Манас - Саякбай Каралаев - 12

«Бажы мал менен Манасты
Азыр бизге бергин», - деп,
Атамды кыстай бергени.
Өлүп-житип тырайбай,
Ажал жетип сырайбай
Сөзүнө кантип көнөйүн,
Күрдөлүү башым барында
Башымды кантип берейин!
Күчтүүсүнгөн ит менен
Күрпөңдөшө кеткеним,
Караан да жок, бел да жок,
Караан болуп берүүгө
Кабылан аба өзүңдөй
Белиме таңуу эр да жок.
Жетип кытай кордуктап,
Жергемди бузуп аларда
Жекене белге курчандым,
Жер жайнаган кытайга
Жеке кирип кол салдым.
Кыргынды кызык баштадым,
Эсенкандын элчисин,
Бажы алуучу ченчисин,
Айзакерден ыктуусун,
Айла табар мыктуусун
Каарды катуу баштадым,
Жеке өзүм кол салып,
Жетигин кырып таштадым.
Кочку, Дөңгө алп өлдү,
Койгулашкан жалпы өлдү.
Кыргынды кызык баштадым,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйынын кырып таштадым.
Тулундуусун тул кылдым,
Күрмө кийген күчтүүсүн
Отко жагып күл кылдым.
Кейишти кептеп баштадым,
Колума тийген кечилдин
Кекесин кесип таштадым.
Тозокту жаман бир салдым,
Тоодой алпын кыйратып,
Токсон төөнүн алтынын
Олжо кылып бир алдым,
Тозокту минтип бир салдым.
Турганым Алтай, жай кылдым,
Кырк үйлүүмдү бай кылдым.
Бадышадай мал союп,
Бай Жакып бай чыкты - деп,
Байлыгын угуп Эсенкан:
«Баласын байлап келгин» - деп,
Балбандын башы эр Жолой
Кабар алып канынан,
Каканчындын шаарынан
Каптап булар келгенде
Кытай илек, мен жалгыз,
Кылганым барбы кудайга
Ободон жылдыз болжошум,
Кутубий болду жолдошум.
Белге таңуу Кутубий
Белести карап турганда
Ачбуудан минген эр Жолой
Жамгыр кылып жаа тартып,
Мөндүр кылып ок атып,
Аркасында карааны
Туман түшүп бөлүнүп,
Айдарлары бир бөлөк
Артынан алпы көрүнүп,
Ал алпынын мыктысы Кайчы кулак Каман алп,
Жору куйрук Жоон алп
Такыр каптап өтөрдө
Каарды катуу баштадым,
Качып Жолой кеткенде,
Ошо келген калың кол
Такыр кырып таштадым.
Айза кармап имерип,
Жолойду кууп жиберип,
Көктөн көк ала булут тутулуп,
Балбан Жолой ошондо
Көрүнөө качып кутулуп,
Туура кырып калмакты
Тулпарын тийип бир алдым,
Тутанган кара калмакка
Туйгун аба, кулак сал,
Мына ушундай чыр салдым.
Туурдугун май кылдым,
Алтайдагы кырк үйдү
Тутушканда бай кылдым.
Кылычты сууруп кын кылдым,
Кырк уруу кытай Бээжинге
Айласыз кызык чыр кылдым.
Кан ичип жүрүп катыктым,
Кара калмак, манжууда
Канкор бурут атыктым.
Кытай түмөн, кыргыз аз,
Айылы кандай конуучу?
Кырылышсак кытайга
Качып кирер токой жок,
Кара кылар бир жан жок
Айла кандай болучу?!»
Угуп Кошой абакең,
Көңүлү кетип бөлүнүп,
Уугуп жаны чыдабай,
Көзүнүн жашы төгүлүп:
«Кокуй, Манас, не дейсиң?!
Бу кебиңди ким уксун,
Бир караңгы түн уксун!
Казба, Манас, орумду,
Ордолуу журтка катылып,
Кайнатпа менин шорумду.
Айтканым канча билип ал,
Арсланым Манас, тилимди ал!
Козголуп кетип Бээжин журт
Колун жыйнап калбасын,
Кордукту бизге салбасын!
Төрт түлүк малды чаппасын,
Төбөдөн кытай баспасын!
Билгенин кытай кылбасын,
Тукумду курут кырбасын!
Туш-туштан каптап аспасын,
Тутанып өлгөн капырлар
Дүмүрдүн баарын казбасын!
Кайра тартып сен кеткин,
Ашып-шашып Алтайга
Азырынча сен жеткин.
Айгырды бычып ат кылгын,
Кочкорду биттеп ирик кылгын,
Буканы бычып уй кылгын,
Алтайда кара калмакты
Алеңгир салып буй кылгын!
Буураны бычып төө кылгын,
Бузуктуу кара калмакты
Түп көтөрө жөө кылгын!
Уккан менен билгенге,
Отор-отор оюнчук,
Кырк үйлүү кыргыз элиңди
Ойнотуп көчкүн бери жакка.
Кара калмак, манжууну
Четтеп көчүп алганда,
Оркондун тоосун таянып,
Оркоюп чыга калганда,
Кечикпей жолуң чалармын,
Кызырдуу Кошой өлбөсөм,
Кыяматты көрбөсөм
Алты айдан кийин барармын!
Ок өтпөс темир тонум бар,
Эл эсебин алганда,
Элди катка салганда,
Оёнум сени тосууга
Он эки миң колум бар!
Дин бусурман тулпарын
Чубатууга саламын,
Ок өтпөгөн тон камдап,
Ок жетпеген ат камдап,
Маанисин көрүп жерди алып,
Басма ылоолоп эрди алып,
Кызыр чалган жол болуп,
Кыйланын баары козголуп,
Кызыкты кыйла саламын,
Кызыр чалган кабылан,
Кымбатың Кошой абакең,
Кыжылдаган кытайдан
Ажыратып аламын.
