Манас - Саякбай Каралаев - 54

Буурусун тийген чийин жок,
Суур казган ийин жок,
Миздей сары талаада
Кетип барат дыркырап,
Даңканы көктө чыркырап,
Коңурбай келет зыркырап,
Сыргакты көздөй бет алып.
Ай Жаң-Жуң келет айкырып,
Алмамбетке бет алып,
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Чымын жанын аябай:
«Өлөмүн», - деп санабай,
Кытайлардын Ай Жаң-Жуң
Камбыл туулган эр экен,
Камындырбай жалгызды
Качырып айза салды эми.
«Күрмөсүнүн чети, - деп,
Алтын кемер бети», - деп,
Күрсүлдөгөн кытайдын,
Ай Жаң-Жуңдан озунуп
Алмамбет шилтеп өттү эми.
Эки айза тең тийип,
Кыйрап кетет быркырап,
Сыныгы көктө чыркырап,
Ат башындай ак була
Ар кайсы жерде буркурап.
Көңкү кытай, көп манжуу,
Эзкарасы баш болуп,
Каптап кетти чуркурап.
Сыргак жакын калганда
Алгара менен кылт коюп,
Адис болгон Коңурбай,
Ордун салып булт коюп,
Бура тартып сан колго
Сайдырбай кирип кетти эми.
Кубалап Сыргак киргенде
Каршы алдынан жалгыз көз
Баары бирдей дөө экен,
Урушка адис жөө экен
Тозуп чыкты жабылып,
Жалгыз калды ортодо,
Алек болду жан менен
Улак кандын Сыргагы.
Орто жерин оргутуп,
Кууп жүрөт эр Сыргак,
Тегерегин дыргытып,
Сүрүп жүрөт эр Сыргак,
Кез келгенин шыпырып,
Кырып жүрөт эр Сыргак.
Таанга шумкар тийгендей,
Өз билгенин кытайга
Кылып жүрөт эр Сыргак,
Уруш эмес оюнча
Күлүп жүрөт эр Сыргак!
Чыдабастан Коңурбай
Чакырып манжуу, кытайды,
Айкырык салып бакырды,
Калың колго муну айтты:
«Баарың бирдей жабылып,
Түп этектен алгыла,
Дүмөктү чындап салгыла!»
Калчанын сөзүн укканда
Жалпы кытай жабылып,
Жаны калбай камынып,
Айбалтачан жалгыз көз,
А да кирди жабылып,
Кылыч чабар ыктуусу
Кыйырынан кирди камынып.
Жалгыз калып ортодо
Жана Сыргак турганда,
Муну көрүп алыстан
Акбалтайдын Чубагы,
Аргынкандын Ажыбай,
Үзүктөй калпак Шууту кул,
Ырамандын Ырчы уул,
Кырктын башы Кыргыл чал
Боз уул менен Байчоро,
Бүткүл каптап кырк чоро.
«Төгүлө кирген жалгыз көз,
Чындап согуш салам, - деп,
Жалгыз калган Сыргакты
Ажыратып алам», - деп,
Ат коюп кирди кырк чоро.
Чубак жетип кытайга
Чуулганды салды эми,
Кырк чоронун баарысы
Кытай, манжуу сан колго
Аралашып калды эми.
Кызыл канга канышып,
Кылчайбастан салышып,
Баатырлары жадашып,
Күчтүү менен күжүрмөн
Кайра тартып жалтанбай,
Как жүрөккө мадашып,
Эчен тулпар бош калып,
Эчен эрлер жатышат
Денеси жок, баш калып,
Күн экени билинбей,
Түн экени билинбей,
Кара туман чаң түшүп,
Салышып жүрөт кыраандар.
Кылча жанын аябай,
Өлгөнүнө карабай,
Тизесинен кан кечип,
Тирелишип калганда,
Кыргынды бурут салганда,
Аралаша согушуп,
Былчылдашып жүргөндө,
Алыстан көрүп буларды,
Көкчө менен Музбурчак
Кылкылдаган кытайга
Кылчайбай айза сунушка,
Караан кылып чорону,
Кайра сүрүп кытайды
Бээжинге жете барышка,
Канча калың кол менен
Каптап кирди согушка.
Телкызыл менен Музбурчак,
Көгала менен эр Көкчө
Астына түшүп көп колдун,
Аркыратып келатат,
Буларды көрүп алыстан,
Коңурбай менен Эзкара,
Акыл кылып турду эми:
«Миңдеген калың кол болсо,
Арсландай жойлойбуз,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак,
Ошол үчөө болбосо,
Калган калың бурутту
Көз ачымга койбойбуз!
Музбурчак менен Көкчөнү
Жанагы айткан үч мыкты,
Ажыратып алгынча,
Жетип байлап алалы,
Башына азап салалы!»
Алгара менен чу коюп,
Астына алыс бөлүнүп,
Опол-тоодой көрүнүп,
Артында келет балбандар,
Бири калбай жабылып,
Артын айдап келатат,
Эзкарасы камынып.
Ал аңгыча болбостон,
Жебеден мурун жетти эми,
Алөөкөнүн Коңурбай
Жеткен жерден Көкчөнү
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Көкчө аттан түшкөндө,
Коңурбайдын кырк жайсаң
Ортосуна алды эми,
Тегеректеп калды эми.
Бир жагынан Музбурчак,
Айкырыгы таш жарып,
Келе жатат качырып,
Муну беттеп кырк жайсаң,
Кыркы айза тең шилтеп,
Музбурчакка жабылып,
Арасына алды эми.
Жамгырдай жааган окту көр,
Жаңылбастан качырган,
Зубун-зубун топту көр,
Кумдай болуп кайнаган,
Калың кытай көптү көр!
