Latin

Манас - Саякбай Каралаев - 02

Total number of words is 4271
Total number of unique words is 1930
28.5 of words are in the 2000 most common words
41.5 of words are in the 5000 most common words
49.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
ар кандай цлгцлөр жолугат. Анткени бири манасчы айткан сөздөрдц ада-бий
тилдин нормасына салып оңдоп жазса, бири манасчыныкындай жа-зат. Кандай
болгондо да С.Каралаев өзцнө чейинки мыкты манасчылар-дын салтын улап, чоң
манасчылардын өлбөс-өчпөс плеядасынын акыркы улуу өкцлц экендигин ырастап
турат. Ал 1971-жылы өзцнцн эли менен тцбөлцк коштошуп, «Манасын» мураска
калтырып кетти.
«Манасты» сыйлаган, ага кызыккан окурмандарга кош колдоп суна-быз.
Айнек ЖАЙНАКОВА,
КРнын илим жана техника боюнча Мамлекеттик сыйлыгынын лауреа-ты,
Кыргыз маданиятына эмгек сиңирген ишмер, филология илимдеринин
кандидаты.
Манастын туула элегиндеги бабалары

Түп атасы Түгөл кан,
үбүнөн Кыдыр даарыган,
Башкы атасы баары кан,
Башынан Кыдыр даарыган.
Түнөп өткөн жерине
Түптүү мазар орногон
Муну түбүнөн кудай оңдогон.
Басып өткөн жерине
Базарлуу калаа орногон,
Муну башынан кудай оңдогон.
Он эки бирге кол берип,
Калыйпадан кат алган,
Муну менен зайыппуруш аталган.
Түп атасы Бөйөн кан,
Бөйөн кандан Чаян кан,
Чаян кандан Огой кан,
Огой кайдан оңойдур
Муну менен беттешкен
адам жоголгон.
Сомдуктун суусун бойлогон,
Огойго согушкан адам сойлогон,
Атасынан бабасы
Арысландын тукуму
Ичсе канга тойбогон,
Огой кандан Балакан,
Балакандын баатыры,
Канча жерге тараган,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып сабаган.
Эңкейтип адам албаган,
Бет алып менде барбаган,
Балакандан Каракан,
Кайраттуу, мыктуу, заары күч,
Бу да катылганды кылган түз,
Кыргыздан тарап туулган,
Мунун кайратынан жан чыгып,
Кытайга салган чуулган.
Кайраттуу, мыктуу, заары күч,
Бу да катылганды кылган түз.
Каракан ээлеп турганда
Мейманкана беш сарай,
Берендин жайын сураба,
Мунун белгилүүсү бир далай,
Билеги жоон, таш жүрөк,
Каракан болуп аталып,
Ал дагы бир мүчөлүү бадирек,
Айзакерден артык эр,
А дагы катылганды кылган түз.
Айбаты бийик, заары күч,
А дагы ааламга чыр салган,
Ал Каракан өлгөндө,
Кайра келбес чын жайды,
Ошол киши көргөндө,
Аргын менен кыргыздын
Кереге-уугун кыйратып,
Кытайдан Молто кан чыгып,
Келин-кызын ыйлатып,
Кылымга татып чатагы,
Алөөкө деген да чыгып,
Балбандарын шайлашып,
Балбанын мыктуу камдашып.
Аргын, кыргыз аралаш
Өзөн бойлой конгондо,
Каракан өтүп дүйнөдөн
Өрт өчкөндөй болгондо,
Каяшаякка жан калбай,
Каяша айтып коюуга
Калың журттан ал калбай,
Кытайлардын Молто кан,
Калайманды баштады,
Каяшаяк бергенди
Койбой кырып таштады.
Алымын артык жороду,
Кайра айтып койгонду
Кызыл канга боёду,
Кылча жанды койбоду.
Кайраттанып алганда
Калың кыргыз, аргындын
Каны суудай ташыды,
Каракан түшүп эсине
Калың журттар жашыды.
Кара калмак, манжуу журт
Каарын салып узду алды,
Олжо кылып оңбогур,
Беш көкүлдүү кызды алды,
Талдын баарын сулатты,
Тамдын баарын кулатты,
Такыр чаап алды эми
Акыр татыр заманды,
Журт башына салды эми.
Түтүнгө алман салганы,
Тутанып кеткен бул доңуз
Такыр жыйып алганы.
«Ай, Каракан, өлбө - деп,
Бул өңдөнгөн кордукту
Мендесине бербе! » - деп,
Калайыктын баары ыйлап,
Карып калган чал ыйлап:
«Эртең тартып алат» - деп,
Ойноо өспүрүм кыз ыйлап,
Кан талоосу бек азап,
Кандан калган кыргызды
Камчыга ченеп бөлүптүр,
Молто менен Алөөкө
Арага мыктап алыптыр,
Азапты бекем салыптыр,
Алы жок, алсыз кыргызга
Түтүнгө асый салыптыр,
Түгөнүп кеткен ал чочко,
Такыр жыйып алыптыр.
Аргын менен кыргыздын
Жаккан отун өчүрүп,
Жабылта баарын көчүрүп,
Ал Каракан өлүптүр.
Каяша берген киши жок,
Аргын менен кыргызды
Кечээ камчыга ченеп бөлүптүр.
Аргын менен кыргызды
Астын бапан айдаптыр,
Алсыратып ал журтту
Түк койбой баарын жайлаптыр.
Каарланган капырга
Же кармап берер мал калбай,
Же каяша айтар жан калбай,
Тополоңу тоз болуп,
Токтобой качып кайран журт,
Капаланып кайгырып,