Чөп көгөрүп, жер жайнап,
Бетеге ыраң толгондо,
Эл өөдөлөп ошондо,
Жайлоого жаңы конгондо,
Ат кара тил болгондо,
Жети асаба туу алып,
Жер майышкан кол алып,
Астыңдан тосо барармын,
Жайнаган кара кытайга
Чунагым, сенин өзүңө
Жолдош болуп калармын.
Кара калмак каптаса
Өйүз-бүйүз турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Кажылдаган калмакка
Кабылан Манас сен үчүн,
Качырып айза сунармын,
Канкорум, сенин айыңдан
Кара кытай, манжууга
Жанымды курман кылармын.
Түйшүктү түздөп салармын,
Түз болуп Кошой калбасам,
Өзүм тосуп алармын!
Оркон, Алтай тоосуна
Өзүм тосо барармын.
Жолум үй тиге конормун,
Канкорум, сенин жолуңа
Өлбөсөм курман болормун!
Кой, Манас кан, көк жалым,
Жети-Өзөн турам жер жайлап,
Колума тийген калың кол
Курган канкор сен үчүн
Айдап барам кембайлап,
Кабылан Манас шеримсиң,
Белиме таңуу эримсиң.
Медер кылып отурган
Каргылуу тоодой белимсиң!
Туулбастан алты жыл,
Тууларың билгемин,
Азган-тозгон аз элге
Туу болот деп жүргөмүн.
Көз көрөлек бала элең,
Жылкыдан каалап берейин,
Кер кабылан малымды ал,
Келипсиң Кошой абаңа
Аздык кылса азыгың,
Көөкөргө куюп канымды ал!
Түнөрүшсө кытайга
Түз кирип айза сайып кел,
Түйшүк көргөн кырк үйлүү,
Шер экениң чын болсо,
Азат кылып алып кел!
Кайнап жаткан кытайга
Кагышып кыргын салып кел,
Кайран Балтай, Жакыпты
Эр экениң чын болсо,
Жергеңе эсен алып кел!
Казылуу жаткан ору бар,
Кырк үйлүү кыргыз элинин
Өзүң караан болбосоң,
Кайнай турган шору бар!
Кордук көргөн чени бар,
Койбой каптап келүүчү
Ал кытайдын эли бар.
Эр жерине конуучу,
Канкор - деп, кудай жаратса,
Эл үчүн курман болуучу.
Атаа, Манас, кулунум,
Абаң Кошой өлбөсө,
А дүйнө жүзүн көрбөсө
Кыргынды кызык салармын,
Кылча көрбөй куу жанды
Ажыратып алармын!
Көк жалым, сага кебим бар,
Көп сөз айтар ченим бар!
Жана айтса мунум бар,
Канкор шерим, угуп ал!
Айкожонун Билерик
Кытайга элчи барыптыр,
Кыстоону кытай салыптыр,
Миң балбан менен чоң Жолой
Манжуунун каны Эзкара
Баланы сынап калыптыр.
Билерикти жактырып,
Чоң күрөң оозун буруптур,
Чоң калдай бар жанында,
Айкожонун Билерик
Жапааны Эзкара чочко кылыптыр.
Адам, далай алптын султаны,
Кыйласынын кыйыны,
Баарысынын баатыры,
Эрге ылайык эр экен,
Айкожонун уулу экен,
Алданын сүйгөн кулу экен.
Он экиде кези экен,
Өрттөнгүрдүн өзү экен,
Дин кулпусу эр экен,
Кармап алса бурутка
Кереги тийчү эр экен.
Айзакерден ыктуусу,
Жазы маңдай, жаргак көз
Бусурмандын мыктуусу.
Эңчегер бойлуу, өңү саз,
Маңдай чачы аз болот,
Тутанып өлгөн бул чочко
Каканчынга Бээжинге
Түбүндө бизге кас болот.
Үйүң күйгөн бурутту
Кол-аягын байлайлы,
Чынмачындын баашасы,
Чын Бээжинге айдайлы!
Карыкан бар, Эсенкан,
Тартуу кылып баралы,
Кырк аркан бою чоң зындан
Өлтүрбөстөн - житирбей,
Зындан-орго салалы
Жаңжалдашпай, урушпай,
Кызыталак буруттун Бурут деген журуттун
Билерикти бекитип,
Кандыгын сурап алалык,
Тил албаса жоёлук,
Эл баатыры Алөөкө
Эл четине апарып,
Ак үйлүү муну коёлук!
Алтындан салым көп алып,
Бажыга түмөн мал салып,
Бажыга малы жетпесе,
Беш көкүлдүү кызды алып,
Талаадан байлап дөөсүн,
Буйрукка бурут көнбөсө
Талкандай муштап мээсин,
Чыгаралы буруттун
Капкайдагы кээсин!
Кумдан кулан кубалап,
Кутуруп калган кези экен.
Өлчөөсүн алып кытайдын,
Далайын көрүп бул элдин.
Танабын тартып бул жердин,
Талкаланып бул бурут
Талаалап жүргөн кези экен», Деп, ошонтүп, Эзкара,
Талканды таамай салыптыр.
Доңуз мүнөз эр Жолой
Талкалашып урушуп,
Кандуу канга канышып,
Качпай туруп салышып,
Кызыкты кыйла көрүшүп,
Булак аккан эмедей
Кызыл канды төгүшүп,
Уйгу-туйгу турушуп,
Бир билген чырын кылыптыр,
Алпы кирип зордуктап,
Манжуу, кытай кордуктап,
Билерик колун кырыптыр.
Айкожонун Билерик
Билерик кармап алууга
Билген чырын Эзкара
Сынап туруп кылыптыр.
Билген чырын баштаптыр,
Баатырларын барбайтып,
Маңдайга кырып таштаптыр.
Кыйындарын кыйратып,
Кыйын мүшкүл салыптыр.