Ошондо да Музбурчак
Ат үстүнөн былк этпейт,
Көкчөнүн колго түшкөнүн
Көрүп турат Музбурчак,
Ажыратар арга жок,
Жара чайнап бармагын,
Эки көзү чачырап,
Өлүп турат Музбурчак.
Көгаласын Көкчөнүн
Бир жайсаң коштоп алыптыр
Түгөл кытай сүйүнүп:
«Түгөтөбүз эми», - деп,
Дүңкүлдөк уруп алыптыр.
Жөө күлүктөн бир миңи
Айдаркандын Көкчөсүн
Көк бөрү тартып калыптыр,
Ошондо Сыргак көгөрүп,
Кайып сындуу Көкчебич,
Эликтей болуп керилип,
Чалгынга минсе чарчабайт,
Оорукка калса оорубайт.
Башын жерге салыптыр,
Ала качып Сыргакты
Алек кылып калыптыр.
«Эр Манастап!» - үн салып,
Коштоодогу Көгала,
Аны Сыргак көргөндө,
Жоолоп жүргөн кытайды
Токтобой кирди кол салып,
Миздей болгон талаада
Кидирбестен жетти эми,
Канча калдай, жөө күлүк
Жыга сайып өттү эми.
Көгаласын Көкчөнүн
Жулуп алып кытайдан,
Аман коштоп кетти эми.
Алты миңге бой бербей,
Акбалтайдын Чубагы
Алышып жүрөт кол менен,
Көзүн салса эр Чубак,
Айдаркандын Көкчөсүн
Азапка чындап салыптыр.
Алактап айла табалбай,
Көк бөрү болуп жүрүптүр.
Башы челек кан болуп,
Бүткөн бойдон тамтык жок,
Кара кочкул кан болуп,
Муну көрүп эр Чубак:
«Музбурчак, Көкчө кан өлсө,
Келгендердин баары өлсө,
Таласка кантип кетебиз,
Не муратка жетебиз!» Деп, ошондо эр Чубак,
Көгала менен ойнотуп,
Эр Көкчөнү бет алып,
Качырып кирди кытайды
Кезиккенин сойлотуп.
Чубак жаңы жеткенде
Жалгыз көз качты сабылып,
Өлбөс жанга камынып,
Чууну Чубак салды эми,
Өлөр-өлбөс жан менен
Казактардын Көкчөнү
Эңип алып ошондо,
Оң тизеге койду эми.
Ала качып Көкчөнү,
Ажыратып кетти эми.
Ачып көздү-жумгуча,
Андай мындай дегиче,
Туйгун Сыргак кабылан
Туура тартып качырып,
Эр Көкчөгө жетти эми,
Жеткен жерде Көкчөнү
Көгалага мингизип,
Аман алып кетти эми.
Алып кетсе Көкчөнү,
Оозунда дем, түтүн жок,
Кенедей жерде бүтүн жок,
Эр Көкчөнүн оозунан
Бөлөк-бөлөк кан кеткен,
Эр Көкчөдөн ал кеткен.
Аргынкан уулу Ажыбай,
Адамдан кылдат себепкор,
Ажыбайдын колунда,
Желмаяндын жонунда,
«Себеп» деген бир дары,
«Медет» деген бир дары,
Шири каптын ичинен
Жанаякты алды эми.
Күлазыктан томкоруп,
Алты-жети жанаяк,
Чар дары кылып жуткузса,
Казактардын кан Көкчө
Умачтай көзү ачылды,
Ооруган жери басылды.
Буудайык кандын Музбурчак,
Телкызылдан ал кетип,
Денесинен Бурчактын
Кызыл кочкул кан кетип,
Жетимиш айза бир тийип,
Жети миң калдай жабылып,
Айкырык салып Ай Жаң-Жуң,
Чоң күрөң менен Эзкара,
Чоң балбандын баарысы
Буудайык кандын Бурчагын
Ортосуна алыптыр.
Эки көзү алактап,
Эки буту салактап,
Буудайык кандын Музбурчак
Кытай келип калганда,
Кылыч менен айбалта,
Шилтегенде сыр найза,
Не кыларын билбестен,
Эси ооп эндиреп,
Акыл айтып зеңгиреп:
«Эми өлмөк болдум», - деп,
Унчугарга дарман жок,
Ат үстүндө чиренип,
Аманат жандан түңүлүп,
Карап турду күңгүрөп.
Сырын бербей кытайга,
Билдирбестен зыңгырап,
Ошондо алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын Алмамбет,
Арслан тууган кара көк,
Алыстан көрүп Бурчакты
Камап турган кытайга
Качырып жеке киргени:
«Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тнргизин,
Ажыратып алайын» Ден, ошондо кырааның
Келе жатат түйүлүп.
Сарала менен зыргытып,
Жабыла түшкөн манжууну,
Тебетейдей ыргытып.
Аралап келет топ бузуп,
Кезиккен кытай топ түшүп,
Курчап жаткан кытайды
Кубалап чыкты Алмамбет,
Айланып алган кытайды
Айдап чыкты Алмамбет.
Баатырсыган кытайды
Баарын союп таркатып,
Музбурчактын үстүнөн
Сүрүп чыкты кытайды.
Музбурчактай баатырды
Телкызыл менен теңселтип,
Аман-эсен кытайдан
Ажыратып көк жалың
Алып чыкты ошондо.
Кутулуп Бурчак кеткен соң,
Өз кошуна жеткен соң,
Какайлаган көп кытай,
Карап манжуу турбастан,
Кан Коңурбай бакырып:
«Каптагын!» - деп, айкырып,
«Жайсаңдар!» - деп, өкүрүп,
Алмамбет берен көк жалды
Качырып калды калың кол.
Баары манжуу дүркүрөп,
Каптап кетти күркүрөп,
Кечилдери бир четтен,
Бу да кирди чуркурап.
