр.
Башына коок кийгизип,
Ажыкеңи кытайлар
Тирүүлөй байлап алыптыр.
«Алмамбет, Чубак эгизим,
Эгизим качан келет», - деп,
Ажыкеңин эси гана ооп калыптыр.
Көзү кеткен алактап,
Ажыкеңин эки буту салактап.
Ээр белдей кызыл чөл
Алдында барат Алакең,
Колго түшкөн Ажыңдын
Жанында барат Алакең.
Ажыкеңди көргөндө,
Аянбай сунуп айзаны,
Бели ар жакта мекчейип,
Эки көзүн карасаң
Тышына чыгып чекчейип,
Айза колдо арбайып,
Акбалтайдын Чубагы
Ажыбайлап кыйкырып,
Ал дагы качырып калган дардайып.
Жеткилең кыраан, Алмаң шер
Чоң Ылама калмакка
Жеткен жери ошо жер.
Колундагы сыр найза
Козголбой кармап Алакең,
Саралага камчы уруп,
Жебеден мурун жетти эми:
«Кендир курдун чети, - деп,
Оң далынын бети», - деп,
Кыска кармап айзаны
Алакең, муштап келип өттү эми.
Алакең муштап өткөндө,
Чоң Ылама калмактын
Ээринен эп кетти,
Үзөңгүдөн бут кетти.
Көзү кетти алактап,
Буту кетти салактап,
Шашкан бойдон бакырып:
«Мөндүлөп!» - ураан чакырып,
Айласы кетип турганда,
Акбалтайдын Чубагы
Ойронуң Чубак жетти эми,
Ойкуманы колго алып,
Жеткен жерде Ылама
Мөндүрдөй каны бөгүлдү,
Учуп түшүп кайран баш,
Бөксөгө каны төгүлдү.
Сараланы койгулап,
Кайра тартып калмакка
Кабылан Алмаң жетти эми,
Уйгу-туйгу түшүрүп,
Калмакты сүрүп эле кетти эми!
Азизкандын Алмамбет
Ойкуп-ойкуп алганда
Он экиси бир өлдү.
Ойрон Алмаң көйкашка
Ажыбайга жетти эми.
Жеткен жерде Ажыңды
Жембаштыктай бөктөрүп,
Ажыкеңди Алмамбет
Иле качып өттү эми.
Ошондо алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын Алмамбет
Коңурбайды көргөндө,
Алдындагы Сарала
Олбуй-солбуй теминип,
Оң-тетири камчы уруп,
Жеткилеңи Алмаң кан
Коңурбайга жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерден Калчаны
Алгаранын үстүнөн
Көмө коюп кетти эми.
Чаначтай мурду барбайып,
Алгаранын үстүнөн
Учуп кетти Коңурбай,
Опол-тоодой дардайып.
Кайдан жетти билбеймин,
Кан Балтайдын Чубагы,
Жеткилең Чубак кайран эр
Ошондо Коңурбайга жетерде,
Эми жетип эле башын кесерде,
Ошондо Коңурбайдын кырк төрө
Чубакка жабылып айза салганы,
Аттан түшкөн Калчаны
Алпарып атка мингизип,
Ажыратып алганы.
Алтымыш аяр, сан мерген,
Аксакалы Кожожаш,
Адырдан тозуп калганы.
Кожожаш мергендиги ашынып,
Белесте турган зоңкок тоо
Бетегеге жашынып,
Кызыл-тазыл кийинип,
Жебеден мурун жүгүрүп,
Желгенине жел жетпей,
Маңышына мал жетпей,
(Кыр-кырдан кытайлар качып
Дыр койду)
Кылычтап Чубак жүргөндө
Ошондо Каражой уулу Кожожаш
Жашыл кийип кубулуп,
Алдындагы Чубакты
Баатыр ай, аңдып эле калган кези экен.
Ошондо бармагынан май чыгып,
Каарданган капырдын
Тырмагынан кан чыгып,
Аңтаңдап шашып сабылбай,
Тиктеген жерден жаңылбай,
Иттин белен турган машасы,
Мергендикке тазасы,
Акбалтайдын Чубагы
Баатыр ай, жеткен экен казасы!
Камчы бою капталдан,
Колунда болот ок менен
Ошондо камбыл мерген бир койду!