Жалгыз калып Билерик
Кытай жетип имерип,
Айзаларын сунуптур,
Айгай кулак тундуруп,
Аскерлерин Билерик
Эзкарага кырдырып,
Кечээ, Билерик кордук көргөндө,
Кыйла колу өлгөндө,
Жапаа көрүп жалгыз эр
Мүшкүл тартып күн көрүп,
Жар-жоросу өлүптүр,
Жалгыздыкты көрүптүр!
Айза сунуп турушуп,
Бой бербептир Билерик
Он эки күнү урушуп.
Ал Билерик байкушту
Курчап кытай толуптур,
Кургур жалгыз болуптур.
Маңдайында бараан жок,
Мендесине бербесин,
Бастырып чыгар караан жок.
Бел байлаган бели жок,
Бекип жаткан жери жок,
Каз айланбас зоосу жок.
Каргылуу кара тоосу жок.
Эш тутарга эли жок,
Кара кылар калкы жок,
Ажыратып алуучу,
Аңгеме-кыргын салуучу,
Кошой, Манас алпы жок,
Кордукту артык көрүптүр.
Койгулашар чаркы жок,
Койгулашып Билерик
Кудай бетин көрсөтпө,
Мурундун баары бүлүнүп,
Кулактын баары кулжуюп,
Тарсылдактан жулунуп,
Туш-тушунан көргөндө
Менденин бою дүркүрөп,
Айза, кылыч, жаа огу
Туш-туштан тийип күркүрөп,
Кытай илек, ал жалгыз,
Кылганы барбы кудайга,
Чапчышышып турушуп,
Чамасы кетип ал бошоп,
Он беш күн тынбай урушуп,
Коюнуна кара кан толуп,
Караанга байкуш зар болуп,
Кайрат кылчу эки кол
Өөдө болбой шал болуп,
Дүйнөгө бергис кайран баш
Челектей кызыл кан болуп,
Билгендерден сурадым,
Билериктин жомогун
Азапты артык тартыптыр,
Мендеси мындай болобу?
Күрмө кийген баатыры,
Күчтүү Жолой капыры
Күчөп кирип келгенде
Дини ыслам адал дин,
Бусурмандын уулунан
Бир көргөнгө зар болуп,
Ал кытайдын огунан
Мендесине бербесин,
Кара макмал, ок өтпөс,
Үстүндөгү кийгени
Кат-катынан бөлүнүп,
Кыймылдаса Билерик
Жолум үйдөй жаа огу
Ар кайсы жерден төгүлүп,
Ошо согуш ичинде
Минген аты Кылжээрде,
Кылжээрде жүрбөй болкулдап,
Жүрбөй калган себеби Булчуңун булгай ок тийип,
Кылжээрде аксап жүгүрүп,
Кылча табар айла жок,
Билерик жандан түңүлүп,
Чама кетип, баш чайкап,
Чарчап булар турганда
Кытайлардын балбаны
Туш-тушунан кол салып,
Чабышты мыктап кылганда,
Чабышып чама жете албай,
Айкожонун Билерик
Чаркы кетип турганда,
Манжуулардын баатыры,
Жоо бөрүсү жонумдун
Жолу катуу капыры,
Эпсиз журттун эрени,
Эң акылман, чоң сынчы
Эзкарадай берени,
Калдайлардын капыры
Манжуулардын каны экен
Эр Эзкара баатыры.
Чоң күрөңгө камчы уруп,
Каарданып бакырып,
«Казыр байлап алгын», - деп,
Балбандарын чакырып!
Малакайчан ыктуусун,
Балбансынган мыктуусун,
Адамдын мойнун алуучу
Төө моюн кара оргогун,
Айдаган экен Эзкара
Дөөдүр кара соргогун.
Жаң-жуңун кууп токмоктоп,
Эзкара каарын төккөндө
Жалаң аскер көп колу
Жаны чыгып шокшоктоп,
Кызыкты кыйла баштаптыр,
Кыжылдаган кытайын
Чоң күрөңчөн Эзкара
Кырып ие таштаптыр.
Жер топосун сапырып,
Эзкара кайрат кылганда
Жер жарылган бакырык,
Айгай кулак тундуруп,
Калмактардын балбаны
Үйдөй чокмор колго алып,
Бир жактан чыгып булдурук.
Асманга учуп топурак,
Аскер кайнап топурап,
Айзанын башы кагышып,
Ат көрбөгөн жөө күлүк
Жөөлөрү аттай жарышып,
Каны каарын салган соң,
Каптабай кытай турабы,
Кыйыны буйрук кылган соң,
Кырат экен капырлар
Аянып кудай урабы?!
Кара жоолук түйгөн баш,
Аркасында болтоктоп,
Кол токмоктой өргөн чач,
Билерик каптап кеткенде
Калмактын калкы аралаш.
Маңдай жагы бакырык,
Кырк уруу кытай балбаны
Туш-туштан ураан чакырып,
Айла кетип турганда
Жаа тарткыч Дөөдүр жетиптир,
Билерик кармап алалбай,
Астындагы Кылжээрде
Сүбөөнүн бир жак бетине,
Көк боордун таамай четине,
Бармагынан май чыгып,
Күч менен тарткан доңуздун
Тырмагынан кан чыгып,
Тарткан жаасын карасаң
Боосу кылдай чоюлуп,
Каарданып турганы,
Кылжээрде кыйын тулпарды
Жаа менен урганы.
Жаанын огу дыркырап,
Кылжээрденин капталы
Тийген жери быркырап,
Кан төгүлүп зыркырап,
Кан-жин менен аралаш
Капталынан чочконун
Кара кан агып дыркырап,
Сүрдүгүп жээрде жыгылып,
Атаа, кытай алган Кылжээрде
Аңгекке башы тыгылып,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Аласасы келгенде
Ушундай экен дүйнө шок!