Капталынан Коңурбай,
Качырып чыкты Ай Жаң-Жуң,
Каарданып Коңурбай,
Алгарага камчы уруп,
Жебеден мурун жетерде,
Сараланын үстүнөн
Көмө коюп кетерде,
Айза сайып калганда,
Азизкандын Алмамбет
Жойкуманы колго алып,
Жолборсуң, кыраан Алакең
Кыя чапты Калчанын
Кыйкырып сунган айзасын.
Ушунетип турганда
Учкан куштай зыпылдап,
Кайдан келди жан билбейт,
Улак кандын Сыргагы
Аралашып калды эми,
Айкырыгы көк жарып,
Аянбай согуш салды эми.
Кытайлардын Калчасы
Каарданып ошондо,
Кара жанын аябай,
Кытайлардын Коңурбай
Качырып кирди үчөөнү.
Мунун аркы жагынан
Кошо кирди Ай Жаң-Жуң,
Анын арка жагынан
Дагы кирди кырк жайсаң,
Арт жагынан миң кечил
Кыйкырып кошо кирди эми.
Жөө күлүк менен жалгыз көз
Жалпы кирди жабылып,
Каптап кирип калды эми,
Алмамбет, Чубак, Сыргакты
Арасына алды эми,
Чаңга аралаш Коңурбай,
Үчөөнө бирдей аралап,
Аянбай айза салды эми.
Канча айза сайса да,
Кыйла кылыч тийсе да
Кыңкайып булар былк этпейт,
Ээринен көчүгү
Кыйшайбастан бүлк этпейт.
Орто жерин Алмамбет
Оюп жүрөт койгулап,
Эки четин эр Сыргак
Айдап жүрөт сойгулап.
Кара жанга күч келип,
Кабылан жүрөт урушуп.
Кайда экени билинбейт,
Кыргыздардан бир киши
Көздөрүнө илинбейт.
Түгөнөт десе түтөдү,
Түбүнөн бери күчөдү.
Жердин бети жыбырап,
Түркүн-түркүн кол келди,
Бир четинен бир чети,
Көрүнбөстөн мол келди.
Карап турса көз салып,
Калыңдыгы ошондой,
Аккан дайра, көл келди,
Адам эмес быкылдап,
Кумурскача сел келди.
Кытай каптап кеткенде,
Кыраан тууган кырк чоро
Кыйкырып ураан чакырып,
«Кан Манастап!» бакырып,
Качырып кирди сан колго,
Чалды-куйду болушуп,
Чапкылашып сайышып,
Аралашып кетти эми.
Канчанын каны төгүлүп,
Кайраты кетип калың эл,
Эки жакка бөлүнүп,
Эл бириндеп турганда
Манжуунун каны Эзкара,
Кытайдын каны Ай Жаң-Жуң,
Кечилдин каны Коңурбай
Элден чыгып бөлүнүп,
Опол-тоодой көрүнүп,
Булар бөлөк чыкканда,
Кан Балтайдын Чубагы
Ай Жаң-Жуңга жетти эми,
Жеткен жерден эр Чубак
Көмө коюп өттү эми.
Оңолуп Чубак алгыча,
Капталынан Коңурбай,
Качырып бу да жетти эми,
Жеткен жерден Чубакты
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Кайрылып Калча жеткиче,
Башын кесип кеткиче,
Уй куймулчак Сарала,
Уюлгутуп Алмамбет,
Ал жабышып какчайып,
Эки көзү чакчайып,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Оозунан жалын төгүлүп,
Көзүн ачып- жумгуча,
Коңурбайга жетти эми,
Капталынан Калчаны
Кабырганын бети, - деп,
Чындап туштап өттү эми.
Коңурбайдай Калчанын
Ээринен эр кетти,
«Өө!» - дегенде оозунан,
Бөлөк-бөлөк кан кетти.
Кайраты качып боюнан,
Калча кулдан ал кетти.
Кайрылып кайран кыраандар,
Түп этектен аларда,
Узунунан саларда,
Алдындагы кара аты,
Кара атынын барбы - дейм,
Капталында канаты,
Коңурбайдай Калчанын,
Башына каран күн түшсө,
Качан да болсо Алгара,
Куткара жүргөн адаты.
Тоодой болгон Калчаны
Учкан куштай закымдап,
Куткарып алып кетти эми,
Жаралуу болуп Коңурбай
Жанына алек болгондо
Кырк кандын эли кытайдын
Бел байлаган бели жок,
Берен Калча шери жок,
Кайрат берип туруучу
Калча сындуу эри жок!
«Кан Манастап!» - кырк чоро
Кытайга кирип аралап,
Кызыл кыргын салды эми.
Акбалтайдын Чубагы
Аман калып ал жолдо,
Куткарып кеткен Алмамбет.
Жабыла кирген сан колдон
Айкырып Чубак аралап,
Кытайга кирди бир четтен.
Аттарын октой ойнотуп,
Аралап кирди Алмамбет,
Кошо кирип эр Сыргак
Кытайды кырды сойлотуп.
Орто жерин Алмамбет
Оюп кирип кетти эле.
Капталынан эр Чубак
Камап кирип берди эле,
Бир четинен эр Сыргак
Кырып-сүрүп кетти эле.
Каканчындын Бээжинди
Иле-сала болгончо
Какайлатып кытайды,
Ылаачын тийген таандай,
Кан Манастын кырк чоро
Кайта сүрүп Бээжинге
Айдап кирип кетти эми,
Он эки күндүк жолуна
Токтобой кууп кетти эми.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Кеңири акыл ойлоду.
Ай Жаң-Жуң менен Коңурбай
Арага элчи салды эми,
Элчи болуп элинен,
Ашык-анык бир чечен
Билгич кытай барды эми.
Кан Манастан тиленип,
Канча, канча өтүнүп,
Жети күн бурсат сурады.