Баатыр ай, очогор тийди бооруна,
Чубактын от чагылды төшүнө!
Ошондо өлөр-өлбөс жан менен,
Жер көрүнбөс чаң менен,
Бээжинден алган сары алтын
Чачып кетти көрдүңбү,
Коркок болуп Чубагың элине
Качып эле кетти көрдүңбү.
Ошондо бийөнгө тийип белине,
Кан Балтайдын Чубагы
Качып эле кетти элине.
Ит-Өлбөстүн жалгыз жол
Сала качып кутулду,
Аркалуу күлүк Көгала
Акбалтайдын жалгызын
Баатыр ай, ала качып кутулду.
Алакандай дин ыслам
Кайра тартып дыр койду,
Чочко, жашылды кийип кубулду,
Көкөтөйдүн Бокмурун,
Жедигердин эр Шыгай,
Экөөнү катар бир койду.
Катагандын кан Кошой,
Эштектердин Жамгырчы,
Бокмурун менен эр Шыгай
Экөө окко учканда,
Калып калган жети кан
Кайрат кылып баарысы,
Ичинде Кошой карысы,
Кожожашка жабылды.
Кожожашка жабылып,
Козголоң салып согушса,
Каражой уулу Кожожаш
Караса көзгө илинбейт,
Айласы жетик артык ит
Кайда экени билинбейт.
Адырга чыгып кутулуп,
Жайнап жаткан бурутка
Жамгырдай кылып жаа тартты,
Адис болгон кыйын ит
Мөндүрдөй кылып ок атты.
Болот октуу сыр келте
Үнүн үнгө коштуруп,
Аны менен миң атып,
Анын огу жеткиче,
Колундагы сыр жебе
Муну менен жүз атып,
Араан ооз ак жебе
Аны менен элүү атып,
Астындагы сыр келте
Аны менен кырк атып,
Жайнап огу тийгенде,
Ошондо кабылан Серек эр өлүп,
Төлгөчүдөй бөрү өлүп,
Көк жал өлүп, сан өлүп,
Төө көтөргөн Акаяр
Балбандары дагы өлүп,
Арча кандын Акжолтой
Ок жаңылып ошо өлүп,
Төгөрөктүн төрт бурчка
Төптөп кабар берчү эле,
Төрө Шууту дагы өлүп.
Аркан үзөр Акжолтой
Манаска жакын бала өлүп,
Баабедин кандын Байчоро
Ошондо Байчоро бала дагы өлүп.
Ошондо жалгыз Алмаң көйкашка
Ошондо Бээжинге кирип кайрылып,
Жалгыз калды Алакең
Берендерден айрылып,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Көк жалың Алмаң эр жалгыз
Көзүнүн жашы он талаа!
Каарданып кагышып,
Алдыңкы кара көп калмак
Качпай туруп салышып,
Бадышалап бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Алдыңкы кара капырга
Алакең айдап эле жүрдү сапырып.
Каканчылуу Бээжинди,
Алакең какайлатып кытайды
Камап айдап жүрдү эле,
Ит-Өлбөстүн чөлүнөн
Ары өткөрүп Алмаң кан
Айдап келип ийди эле.
Анда-санда бакырып,
Кара талдай капырды
Кайра гана айдап сапырып,
Арт жагынан кырк чоро
Такоол болуп калыптыр,
Талоон болгон кытайдан
Алакең Чубактын өчүн алыптыр.
Бодур кумга келгенде,
Боз атчанын бир кырган,
Капчалга кирип келгенде,
Каны түшүп колуна,
Ошондо Кара атчанын бир кырган.
Алакең Сарала менен зыргытып,
Бет алышкан кандарын
Белге муштап Алмамбет,
Ошондо жем баштыктай ыргытып.
Орто жерин Алмаң шер
Оюп калган кези экен,
Ошондо бир чекесин кан Төштүк
Союп калган кези экен.
Как ортосун кырк берен
Камап алган кези экен,
Атын жыйнап бусурман
Талап калган кези экен.
Сайлар толуп тоңкоюп,
Толуп калган кези экен,
Кызыл алтын зер алып,
Өлгөнүнөн калганы
Капырай, оңуп калган кези экен.
Асылың Алмаң киргенде,
Бээжинди көздөй тийгенде,
Калың кытай, көп манжуу
Акылы кетип антаңдап,
Шашып калган кези экен.