Билерик айтып мындай кеп:
«Кожолорум короюп,
Мурда кыйла эр элем,
Кыйындардан айрылып,
Өзүм калдым сороюп!
Саят кылып, аң уулап,
Ууга кирген экемин,
Айыкпаган бир азап,
Чууга кирген экемин!
Кез болгон кайра тартпаган
Жолго кирген экемин,
Кесип адам өтө алгыс,
Шорго кирген экемин!
Жапаа, мүшкүл балааны
Көргөнү келген экемин,
Отура калып сийбеген,
Жеңи жерге тийбеген,
Дини кара капырдан
Өлгөнү келген экемин!
Кайнап жаткан капырдын,
Каарданган баатырдын
Колунда калган экемин!
Мөңкүсөм чыкпас капырдын
Торунда калган экемин!» -
Деп, ошонтүп, Билерик
Үзөңгүдөн бут тайып,
Ээрден көчүк бултайып,
Эки буту салактап,
Кубарып өңү суюлуп,
Эки беттен аккан жаш
Акырек ылдый куюлуп,
Билерик минтип туруптур,
Кордукту Жолой кылыптыр.
Темир аркан торчону
Тегеректеп тор салып,
Тегиз канжар колчону
Ач айкырык кол салып,
Буйрук кылып Эзкара
Өкүргөндөн бакырып,
Өлтүрүп ийбе окус», - деп,
Балбандарын чакырып,
Тегеректей калгын, - деп,
Башына коок салгын, - деп,
Чапчышарга чама жок,
Кол-аягын байла, - деп,
Качырга байлап мингизип,
Каканды көздөй айда, - деп!
Таң-тамаша оюнду
Жоону жеңдик, салгын! - деп,
Ай Жаң-Жуң кан, Күн Жаң-Жуң,
Чет-Бээжинде Эсенкан
Таш-Көпүрө шаарында
Жарым каным Азезил,
Бээжиндин каны Карыкан
Буларга айдап барыңар!
Ит болбосоң балбандар,
Кырк уруу кытай Бээжиндин
Кандыгын сурап калыңар!
Мындай адам кабылбайт,
Бу түрдүү адам табылбайт.
Балбандыгы башкача,
Баатырдыгы бир канча,
Колго түшкөн жан экен,
Каканчындын Бээжиндин
Ырысына табылган
Ырас мыкты жан экен.
Колго тийген коёнду,
Коё берген оңорбу?!
Касташып жүргөн буруттун,
Бурут деген журуттун
Сурап ичип тойбогон,
Сугалагын койбогон,
Караңгыда айдаса
Карышкырча жойлогон,
Бүлүк салып, мал тийген,
Эреже бузуп, эл сойгон,
Өзөнчө жерге өрт койгон,
Кара сууга кан куйган,
Суу ич десе, уу ичкен,
Кан төк десе, жин төккөн,
Эңишкен туура келбеген,
Эңкейтип менде жеңбеген,
Чабуул издеп, журт бузган,
Чабылган кыргыз тукуму Уйпалган кыргыз ал журттун
Улугунун өзү экен.
Караган кара көзү экен,
Орго алпарып салалык,
Тутанып өлгөн кыргыздын
Кыздарын тартып алалык!
Кырк аркан бою чоң зындан
Ошого барып салалык!
Кызыталак буруттун
Кыйласын тартууга алалык!
Ал сөзүңө көнбөсө,
Ал айтканды бербесе,
Колго түшкөн Билерик
Кылычтап башын алалы,
Кыйратып башын жаралы!
Күчтүү балбан экөөлөп,
Күрмөп байлап мойнунан
Өөдө-төмөн жетелеп,
Кыйратып башын алалы!» Эзкара мындай айтып кеп,
Зилинде бул иш керек, - деп,
Качырга байлап алды эми,
Шуру отогот, маржан таш,
Зуңтуңдун каны аралаш,
Улугу бар, каны бар,
Кыйындары, баары бар,
Манжуунун каны Эзкара,
Шибээликтен Ылама,
Калмактардын Жолою,
Таамай эрен жаныбар,
Билерик байлап алганда
Таш сайынган кытайдын
Тазасынын баары бар.
Баланы кармап алыптыр,
Темир торго салыптыр,
Белинен кармап бүктөптүр,
Бээжинди көздөй жүктөптүр.
Каары толук бакырып,
Сүйүнгөндөн баарысы
«Какайлап» ураан чакырып,
Сурнай үнү бапылдап,
Жезнай үнү такылдап,
Барабан кагып той кылып,
Баатыр экен Эзкара
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Байлап алган баатырын
Астына салып айдатып,
Айлалуу Жолой капырың
Өзөндөн чаңы буркурап,
Өзүң көргөн көп манжуу
Өлөңүн айтып чуркурап,
Балбаны бөлөк бөлүнүп,
Балбандардын сыягы
Баатырлык түрү көрүнүп.
Балбандын түрү бир башка,
Баатырларын чогултуп,
Алган экен Эсенкан
Ааламды бузган көйкашка,
Улугу бар, каны бар,
Ушунчаны жыйнаган
Билгич экен каркыбар.
«Билерик байлап келдик», - деп,
Астына кабар салдырып,
Алтымыш тейтей, кырк манжуу
Сүйүнчүсүн алдырып,
Эсенкандын эшикте
Таза кумдан төктүрүп,
Сейилдикке чыгуучу
Опсуз бийик мунара
Баашалыгы башкача,
Кызыталак сурагы
Кабар укту Эсенкан.
Мунарага жүгүрүп,
Толуп жаткан көп аскер
Кан Эсенкан алдына
Келиндерче тоңкоңдоп,
Таазим кылып жүгүнүп,
Каарданып Эсенкан,
Турган экен бакырып,
Көп ылашкер, сан тыргоот,
Бирөөн койбой чакырып:
«Ордо каптап, кол жүрдүң,
Аз гана эмес мол жүрдүң!