Ошондо деди Чаңтийбес:
«Каалап келдиң Бээжинди,
Кан көтөрүп, биз алдык
Кабылан сиздей көзөлдү!
Сулайман тийбес Бээжинден
Сурак алып кайтыңыз!
Алтын менен күмүштү
Жүктөй албай кайтыңыз».
Агача келин, сулуу кыз,
Үптөй албай кайтыңыз!
Тилегиме көнүңүз,
Тилеп келдим өтүнүп,
Жети күн бурсат бериңиз!
Каардансаң кан Манас,
Кайра кырсаң эл мына!
Элчини келген өлтүрсөң,
Алдыңда кытай, мен мына!
Былкылдак куурай бышканча,
Мыйзамдын гүлү учкунча,
Мыктап жатып уруштук,
Бел байлаган эр өлдү,
Берен канча шер өлдү,
Караламан аскерден
Канча сансыз кол өлдү.
Жети күнү бурсат бер,
Кеңешели эл менен,
Карыкандай зор менен.
Акыл, кеңеш кылалы,
Алып барып Бээжинге,
Карыкандын тагына
Дагы сизди мингизип,
Алтын таажы кийгизип,
Кан көтөрүп салалы!»
Деп, ошонтүп, Чаңтийбес
Какылдап-какшап турганда,
Айтканына көндү эми,
Айкөл Манас кабылан
Жети күн бурсат берди эми.
«Бурсатты Манас берди» - деп,
Буруттардын баарысы
Эркин уктап алышып,
Эригип ордо салышып,
Чатыраш ойноп чатырап,
Кутурмач ойноп кутуруп,
Жашы менен карысы
Жай жатып калды баарысы.
Чалгынга жүрсө чарчабас,
Оорукка калса оорукпас,
Азизкандын Алмамбет
Жетип келди Манаска:
«Жети айчылык Бээжинди
Жети күндүк жол дедиң,
Камап жаткан кытайды
Кайрат кылбас эр дедиң.
Жети күн бурсат берипсиз,
Достум Манас, эсен бол,
Биз бул жерден эсен тартпайбыз,
Бирибиз тирүү кайтпайбыз.
Келген жан эсен кайтпайбыз,
Таласка тирүү жетпейбиз!
Айтсам айткан тилимди,
Албас болдуң сөзүмдү,
Түгөтмөк болдуң күнүмдү,
Казмак болдуң орумду,
Качан болсо тил албай,
Кайнатмак болдуң шорумду!
Салмак болдуң башыма
Капкайдагы сонунду,
Олжолотмок болдуң го
Сарала тулпар атымды!
Жети күн бурсат берипсиз,
Капкайда камын жедирип,
Баш-аягын жыйдырып,
Күчөтмөк болдуң капырды,
Кудайдын кылган иши экен,
Төкмөк болдуң канымды!
Керээз кылып кеп айтам,
Аман Талас барсаңыз,
Элди эсен көрсөңүз,
Тоодогу жылкым тогуз миң,
Тобурчак, буудан аралаш.
Тозоктуу башка иш келсе,
Кайда калбайт жалгыз баш!
Кеңешпей бурсат бердиңиз,
Арманым калды, кантейин,
Көзүмдөн аккан көлдөй жаш!
Тоодогу жылкым ээси жок,
Тоодогу жылкым жыйып кой,
Өзүм менен бир барган,
Аккандын кызы Арууке
Алган жарым бакты жок,
Мажикке ике кыйып кой!
Атыма катар жүгөн бар,
Аруукенин боюнда
Үч ай калган күмөн бар.
Эгер эркек туулса,
Тоюна токсон соё көр,
Атын эр Күлчоро коё көр!
Минген аты сур болор,
Оң далысы кең болор,
Телегейи тең болор,
Өзүмдөн өтө шер болор!
Кызарып жанган чок болор,
Сан колго кирсе ок болор!
Ак маралды уй кылар,
Алышканды буй кылар!
Тулаңдуу жерди тутантып,
Өзөндүү жерге өрт коёр,
Бекиген чепке жол салар,
Бет алышкан жоо болсо
Мендеден мурун кол салар!
Сарала мойнун бурганда
Үрбүстү жайлап турганда,
Чогулуп аргын конгондо,
Аташканым Арууке
Шерге талгак болгондо,
Үрбүстүн башы адыр таш,
Муздактын белин чалгамын,
Атып шерди бүктөтүп,
Өлтүрүп ичин жаргамын.
Куурдак кылып жүрөгүн,
Аруукеге бергемин.
«Эркек болсо медер», - деп,
«Ургаачы болсо бир күнү
Теңин таап кетер», - деп,
Ошо күндөн ушу күн
Медер кылып келгемин!
Эркек эмес, кыз болсо,
Аркар атып жеп койгун,
Акырет кеткен Алмамбет «Туйгунум, Алмам жан досум
«Туяксыз өттү», - деп койгун!
Элиме эсен кайтпаймын,
Эми тирүү тартпаймын!
Өлүп калсам кытайдан,
Белимден кармап бүктөп кет,
Талаага сөөгүм таштабай,
Саралага жүктөп кет!
Мазарлуу жерге барганда
Көрүмдү кенен оюн кет,
Сараланы союп кет,
Көрүмдү казып табыштап,
Колуң менен коюп кет!
Ушу турган Чоң-Бээжин,
Энекем мени тууган жер,
Киндигим канын бууган жер,
Көйнөгүм чечип жууган жер,
Киндик каным тамган жер.