Куюшканы үзүлүп,
Ээри кеткен мойнуна,
Баатыр ай, шашып жүргөн мындан көп.
Басмайылы үзүлүп,
Эс таба албай энтеңдеп,
Качып жүргөн мындан көп.
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйыны кыргын болгон жер,
Таш сайынган кытайдын
Далайы гана кыргын болгон жер.
Ошондо Жаң-Жуң баштап каны өлүп,
Капырлардын эр Кара балбандагы өлүп,
Жаңгыз калды Коңурбай.
Жапаа тартып кыйкырып,
Жаман болду доңуз ай.
Алгаранын оозун
Буруп жүрөт Коңурбай,
Ошондо токмоктой болгон айдар чач,
Токтоно албай кыйкырып,
Жулуп жүрөт Коңурбай.
Айзакерден ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыктуу кул,
Каарданып сабылды,
Ошондо Кожожашка жалынды:
«Бөлөгүн айтып нетейин,
Баатыр, өлөңдөн күйгөн өрт жаман,
Өңгөчө өздөн чыккан жоо жаман,
Сырдашың гана жаман, сыр жаман,
Сырыңды билип кетти эле,
Жанагы сырттаның Алмаң ит жаман!
Жана ачмак болду уйкумду,
Жана Эртиштен тийип жылкымды,
Алты ай Бээжин кан болуп,
Көмүрдөй чачты мүлкүмдү,
Кырды эчен журтумду,
Бел байлаган белимди,
Өрттөп ийди ал качкын
Бекип эле жаткан жеримди.
Кароолдун баарын жай кылды,
Кадимки Манас төрөсүн
Бээжинге минтип кан кылды.
Татытып эчен тузумду,
Талап эле кетти кызымды.
Ачып кетти уйкумду,
Башта кырк кан журт элек,
Баатыр, кырып кетти журтумду.
Айтканыма көнө көр, баатыр,
Бөлөгүн айтып нетейин,
Алмамбет гана атып бере көр!
Алмамбет атып өлтүрсөң,
Жакшы кан Манас султанын
Баатыр ай, тирүү кармап алабыз,
Бээжиндеги сексен кыз
Баатыр, алпарып айгыр салабыз.
Ошондо эркек төрөсө
Каканчылуу Бээжинге
Кан көтөрүп салабыз!»
Акылын Калча айтканча,
Аңдып жүргөн Алмамбет
Кылыч колдо кыңгырап,
Айбалта белде шыңгырап,
Сыр найза колдо ороктоп,
Ошондо белди бекем байланып,
Күүгүм туман көздөнүп,
Түн жалаңгыч түрдөнүп,
Ошондо күңгүрөнүп, күүлөнүп,
Жетип калган кези экен.
Ач арслан түрдөнүп,
Асты жагын карасаң
Алты миң эрдин сүрү бар,
Аркасына карасаң
Ажыдаардын түрү бар,
Ач болотту шайланып,
Оозунан заары төгүлүп,
Белестен чыкты оркоюп,
Ажыдаардай көрүнүп,
Алмамбет түрүн көргөндө,
Калча кул акыл ойлоп калды эми:
«Астындагы Сарала
Жарышкан менен мал жетпейт,
Бу каарданган качкынга
Салышкан менен ал жетпейт,
Качымыш эле болуп калайын,
Муну калың бир шорго малайын.
Колума тирүү бул тийсе,
Иттен капкайдагы өчтү алайын.
Жети баса бир кыйнап,
Муну үшүнтүп өрткө салайын!»
Ошондо белеске чыгып Алмамбет
Сыр бараң менен бир койду,
Каарына чыдабай
Качып манжуу дыр койду.
Ээр белдей белести
Ашып калды Коңурбай,
Астындагы Алгара
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Качып калды Коңурбай.
«Манжууну кудай бергин», - деп,
Тегерегин карабай,
Чындап кууду Алмамбет
Тегеле жанын аябай,
Жете албай Алмаң сабылып,
Саралага жалынып:
«Бүгүн убарлашым Сарала,
Башыңды жерге сала көр,
Аркардай арыш ала көр».
Астындагы Сарала,
Алакең Сарала санга салды эми,
Ошондо чаң созулуп калды эми.