Улугуң, баштык каның кел,
Ушунча журтум, баарың кел,
Таш сайынган тазаң кел,
Күрмө кийген күчтүүң кел,
Айбалта чабар ыктууң кел,
Айзага камбыл мыктууң кел,
Айзасы артык учтууң кел,
Кылычы кыйын курчтууң кел!
Жети түмөн жоо келсе,
Жеке айза сунчуң кел,
Даарының калбай, баарың кел,
Чала моңол каның кел,
Миңден чыккан бириң кел,
Акылга дыйкан ыктууң кел,
Аябаган мыктууң кел!
Кымбатыңар, карыңар
Тополоң тийген эмедей,
Токтобой каптап келипсиң.
Тозмого койгон баарыңар!
Кароолго койгон ыктууңар,
Ашып-шашып антаңдап,
Калбай баарың келипсиң,
Калың аскер мыктууңар.
Бейлеп, ойлоп, көп жүрөм,
Чалыша кетсек окустан,
Он сегиз миң ааламды,
Жерге туулган адамды
Желдетим жумшап талкалап,
Жеке билем, - деп турам.
Ашып-шашып келгениң,
Далай балбан антаңдап,
Тагымды тепсей келгениң,
Эселек кол энтеңдеп,
Эминени көргөнүң?!»
Ачуусу келип Эсенкан,
Ачууланып үксөңдөп,
Төбө чачы сүксөңдөп,
Каарды катуу баштады,
Аскерлерди Эсенкан
Чалып ие таштады.
Эр Эсенкан улуктун
Бекем кылган беш сарай,
Бекемдиги бир далай.
Беттеп менде келбеген,
Бет алып адам жеңбеген,
Сакчылары сандан көп,
Кароолчусу андан көп.
Балбаны бар жабылган,
Улук экен Эсенкан
Баш күнүнөн камынган.
Ары жагында сакчысы,
Адамдын мурду, кулагын
Тумар кылып тагынган.
Айта-буйта дегиче,
Буйрук кылса Эсенкан
Көп аскери жабылган.
Эсенкандын алтын так,
Айланасы чынар бак.
Ал тагынын эшикте,
Казылган даяр ору бар
Ары жагына караса,
Кынжы салып байлаган
Катылса соёр зору бар.
Караса мынча баркы бар,
Жан сактарга сан колу
Жыйылган экен каркыбар.
Манжуунун каны Эзкара,
Калмак каны чоң Жолой
Каарды катуу баштады,
Журт баштыгы Эсенкан
Жутуп ие таштады.
Кара калмак карысы,
Шибээ, манжуу баарысы
Кыргын тийген эмедей,
Эсенкан каарын төккөндө
Кыйрап түштү баарысы.
Өз билгенин сан колго
Кыла турган болуптур,
Токтобостон сан колду
Кыра турган болуптур.
Чогуусу менен баарына
Адам көрбөс дүмөктү
Кыла турган болуптур.
Манжуунун каны Эзкара
Сан колунан бөлүнүп,
Эсенкандын көзүнө
Эрдиги эпсиз көрүнүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Ушунчалык шаардын
Улугу экен Эзкара,
Дал алдына барганда
Келин болду жүгүнүп,
Эзкара айтты эми кеп,
Кан алдына мындай деп:
«Баатыр Эсен, улугум!
Ат бороюн сыдырып,
Жердин үстүн кыдырып,
Чалгын чалып, жер кайгып,
Эрдигим менин ким үчүн,
Эр Эсенкан, сен үчүн!
Ат бороюн сыдырсам,
Ааламдын баарысын
Безип жүрүп кыдырсам,
Чачкын кылсам малымды,
Курман кылсам жанымды,
Сүйүнчүлөп эр байлап,
Алдыңа келсем күүлөдүң,
Баш кесердей түрдөндүң!
Кыйла кызык баштадың,
Кылчайбай койсом өзүңө
Кырып ие таштадың!
Кан эле болсоң бекерсиң,
Кан экениң чын болсо,
Кайран башты кесерсиң!
Каным, буйрук сен кылдың,
Айтканыңа мен турдум.
Өзүң буйрук кылган соң,
Капчалды бузуп жол алдым,
Какандан жыйнап кол алдым.
Ат бороюн сыдырдым,
Ааламдын баарысын
Жортуп жүрүп кыдырдым.
Эзкара жортуп ашпаган
Адыр-күдүр бел калбай,
Мен көрбөгөн эл калбай,
Тулпар атым жоорутуп,
Көбүрөөк көңүл оорутуп,
Чай алган тоонун кентинен,
Алтын казчу Чай-Тоонун,
Түгөнгөн ары четинен,
Үзүлгөн тоонун урчуктан,
Узун түшкөн тумшуктан,
Курун селде чалынып,
Кудуретке жалынып,
Аркар айдап, кулан кууп,
Астымдан чыкты бир топ жан.
Чегимди бузуп келиптир,
Келгенин көзүм көрүптүр,
Уламадан уласам,
Учу-түбүн сурасам Көрсө, бурут өзү экен,
Бир шайтанды Бээжинге
Кызыталак ал бурут
Салганы жүргөн кези экен.
Кайгуул карап, жер чалып,
Кас болуп жүргөн кези экен.
Бир дүмөктү Бээжинге,
Салганы жүргөн кези экен.
Бажыдан жыйган түмөн мал,
Казыналык түмөн мал Кастык кылып бу бурут
Алганы жүргөн кези экен,
Бир шумдукту каканга
Салганы жүргөн кези экен!
Өзү ыслам дининде,
Өрттөнүп кеткен бул бурут
Бизге душман зилинде.
Кайгуулду тиктеп бул бурут,
Алганы жүргөн кези экен,
Калайманды каканга
Салганы жүргөн кези экен.