Ушу жерге кан Манас,
Дене каным төгүлөт,
Төгүлө турган себеби:
Каражой уулу Кожожаш
Ойноо бала жаш кезде,
Опсуз тентек, мас кезде,
Алтыга жашым келгенде,
Ардактуу болуп кытайга,
Суук-Төр деген төрүнө,
Жалгыз көздүн элине,
Ажыдаардын алдына,
Абалкы жылы Бээжинге,
Алты миң бала жиберип,
Алты миң бала кырылып,
Ажыдаар заарынан
Алты бала, мен калып,
Жети миң бала бир барып,
Жети миңдин ичинен
Жети бала, мен калып,
Он миң бала бир барып,
Он эле бала, мен калып,
Окуп жүргөн чагымда
Көк байталды токунду,
Каражой уулу Кожожаш
Менден алты айча мурун окуду.
Учаарын билип ал калды,
Жүрүштү билип мен калдым.
Келгендерден кеп уктум,
Өлбөй-житпей сегиз жыл,
Кезик оору - деп уктум.
Кезигинен айыгып,
Келип калса бу жерге
Баарыбызды оң кылбайт,
Жалпыбызды соо койбойт.
Ат оюнчу, жөө күлүк,
Кытай бузуларда чыгуучу
Казыналык чоң мерген!»
Какшап айтып Манаска
Оозун жыйып алгынча
Боз ала желек кызыл туу,
Ошо кезде кытайлар,
Бой-бойлогон ызы-чуу.
Сурнай тартып калыптыр,
Сүйүнө турган кытайдын
Күнү тууп калыптыр,
Аркалуу мерген Кожожаш,
Анык келип калыптыр.

Кожожаштын келиши. Баатырлардын окко учканы 9

Кан Манастын кырк чоро,
Алмамбет, Чубак аралаш
Аныктап кирди согушка,
Музбурчак, Көкчө эки кан
Кайта кирди согушка.
Түнөрүп жаткан Бээжинге
Түз кирип айза сунам, - деп,
Түйшүгү кымбат тозоктон,
Жанымды азат кылам, - деп,
Серек, Сыргак - эки шер,
А дагы кирди согушка,
Карап турбай бусурман
Баары кирди согушка.
Ортосунан чаң салып,
Оён Алмаң, берениң
Оюп келип берди эле,
Топтоп жаткан кытайдын
Тобун чачып талкалап:
«Тобокел», - деп, Сыргагың
Союп келип берди эле.
Таш сайынган кытайдын
Тазаларын бир бөлүп,
Азизкандын Алмамбет
Астына салып кубалап,
Көгала минип айкырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Кайнаган кытай, манжууну
Түп нускада мындай тема жок
Кайра тозуп сапырып,
Ажал жетсе өлөм, - деп,
Өлбөй тирүү мен жүрсөм
Алмамбет, Чубак, Сыргакка
Караан болуп берем, - деп,
Кырктын башы Кыргыл чал,
Үзүктөй калпак Шууту бар,
Аргынкандын Ажыбай,
Ырамандын Ырчы уулу,
Колу күчтүү Байчоро,
Топ бузуучу Агаяр,
Сереңдеген Сереги,
Серпилишчү чыйрагы,
Төлгөчү Кара Төлөгү,
Бусурманга күн тууса
Кайран жандын кереги,
Аралаша кырк чоро
Кез келген жакка жол салып,
Кезиксе жанын аябай,
Кытайды кырып, кол салып,
Өлгөндөн кайра тартпаган,
Кызыл канга тойбогон,
Кызык согуш болгондо
Жалтайлап качып койбогон,
Коно келген Таласка,
Чоро болгон Манаска.
Жетиктеп белин курчанган,
Жети түмөн кол келсе
Желбегей кирип кол салган,
Манас кандын кырк чоро
Жеке кытай журту эмес,
Мындан мурун кырк чоро
Жетимиш жерден олжо алган,
Кез келгенди кан кылган,
Келберсиген Манасты,
Жер үстүнө кан кылган.
Манас жооп бергенде,
Бөрк ал десе, баш кескен,
Кан төк десе, жин төккөн,
Суу ич десе, уу ичкен,
Тулаңдуу жерди тутанткан,
Өлөңдүү жерди өрттөгөн,
Кара сууга кан куюп,
Кармашкан жерге чуу салган,
Кан Манастын кырк чоро.
Калың кытай ичине
Аралап кирди согушка.
Алакандай бусурман,
Өлгөнүнөн калганы
Баары кирди согушка,
Музбурчак, Көкчө аты уйкаш,
Канча-канча кол менен
Дагы кирди согушка.
Айбандан тулпар аты өлүп,
Азаматтан шер өлүп,
Өлбөй тирүү жүргөндөр
Капкара канга бөлөнүп.
Айбалтачан жадашып,
Кайраты бар эрендер
Качпай тозуп айзаны
Как жүрөккө мадашып,
Эрлери көзгө көрүнүп,
Эчендин каны төгүлүп,
Сай жаманы самсаалап,
Корголотуп куу жанды
Ортосуна бөлүнүп,
Калдакташып калп эле,
Каарман болуп көрүнүп,
Айза тийсе былк этпей,
Арсландары бөлүнүп.
Аркырашып салышып,
Жан аябай калышып,
Эчен-эчен тулпардын
Токумдары мойнунда.
Эчен-эчен тулпарды
Коштоп жүргөн мындан көп:
«Баланчадай жакыным
Түкүнчө жерде өлдү», - деп,
Боздоп жүргөн мындан көп.
Канча мыкты жигиттин
Куюшканы үзүлүп,
Көктөй албай жаткан көп,
Басмайылы үзүлүп:
«Басып кетсе өлдүк», - деп,
Эптей албай жаткан көп.
Айза тийип антаңдап,
Басалбастан тамтаңдап,
Жаны чыгып калтаңдап,
Алапайын табалбай,
Качып жүргөн мындан көп.
Тулпарларын ойнотуп,
Туйлап жүргөн мындан көп:
«Кайрылып үйгө жетпестен,
Эсен-аман кетпестен,
Талаада өлмөк болдук», - деп,
Ыйлап жүргөн мындан көп.