Ит ай, эңкейишке келгенде,
Эр Калчанын Алгара
Эликтей колу сайылып,
Өр таяна бергенде
Алакеңдин Сарала
Жал, куйругу жайылып,
Чыңк ылдыйга киргенде,
Коңурбайдын Алгара
Букадай мойну бултулдап,
Өр таяна бергенде,
Алакеңдин Сарала
Чакмактай көзү жылтылдап,
Капырыңдын Алгара
Эңкейишке киргенде,
Узап кетет закымдап,
Өр таяна бергенде
Алакеңдин Сарала
Жетип барат такымдап.
Баатыр ай, Күрпүлдөктүн кайкы кыр
Эңкейтип кууп алды эми.
Кубалашкан какыр түз,
Ошол какыр түзүндө
Суур казган ийин жок,
Буурусун тийген чийин жок,
Жилик чагар ташы жок,
Аңгек, чуңкур аң да жок,
Түз талаага келгенде,
Алапайын таба албай,
Асыл Калча эрениң
Жетмек болду жакындап.
Сарала менен чу коюп,
Асыл шериң жетти эми,
Жеткен жерде Калчаны
Оң далынын күзгүгө
Алакең оңтойлоп муштап кетти эми.
Ошондо астындагы Сарала
Муштаганда Калчаны
Аргып-аргып түйүлүп,
Ошондо сынып кетпей сыр найза
Түпкүч эле болуп ийилип,
Эси ооп Калчанын
Ээринен эр кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Көзү кетип алактап,
Буту кетип салактап,
Сан манжуу, черик кайдалап,
Айласы кетип Коңурбай
Куюшканды кармалап,
Бегирээк кейип бакырып,
«Мөндүлөп!» ураан чакырып,
Эстесе сөзү кеч болуп.
Акжолтой тууган Алакең:
«Түп этектен алсам», - деп,
Эки көзү төрт болуп,
Колума тийсе капырды
Курмандыкка чалсам, - деп,
Ичиндеги кара кан
Кочуштап жутуп алсам, - деп.
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Этектен кармай каларда,
Узунунан саларда,
Койдой башын кесерде,
Коондой ичин жарарда,
Ошондо, Аргынкан уулу Ажыбай
Желиккенден кыйкырып:
«Алаке!» - деп чакырып,
Ээликтирип жулкунтуп,
Азиз кандын беренин
Эри өлгөндөй булкунтуп,
Кайра тартып жетелеп,
Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тиргизип,
Андай кылган себеби,
Кызыккан бойдон Калчаны,
Кызырдуу Алмаң кайран шер
Кыйындап кууп алыптыр,
Бээжиндин дүмөк капкага
Алакең жарым бута калыптыр,
Кытай кармап союуга
Алакең жакындашып калыптыр.
Бул азабын көргөндө,
Аргынкандын Ажыбай
Алакеңди кыйкыртып коштоп алыптыр.
«Алаке, казып койгон ору бар,
Качымыш болуп Коңурбай
Кайната турган шору бар.
Балта менен чабуучу
Байкасаң эчен зору бар.
Коңурбайдын кара аты,
Кара атынын бар эле
Капталында канаты.
Ирмешине көз жетпейт,
Учкан карга болбосо,
Мындан бөлөк жан жетпейт.
Кечилдин каны Коңурбай
Боо алышкан менен ал жетпейт.
Кубалай берсең теңелип,
Ачуу шайтан, акыл дос,
Алөөкөнүн Коңурбай
Тирүү кармап албайбы ай!
Эки көзүң тең чукуп,
Бул азапка салбайбы,
Капкайда кегин албайбы,
Балааны мындай салбайбы!
Сыргак, Чубак эриң жок,
Алаке, түбү түптүү капырга
Теңеле бербе жөнү жок,
Бел байлаган белиң жок,
Белиңе таңуу кылуучу
Берениң Сыргак шериң жок.
Карагандан как жалгыз,
Ушунтип кайрыларың дагы жок.
Камыга бербе жөнү жок!»
Кайраттуу акыл көп айтып,
Кабылан Алмам - деп айтып,
Камбардай болгон Алмаңды
Кайра салып жетелеп,
Кайнап жаткан калың кол,
Казылуу жаткан кымбат жол,
Кан Кожожаш баш болуп,
Алмамбет менен Ажымды
Каптады белем ошо жол!