Томуктай жерде тоо жок,
Токумчалык коо жок,
Чоң-Туңшанын четинен,
Кулан-Талаа бетинен
Кутуруп кеткен бурутка
Жекене белге курчандым,
Жеке аралап кол салдым.
Кутургурдун өзү экен,
Зордугу тоонун теңиндей,
Анча-мынча адамды
Айдап кырып жегидей.
Миздей сары талаада
Өйүз-бүйүз туруштум,
Мылтык атып, жаа тартып,
Кырк бир күн тынбай уруштум.
Ат салышып чыгышып,
Ач кыйкырык салышып,
Айза кыйрап кеткенде
Айбалта менен чабышып,
Эрдигин көзүм көргөнү,
Кырк бир күнгө бой бербей,
Таш сайынган кытайдан
Тазалары өлгөнү.
Ат салышып турушуп,
Айгайлашып урушуп,
Шибээнин Калдай каны өлүп,
Кагышка кирип барганда
Калмак Жондук дагы өлүп,
Кагыш, кыйын калайман
Каарды катуу баштадык,
Канжарколду каптатып,
Кайраты жок жаманын
Такыр кырып таштадык.
Белгилүүсүн жайладык,
«Канга керек болот», - деп,
Кадырлуусун кармадык.
Таамай уккун сөзүмдү,
Ачуулансаң мейлиңиз,
Тартуу кылдым өзүңө!
Кармап келген бул бурут,
Билеги жоон, таш жүрөк,
Бил мүчөлүү бадирек.
Балбандыгы бир канча,
Баатырдыгы бир башка,
Жалаяк ооз, жар кабак,
Айбаты артык, заары күч
Кармаша келген адамды
Кырып-союп кылат түз!
Ач арслан төштөнгөн,
Өрттөнүп кеткен бул бурут
Алгыр бүркүт көздөнгөн,
Жаның чыккан буруттун
Жан казандай башы бар,
Жаткан иттей кашы бар,
Ороодой чуңкур көзү бар,
Өлүмдөн кайта кайтпаган
Оргу-баргы сөзү бар.
Акыл ойлоп, журт билген,
Зардалдык сыны көрүнөт,
Сан колду жеке баштаган
Балбандык түрү көрүнөт.
Тексиз жүргөн уул эмес,
Тегин жүргөн кул эмес.
Өрттөнгүрдүн өзү окшойт,
Бээжинге бузук салуучу,
Бет алганын алуучу,
Бейпай кулдун өзү окшойт.
Айза кармап имерди,
Өңчөй балбан манжууну
Өрттөнүп кеткен бул бурут
Өткөрө кырып жиберди.
Кылычын кармап толгоду,
Кызыталак бурут оңбоду,
Кыргынды кызык баштады,
Катылгандын баарысын
Кылычтап кырып таштады.
Мен Эзкара болгону,
Эзкара атка конгону,
Мындай эрди көрбөдүм,
Мындай эрди туйбадым.
Беттешкени - бештен, төрт,
Кызыталак буруттун
Бет алган жагы кызыл өрт,
Катылганды чалгандай,
Каман сыны бар экен,
Атышканды алгыдай,
Арслан сыны бар экен.
Кара жагал Бороончу
Бозуп чыгып уруштук,
Калмактардан чоң Жолой
Тозуп чыгып уруштук.
Чоң күрөңчөн Эзкара
Кошо чыгып уруштук,
Делпиң алп менен Дөөдүр алп,
Каршылашып туруштук.
Арага алып четтедик,
Өң дөөлөрдүн баарысы
Билерикти беттедик.
Күчкө салып баланы
Эптеп кармап албасак,
Бээжинди соо коёбу,
Катылган аман калабы,
Бул өңдөнгөн куу бурут
Элинде бекер жатабы?!
Кармап мүнтүп албасак,
Бээжинди аман коёбу?!
Үйүң күйгөн бу бурут
Адамдан артык туулган,
Мынча кармап албасак,
Сала турган чуулган.
Кыйындарын кыйратып,
Каарды сала киргенбиз,
Кармап алып бирөөнү,
Бет алдыңа береним,
Тартуу кылып келгенбиз!
Сынчыңызга сынатып,
Сынап туруп алыңыз,
Сыныңа толсо бурутту
Зынданыңа салыңыз!»
Эзкара мындай дегенде,
Эсенкандын доолбас,
Кан алдында белгиси
Өзү билдин териси,
Жезге чоюп каптаткан,
Алтын тактын түбүнө
Кароолун коюп сактаткан.
Көчүгү жоон үч кучак,
Үйдөй чокмор колго алып,
Камынып чабат балбаны,
Үнү угулбай дүңгүрөп,
Кулактын чыгат далдалы,
Жанындагы балбаны
Доолбас уруп калганы.
Доолбас бекем кагылып,
Сыйкырчысы, сынчысы
Доолбас үнүн укканда
Каптап жетти көп улук.
Эсенкандын кум майдан
Ашып-шашып басышып,
Балбаны минтип турганда,
Үрбөп-дүрбөп жүгүрүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Сыйкырчысы, сынчысы,
Ажайыпчы, балчысы,
Атагын көргөн чочуган,
Алтымыш барак Бурканды
Артык-жетик окуган,
Сынчылары келгенде
Сынап бергин муну, - деп,
Калк жыйылып туруптур,
Катуу буйрук кылыптыр.
Билериктин моюнунан
Тээктеп бекем байлаптыр,
Жети дөөсү жетелеп,
Өөдө-төмөн айдаптыр.
Сынчылары көрүптүр,
Эр Эсенкан чоң канга
Кылыгын айта бериптир:
«Улук да экен, шер да экен,
Колго тийген бул бурут
Артык мыкты эр экен,
Кан ичме канкор бурутка
Жолдош болчу неме экен.
Орто бойлуу, кең далы,
Ойротту бузар эр экен,
Каканчындын Бээжинге
Ок атуучу эр экен.