Айза кармап, топ бузуп,
Ажал жетсе окко учуп,
Алышып жүрүп өлмөккө
Жыргап жүргөн мындан көп.
Кабаттап казган ор экен,
Кайнатып койгон шор экен,
Каптаганга чарчабайт,
Кырк кандын эли чогуу экен.
Шай колдогон шер экен,
Алөөкөнүн Коңурбай
Артык тууган эр экен,
Кытай каны Ай Жаң-Жуң
Жолдош болуп Калчага
Келип калган кези экен.
Калың согуш ичинде,
Айдаркан уулу Көкчөгө
Кечилдин каны Коңурбай
Аа! - дегизбей жетти эми,
Жеткен жерде Көкчөнү,
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Курт экени билинбейт,
Кум экени билинбейт,
Артындагы көп кытай
Артык тууган Көкчөнү
Тегеректеп кетти эми.
Муну көрүп Алмамбет
Тегерегин карабай,
Тегеле жанын аябай,
Ачып көздү-жумганча,
Аны-муну дегенче,
Ар кайсысын бир салып,
Аралап кирип кытайды,
Дыгдырып кууп, кол салып,
Колго түшкөн Көкчөнү
Алмамбет илип алгыча,
Кабарыңда бар бекен?
Атка оюнчу, жөө күлүк,
Казыналык чоң мерген,
Жаман жанга таңылбас,
Караңгыда ийненин
Көзүн атса жаңылбас,
Астынан адам өтпөгөн,
Огу бекер кетпеген,
Каражой уулу Кожожаш
Жашыл кийип, дыр коюп,
Айдаркандын Көкчөсүн
Чекеден ары бир коюп,
Көкчөнү окко учуруп,
Көңүлү жаман бузулуп,
Бусурман катуу күйүнүп,
Кырк кандын эли кытай журт
Каткырышып сүйүнүп,
Минтип кытай турганда,
Сарала менен аралап,
Дүмөктү Алмаң баштады,
Каражой уулу Кожожаш Колунда кылыч ойкума,
Жара чаап таштады.
Жалпагы тийип кылычтын,
Көөкөрдөй болгон шуру таш
Кыйрап кетти быркырап,
Каарына чыдабай,
Калың манжуу, көп кытай,
Качып берди дыркырап.
Кытай каны Ай Жаң-Жуң
Туура тарта калганда
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Туура тарткан Жаң-Жуңду
Ыргыта коюп өттү эми.
Аркасынан эр Сыргак,
Алты миң кытай, миң калдай
Аткарып атка салгыча,
Кытай каны Жаң-Жуңдун
Башын кесип салды эми.
Адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Узун бойлуу, кең далы,
Акбалтайдын Чубагы
Чоң күрөң минген Эзкара,
Манжуунун каны ал экен,
Туура турган жеринен
Акбалтайдын Чубагы
Көмө коюп өттү эми.
Жөө күлүк минген Канжаркол
Кыйкырып атка салгыча,
Аман алып калгыча,
Кыраан Алмаң жетти эми,
Кытай каны Эзкара
Кырк эки бөлүп өттү эми,
Алтымыш жайсаң төрөсүн
Кошо чаап өттү эми.
Тамандан чыккан чаңды көр,
Агып жаткан канды көр,
Канга аралаш тоңкоюп,
Кулап жаткан жанды көр!
Караса көзгө илинбейт.
Камгак учкан эмедей,
Кайда экени билинбейт.
Асман ачык, жер бүркөк,
Жерден бир тал көрүнбөйт.
Топурак учуп, тоз кайнап,
Тозушуп эчен урушуп,
Токтотуп жүрөт шор кайнап.
Боо түшүп тулпар ат өлүп,
Топуракка аралаш
Бопбоз болуп эр өлүп,
Кытай каптап алганда,
Кыйын тозок салганда
Айзанын башы кагышып,
Кылычка кылыч кагышып,
Кылчайбастан кайран эр
Күнү-түнү тыным жок,
Кырылышып салышып.
Айбандардан мал өлүп,
Абайласаң Бээжинге
Кез болгон жандын баары өлүп.
(Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен алдамчы
Атаңдын көрү, дүйнө шок!)
Эл бириндеп суюлуп,
Кез болгон адам кырылып,
Беттешкенди жанчышып,
Кандуу сууга агызып,
Уйгу-туйгу турушуп,
Салышып жүрөт баатырлар
Атчан тамак ичишип,
Тулпардын оозун бурбастан,
Туйгундардын баарысы
Биртике карап турбастан,
Таш сайынган кытайдын
Далай каны өлгөн соң,
Бели сынып Коңурбай,
Кайрат кетип башынан,
Дем кылганы Кожожаш
Алгара оозун бурду эми,
Акылга дыйкан түгөнгүр,
Акыл ойлоп турду эми:
«Кырды кытай элимди,
Кыйратты Бээжин жеримди,
Кызыталак буруттар
Сойлотту канча шеримди.
Сурап кетти талкалап,
Эзелден сурак бербеген,
Эч кимден кордук көрбөгөн,
Эсил кытай элимди!
Чебимди бузуп жол салды,
Ченебей элге кол салды.
Адеп тийди жылкымды,
Жылас кылды журтумду,
Талады далай мүлкүмдү,
Күндүз тыным бербестен,
Кетирди түндө уйкумду.
Буламды булап көп алды,
Бузукту бурут чоң салды.
Жазга маал болгондо
Жердин бетин ачтырбайт,
Кочуштап тукум чачтырбайт,
Коркконунан көп кытай
Коргондон тышка бастырбайт.
Азап салып ал алат,
Аз келгенсип дүнүйө,
Эркектен кул-күң баш алат.