Кең көкүрөк, жайык төш,
Келберсиген куу бурут
Кандай күнү болгон кез.
Кол-аягын бекитип,
Кордук кылып бакпасаң,
Топ казына мүлкүңдү
Чача турган уул экен,
Токтобостон Какандан
Кача турган уул экен.
Мурадына бир күнү
Жете турган уул экен,
Бузулса качып элине
Кете турган уул экен.
Көзү кызыл, өңү чок,
Көп жерде мындай бала жок,
Бекер калчу кул эмес,
Бээжинге токтоор уул эмес.
Туура жагың Каканчын,
Маңдай жагың Бакбурчун.
Улуңту, Кентун, Туңшаны,
Кездик эле мынчаны.
Малдан ачып баарды,
Сынап жүрүп кыдырып,
Көрдүк эчен шаарды.
Эрден мындай көрбөдүк,
Эзелден мындай билбедик.
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча.
Орто бойлуу, кең далы,
Оюлгур мыкты жан экен,
Түрүн көрүп байкасак,
Он экиде бала экен.
Кайыбынан кабылган,
Бээжин оңой жер эмес,
Бул бала кайсы күнү кабылган?»
Эсенкандын алдына
Сынчынын каны Чоң Аяр
Чоң Аяр туруп муну айтат,
Билген жанга шумду айтат:
«Колго тийген коёнду
Коё берген оңорбу?!
Эсенкан, улук сен элең,
Билгич аяр мен элем!
Колго тийген буруттун
Кол-аягын бекитип,
Орду көздөй айдаңыз,
Тилимди тиктеп алыңыз,
Кырк аркан бою зынданга
Алып барып салыңыз,
Бек бекитип калыңыз!
«Билерик колго түштү», - деп,
Бурутка кабар кылыңыз!
Дегениңе көнбөйбү?
Өрттөнүп кеткен ал бурут
Каалаган жерди бербейби!
Башчыларын жыйбайбы:
«Баланы аман алам», - деп,
Мал-башын тартуу кылбайбы!
Ушул жаткан баласын,
Ажыратып алууга
Айтканыңа көнбөйбү,
Алты-Шаар, Маргалаң,
Ары жагы Самаркан,
Колтугу Кокон, Анжыян Ошондон берки калаасын
Тартуусуна бербейби!
Дегениңе көнбөйбү?!
Каарды катуу салабыз,
Кызыталак буруттун
Канча мүлкүн алабыз!
«Бербесең жайлап салам», - деп,
Кызыталак буруттун
Кандыгын сурап алалы.
Адегенде көнбөсө,
Ал айтканды бербесе,
Колго түшкөн баланын
Кол-аягын байлайлы,
Өөдө-төмөн токмоктоп,
Кордук кылып жайлайлы.
Эстеген жоонун четине,
Бусурмандын бетине,
Каардуусун соёлу,
Алымды мыктап алууга,
Азапты мыктап салууга,
Эр Алөөкө баатырды
Маргалаңдын шаарына
Кан көтөрүп коёлу.
Энеси талак бурутту
Эптеп жүрүп соёлу!
Кыстоону кыйын салалы,
Кыйыгын таап буруттун
Кыйла мүлкүн алалы!
Чоң Аяр айтып турган соң,
Аны укканда Эсенкан
Кубанып калкы чуркурап,
Кубанчылуу той кылып,
Калкынын баары жыйылып,
Дүнүйөнү чачтырып,
Балбандарын шаштырып,
Кырк кулактуу жез казан
Так алдына астырып:
«Тилегим кудай берди, - деп,
Тиктеп жүргөн душманым
Эзкара байлап келди», - деп,
Күйүттүн баары чачылып,
Күптүүнүн баары ачылып,
Адам тапкыс ой кылып,
Аалам журттун баарысын
Жыйып алып Эсенкан,
Жылма болгур, той кылып,
Кырк кулактуу жез казан
Жагып отту кайнатып,
Үйдөй болгон бурканды
Казандын өөдө жагына
Салбыратып астырып,
Өөдө карай байлатып,
Кырк өгүздү бир союп,
Муну бүтүн салдырды.
Кырк чочкону бир союп,
Кырк күчүктү бир союп,
Кырк мышыкты бир союп,
Баарын катар салдырды.
Адам тапкыс ой кылды,
Коңгуроо бекем кагылып,
Кайнап жаткан көп улук,
Тыргооту тыйпыл жабылып,
Эсенкандан чочунуп,
Колодон кылган бурканды
Бизге кудай ушу, - деп,
Жабыла баары чокунуп,
Манжуунун баары жабылып,
Колодон кылган бурканды
«Кудай бу», - деп табынып,
Желигип манжуу, көп шибээ
Жети күнү той кылып,
Той-тамаша шайлашып,
Калдайды жыйып калыптыр.
Алөөкөдей баатырды
Маргалаңдын шаарына
Кан көтөрүп салыптыр,
Муну менен Алөөкө
Ак үйлүү болуп калыптыр.
Билериктей байкушту
Кырк аркан бою чоң зындан,
Алып барып салыптыр,
Өлтүрбөстөн - житирбей,
Каары толук Эсенкан
Ушуларды алпарып,
Казынага багыптыр.
Өлбөй-житпей Билерик,
Ушу бүгүн аман - дейт.
Өлүк эмес, тири эмес,
Айкожонун Билерик
Көргөн күнү жаман - дейт.
Ордо жатып зыркырап,
Күйүп жүрөт - деп угам,
Олуя Кошой абакем
Качан апы кылат, - деп,
Билип жүрөт, - деп угам.
Арслан Манас кулунум,
Айтып бердим жомокту.
Көөдөндө черим муңум бар,
Айттым муну, угуп ал!
Балам, Манас, кулунум,
Абаң Кошой кары бар,
Кошой абаң ичинде
Төө көтөргүс зары бар!
Кыргынды кытай баштады,
Кылчайып карап койгонду
Кыргын кылып таштады.
Канкор тууган кулунум,
Сөзүмө кулак салыңыз!
Доошунан жан чыгып,
Азыр Алөөкө болду каныбыз!
Шер экениң чын болсо,
Азып калган кыргызды
Ажыратып алыңыз!
Маргалаңды сураган
Алөөкө болду атагы,
Ал Алөөкө чочконун
Ааламга тийди чатагы!
Орногону былтыр күз,
Кыйланы кырып кылды түз!
Каарданып бакырса
Ал капырдан күдөр үз!
Каяшаяк бергенди
Эки көзүн кашайтып,
Оюп салды, - деп уктум.
Алым бербей койгонду
Арык койдой тыртайтып,
Союп салды, - деп уктум.
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Ал Алөөкө капырдын
Доошунан жан чыкты.
Алтымыш уулдуу капыр, - дейт,
Ааламга бой бербес,
Алөөкө бааша баатыр, - дейт.
Жылт-жулт эткен дүйнөнү
Оруп турат Алөөкө,
Алым алып алтындан,
Соруп турат Алөөкө.
Алөөкөнүн кайраты,
Мактанып менде жетпейт - дейт,
Кайыр берем деген жан
Бирөө тирүү кетпейт, - дейт.
Алөөкөнүн каары
Ар адамдан артат - дейт,
Аркан байлап бутуна
Каар кылган адамды
Асманды көздөй тартат - дейт.
Айтсам кызык мунум бар,
Алөөкөнүн чатагын
Арслан Манас, угуп ал!
Көлүктөн тандап төөнү алып
Кордук кылды, - деп уктум.
Койбой баарын сабатып,
Зордук кылды - деп уктум.
Алты-Шаар, Кокондон,
Айдап сабап сарттардан
Алым алды ошондон.
Каарды катуу кылды - дейт,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып урду - дейт.
Алтымыш жамбы, миң кундуз,
Алым алып турду - дейт,
Алымына чыдабай,
Анжыян журту качты - дейт,
Кайран журттун уругун
Алөөкө кан чачты - дейт.
Быягында капырдын
Улуу Анжыян тушу бар,
Улуулугу эң кыйын
Үйүң күйгүр ушу бар.
Өңгөк-дөңгөк талааны
Оруп турат, - деп угам,
Каары тийген адамды
Соруп турат, - деп угам.
Каттаган адам барат - дейт,
Кармап алып бу чочко
Ажайыпка бактырган
Каманына салат - дейт.
Ажайыпка орноткон
Керик менен били - дейт,
Жолборсу он беш төлдөйт - дейт,
Жолу каткан чочкого
Жолоп менде келбейт - дейт,
Жер жүзүнүн алптары
Каптаган менен жеңбейт - дейт,
Каптап адам барбайт - дейт,
Кез болгон адам калбайт - дейт,
Кылчайгандын чекесин
Жөн эле кармап оёт - дейт,
Ажыдаардын алдына
Кармап сала коёт - дейт.
Чындап жини кармаса,
Самаркан менен Коконду
Талкан кылып чалат - дейт.
Өрттөнүп кеткен ал доңуз
Жана жини кармаса,
Алдына барган мендеси
Өлбөй тирүү тартпайт - дейт.
Каарына алган мендеси
Эсен кайра кайтпайт - дейт.
Өрттөнүп кеткен Алөөкө,
Жоругун уксам чоң бааша,
Жологондун баарысын
Кырып-союп салат - дейт,
Уксак мындай тамаша!
Ажайып торун орноткон,
Артык деп угам кыялын,
Өтүп кеткен Намурут
Артык дейт андан сыягын.
Тил үйрөткөн чочконун
Кериги бар, били бар.
Керишкен менен ал жетпейт,
Кел, көчүп кел, канкорум,
Азыр менин тилимди ал!
Ажайыпчы, сыйкырчы,
Билгичи бар - дейт жанында.
Ачуусу келсе кырат - дейт,
Алакандай бусурман
Бөйдөй-чайдай куурат - дейт.
Аскеринен чаң чыгып,
Үйүң күйгөн чочконун
Каарынан жан чыгып,
Алымына чыдабай,
Эчен адам шашты - дейт,
Алты-Шаар, Кокондун
Журту тамам качты - дейт.
Буласын булап алды - дейт,
Казыналык чоң тагын
Маргалаңга салды - дейт,
Ак үйлүү жүрүп ал чочко
Бадыша болуп калды - дейт.
Болот эшик дарбаза,
Болуп калды чоң бааша,
Колуна тийген мендеге
Салды дейт кыйла тамаша.
Каарына чыдабай
Канча менде шашты - дейт,
Алым салып бул капыр
Арбагы журтту басты - дейт,
Колуна тийген адамды
Кокуйлатып чачты - дейт.
Алымын таап бербесе
Өз билгенин кылды - дейт,
Астына барган мендени
Ырайым кылбай ал чочко
Кыйласын союп салды - дейт,
Жетим-жесир, мискинге
Тозокту тоодой кылды - дейт.
Коломтодон кор чыгып,
Ордолуу шайык, көк жөкөр
Орчун Кокон, Маргалаң
Ошолорду сураган
Алөөкө аттуу зор чыгып,
Бул Алөөкө баатырдын,
Кайраты толук капырдын
Чарпышып чама келе албай
Беттешип менде жеңе албай,
Бейпай салды - деп уктум!
Дегениме көнсүн, - деп,
Койгулашпай тынч эле
Кошой алым берсин, - деп,
Мага да кабар кылыптыр,
Үйүң күйгөн чочконун
Элчиси келип туруптур.
Карыпчысын калдайтып,
Каны кошо келиптир.
Күрмөлөрүн күлдүйтүп,
Күчтүүсү кошо келиптир.
Кан буйругу келди, - деп,
Каяша кылбай, бурутум,