Адилдик жок бурутта,
Апсиси бузук кызыталак,
Кыябына келгенде
Кызыл канды агызып,
Кылмышы жок башты алат.
Ушуну кылган буруттун
Кордугуна чыдабай,
Кырк кандын эли кытайды
Бүткүл жыйып аламын,
Бүтүн баарын чогултсам,
Бел байлаган бели жок,
Береним мыкты Кожожаш,
Сен сыяктуу шери жок.
Кытай милек, мен жалгыз,
Кыраан киши жогунан
Кыйла эрден айрылдым.
Башкасын айтып нетейин,
Калың казды орумду,
Ушу турган Сыргагы
Көрсөттү далай сонунду.
Тирүү жүрсө Сыргагы
Теги бизди соо койбойт,
Жыйырма бирде кези экен,
Көөп алган табы экен.
Артыкча кыйын айласы,
Чучугума жетти го,
Сай-сөөгүмө өттү го,
Сыргак кулдун айласы!
Бала Сыргак эр экен,
Манасчалык шер экен.
Эптеп жаның бакпасаң,
Мерт кылуучу эр экен.
Кырк уруу кытай, ушул эл,
Кылчайбай жыйып алалы,
Кыйын мерген сен элең,
Кыяматты салалы!
Кыргын кылып баарысын,
Кырааны Манас шер калса,
Тирүү байлап алалы» Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Айзакерден ыктуу эр,
Жоо айласын бүт билген,
Акылга даана мыкты шер,
Балбаны менен камынып,
Мергенин шайлап жабылып,
Кылычтуусу кыңкайбай,
Кыйын кирди согушка.
Айза саяр ыктуусун
Бөлөк бөлүп алыптыр,
Жазбай атчу мергенин.
Дагы бөлүп алыптыр,
Көркөмдүүсүн бир бөлүп,
Кырк кан эли кытайды
Кырк бөлөк кылып чубатып,
Боз алалуу чуу болуп,
Бойбойлогон дуу болуп,
Кан Коңурбай баш болуп,
Каптап кытай алыптыр,
Көптүгүнөн бул кытай
Көлдөй толкуп калыптыр.
Алды менен кытайдын
Казыналык чоң мерген
Кожожаш келип калыптыр.
Бел байлашып белсенип,
Бет алышып калганын,
Берендер дагы көрдү эми.
Алакандай бусурман
Толкуп жаткан кытайга:
«Токтотуп уруш салам, - деп,
Тобунан бөлүп Коңурбай,
Капкайда кегим алам», - деп,
Кайнап жаткан кытайга
Качырып айза салам, - деп,
Айза кармап, топ бузуп,
Ажал жетсе окко учуп,
Бээжинге чейин сүрөм, - деп,
Топон суу тийбес Бээжинге
Токтобой кыргын салам, - деп,
Кандарын кырып Бээжиндин,
Каканчындын алтын так
Кайра тартып алам, - деп,
Татытарга туз алып,
Бээжинге чейин кубалап,
Сулуу-сулуу кыз алып,
Жылкыда тулпар ала баш,
Алмамбет, Чубак аты уйкаш.
Ажал келсе кайтпаган,
Өлүмдөн башын тартпаган,
Улак кандын Сыргагы,
Аргынкандын Ажыбай,
Артта жүргөн буруттун
Айдакчысы ал болуп,
Кан Манастын кырк чоро
Кырк жагынан бакырып,
Кырылышып токтобой,
«Манастап!» ураан чакырып,
Буудайык кандын Музбурчак,
Бура тарткыс кол менен,
Бука сийдик жол менен
Жер жайнаган жан болуп,
Айчыгы алтын кызыл туу,
Көтөрүп тууну алганы
Музбурчактай кан болуп.
Берендери ээлигип,
Баатырлардын баарысы
Токтоно албай жээлигип.
Эчен-эчен бел ашып,
Эчен сонун жер басып,
Атышып жүрүп Бээжинде,
Эчен жерден согушуп,
Көнгөн Алмаң эмеспи!
Алтын тагын май кылып,
Атасын союп жай кылып,
Келген Алмаң эмеспи!
Чай алуучу Кара-Тоо,
Ашкан Алмаң эмеспи!
Эчен толгон сары алтын,
Жарты кылча көрбөстөн,
Чачкан Алмаң эмеспи!
Кожожаш келип калганын
Алмамбет көрүп калыптыр.
Аманат жандан түңүлүп,
Карыкандын жай ташын,
Күн жаадырчу дубаны
Жандан сууруп алды эми,
Жарым чөйчөк кара суу
Кур дегизе салды эми.
Калмагынча калдырап,
Кытайынча балдырап,
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп Алмамбет,
Ойноп-ойноп алды эми,
Күн жаадырып салды эми.
Асманда булут сабылып,
Жер жүзүнө жабылып,
Көктөн булут күрүлдөп,
Жер айланып дүрүлдөп,
Жайлап салды Алмамбет.
Жайкы күндү кыш кылды,
Кийими жука кытайды
Кыңшылатып кыз кылды.
Тоонун башын муз кылып,
Эбелектеп токтобой,
Элди кырып, жай жайлап,
Кылыч колдо кылдырап,
Кечилдин каны Коңурбай
Аттан түшүп зыңгырап,
Эли-журтун сүрөргө,
Эми бир күн күн жайлап,
Бээжинге айдап кирерге,
Бейили турат Алмамбет.
Таш сайынган кытайдын
Тазаларын кыйратып,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйындарын сулатып,
Кыйын жайлап турду эле.
Бусурман, - деп бакырып,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Уйгу-туйгу түшүрүп,
Айдап кирди сапырып.
Буудайык кандын Музбурчак
Капталынан кытайды
Камап келип берди эле,
Кан Манастын кырк чоро
Өкүрүгү таш жарып,
Чекесинен сүрдү эле.
Кызыл өрттүн ичине
Кылчайбастан Алмамбет,
Кырааны Сыргак кирди эле.
Орто жерин эр Чубак,
Ойноп келип берди эле,
Туу түбүндө эр Сыргак,
Жойлоп келип берди эле.
Каканчындын Бээжинде
Какайлатып кытайды
Камап, айдап жүрдү эле.
Чаң-тополоң түшүрүп,
Мунарык түшкөн чаңды көр,
Кулап жаткан жанды көр,
Агып жаткан канды көр!
Түрдүү-түрдүү кытайды,
Тирүү айдап алды эми,
Капыр менен бусурман
Түгөнүшүп калды эми.
Түгөнгөнүн көргөндө,
Айлакери Коңурбай
Кыйкырыгы баш жарып,
Балбанынын баарысын
Жыйып алды Коңурбай,
Башын толгоп болбосту
Кырып ийди Коңурбай.
Кайрат кылып турганда,
Кан Коңурбай беренге
Кабылан Алмаң жетти эле,
Жеткен жерден Калчаны
Кыргагы болот сыр найза,
Кылчайбастан Алакең
Чындап сайып өттү эми.
Мына ошондо Коңурбай,
Алакең сайып өткөндө
Жаралуу болду кансырап.
Аты күлүк, чын тулпар,
Туйлап чыкты Коңурбай.
«Өзөндө күйгөн өрт жаман,
Өздөн чыккан жоо жаман,
Ушу качкын болбосо
Олжолоп чаап Таласын,
Оңдурбайт элем Манасын», Деп, ошонтүп, Коңурбай
Алгара оозун бурду эле,
Буудайык кандын Музбурчак
Телкызыл менен ээлигип,
Боз кисе белге курчанып:
«Манас! Манас!» - деп үн салып,
Жеткилең тууган Музбурчак
Жебеден мурун жетти эми.
Жети сан кытай, манжууну
Жеке кирип аралап,
Ортосунан как жарып,
Коңурбайга жетти эле.
Түп этектен аларда,
Түбүнө эми жетерде,
Туу түбүндө Кожожаш
Кызыл кийип, чу коюп,
Кыйкырып кирген Музбурчак:
«Оң жаккы чеке өзү, - деп,
Өксүп тийсе көзү», - деп,
Мергендикке тазасы,
Белендеп турган машасы,
Ирмеп ийди Кожожаш.
Как жарылды курган баш.
Буудайык кандын Музбурчак,
Бурулбай окко учкан соң,
Көңүлгө батпас көп санаа,
Көзүнүн жашы он талаа:
«Музбурчак, Көкчө кан өлсө,
Кез болгон жандын баары өлсө,
Мураска кантип жетебиз?
Кыраандардан айрылып,
Кырылышпай Бээжинден
Элге кантип кетебиз?» Деп, ошонтүп, Сыргак жан,
Астындагы Көкчебич
Чу деген жерден чуратып,
Чуу түшүрүп кытайдын
Кез келгенин кулатып,
Каршы чыккан калмактын
Канчаларын сулатып,
Кыдырата карабай,
Азизкандын Алмамбет
Кыйкырып кирди согушка.
Кан Балтайдын Чубагы
Каарданса сан колдой,
Ойгуттардын кырааны,
Кырк кан эли кытайга
Кылчайбастан аралап,
Кыйкырып кирип келгенде
Кайран жандан түңүлүп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Карап турду таң калып.
Кан Манастын кырк чоро
Кырк жагынан жабылып,
Жабылган жагы чуркурап,
Жалаң кытай, көп манжуу
Жабыла качып дыркырап.
«Жанды булар койбойт», - деп,
Кожожашка жалынып:
«Мен Коңурбай болгону,
Ай-ааламды сойгону
Он экимде эр болуп,
Бээжиндин болдум коргону.
Керүүгө салган там элем,
Кечилдин тоодой каны элем.
Ушу Сыргак баладан
Ээримен арт кетти,
Жүрөгүмө дарт кетти,
Боконо сөөгүм болк этти,
Таш сайынган кытайдын
Тазасы ыйлап солк этти.
Бел байлаган белимди,
Эчен бузду чебимди,
Эчен сойду эр Сыргак,
Канча берен эримди,
Көп сындырды белимди,
Көп калтырды көөнүмдү!
Кез келгенде Сыргак кул
Эңкейиште эр саят,
Кулагы темир Кутан алп,
Жетөөнү катар бир саят.
Оюна койсо эр Сыргак
Түбүмө минтип жетпесин,
Ушул турган кытайды
Түгөл кырып кетпесин!
Айланайын, Кожожаш,
Айтканымды сөздөй көр,
Бөлөгүн айтып нетейин,
Сыргак кулду көздөй көр!
Ушул турган Чоң-Бээжин,
Киши баспас жер ошол,
Атактуу Манас дебесе,
Манасынан Сыргагы
Айза салым эр ошол.
Бөлөгүнүн айласы,
Сай-сөөгүмдөн кетелек
Сыргактын сайган айзасы.
Кечээ Алмамбет, Сыргак баш болуп,
Жыласты чогуу салганда,
Кыр-Кайыңдын боюнан
Жылкымды тийип алганда,
Майлуу жүрөк, баатыр жан
Артынан кууп барганда,
Аябай колду салганда
Туура тартып салышып,
Жан аябай турганда.
Ошондо көрдүм Сыргакты,
Ааламды бузчу чунакты.
Астымдагы Алгара
Туйлап чыгып кеткенде,
Эки бирдей кабыргам
Айза тийип ошондо
Кыйрап чыгып кеткенде,
Сыпатын көзгө илгемин,
Сырттандыгын билгемин.
«Тирүү кармап алсам», - деп,
Балбандардын баарысын
Жабылтып айдап киргемин.