Калк айласын табуучу
Каракандан айрылып,
Айласын таппай быркырап,
Кан өлгөндө эки кан
Кайратты мыктап салыптыр,
Кара кылбай калың журт,
Капкайда тентип алыптыр.
Алымына чыдабай,
Бирөө тентип Алтайга,
Бирөө тентип Каңгайга,
Бирөө тентип Урумга,
Бирөө тентип Кырымга,
Элсиз эркин жер калып,
Каны жок, каңгып эл калып,
Каракандын катыны
Кара кийип тул калып
Каракандын өзүнөн
Казына толгон бул калып,
Каракандын сегиз уул,
Мунун баары жаш тегиз уул,
Бул Каракан өлгөндө
Боортокто баары жаш калып,
Болбогон баары мас калып,
Атасы өлүп жаш калып,
Ошо Каракандын сегиз уул
Кээси жалкы, кээси эгиз,
Мунун эрдиги журтка эң тегиз.
Калайыктын баарысы
«Жетим балдар чоңойсо
Мунун бир байдасы тиер» - деп,
Тилек кылып жүрүүчү.
Атасы Каракан кан эле,
Каракандын сегиз уулу бар эле,
Аман жүрүп чоңойсо,
Ажыратып кыргызды
Ала турган бала эле,
Балдардын эрени Жакып, Улак кан,
Кыр жагынан чалдырып,
Казына менен калың эл,
Дүйнөсүн талап алыптыр,
Муну менен ал балдар
Талаада боздоп калыптыр.
Балдар эрешен тартып, эр болуп
Кечээ эр уулу менен тең болуп,
Балдар эрбейип атка мингенде
Абаң Балтай барыптыр.
Акбалтай жайын сурасаң Нойгуттун мыктуу каны экен,
Ордолуу журту нойгутту
Алөөкө канга алдырып,
А дагы азып калган чагы экен.
Адырда түмөн көп жылкы,
Ак үйлүү турган Алөөкө Акбалтай өңдүү каныңдын
Төбөсүнөн басыптыр,
Дүнүйөсүн чачыптыр,
Кирип кетер көр таппай,
Корголоорго жер таппай,
Акылдан чындап шашыптыр,
Төрөнүн уулу экен - деп,
Жакыпты көздөй качыптыр.
«Каракандын сегиз уул
Бириктешип көрсөм - деп,
Өлсө бирге өлсөм - деп,
Чалгынды бирге чалсам - деп,
Чампандан жылкы алсам - деп,
Тек туруп алым бергенче
Тиштешип жүрүп өлсөм - деп,
Кара калмак, манжууга,
Кагышып жүрүп өлсөм» - деп,
Кайран Балтай канетсин,
Караан кылды Жакыпты.
Кою болду короолош,
Абаң Балтай көк жалдын
Ашы болду жороолош.
«Чалгын барса - чаң бирге,
Бололук, Жакып, кулунум,
Өлүм орток, жан бирге,
Тирүү болсок жыйгандаш,
Өлүп калсак ыймандаш,
Балам, Жакып, кебимди ук,
Менин Алөөкө элимди
Чыгарып ийди жеримден,
Суутту менин демимди,
Сындырып ийди белимди,
Тийип алды жылкымды,
Тим эле ачты уйкумду,
Сындырып кетти белимди,
Кырып салды элимди
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Калкыма кара калмак доо кылып,
Түбүнө тирүүлөй жеткени,
Түгөнгөн нойгут журтумду
Түк койбой кырып кеткени.
Балбандарын байлады,
Эрендердин баарысын
Түк койбой кырып жайлады,
Чалдын баарын сабады,
Кыздардын баарын талады,
Калың казды орумду,
Кытайлардын Алөөкө
Кайнатып ийди шорумду,
Буланы бузуп алганы,
Кадимки нойгут журтума
Бузукту абдан салганы,
Каарын төгүп камады,
Каарына чыдабай,
Кан абаң Балтай жадады.
Укурук тийгис азоо мал,
Үйүң күйгөн Алөөкө
Манжуусуна мингизди,
Кан-казына ордомо
Күрмөлөрүн күлдүйткөн
Күчтүүлөрүн киргизди,
Калайман салып элиме,
Каран түн салды өзүмө.
Козголгондо кор чыгып,
Манжуулардан Алөөкө
Эсеби жок зор чыгып,
Жапаа салды бир далай,
Кечээ айкырып, алым салганда
Нойгуттун журту чыдабай,
Апсиси жок Алөөкө,
Кытайды кудай урганы,
Алты миң жамбы, миң кундуз,
Алым алып турганы,
Ашкере мүшкүл иш болду,
Ушул Алөөкөнүн кылганы.
Айтканына көнбөсөк,
Ал алымын бербесек,
Шуру отогот, маржан таш,
Өрттөнгүрдүн жанында
Луң-туңдун каны аралаш,
Каары келип какайса,
Дал-дал болот кайран баш.
Алөөкөнүн заарынан
Бет алып менде барбады,
Айкырык салса Алөөкө,
Адамдын жаны калбады.
Алөөкөнүн алдында
Албан түрдүү алпы бар,
Алпын алып Бээжинден
Атайы «Бурут, сени» - деп,
Бул аттанган экен каркыбар.
Он эки кылым салбаптыр,
Бул Каракан өлгөнү,
Каарланган капырга
Укурук кайрар калбаптыр.
Балбаны башка түрү суук,
Катылган аман калбастай,
Алдадан буйрук болбосо,
Адамдын алы жеткисиз,
Үркүн-дүркүн балбаны,
Кагылышкан жандардын
Жөн эле чыга турган алдары.
Көк темирден тон кийген
Баатырлары башкача,
Көк күбөнү жамынып,
Көрчү болсоң Алөөкө
Көк жолборстой чамынып,
Кыргызды кырып кетүүгө
Келген экен камынып,
Аскер алып, кол жыйнап,
Козголоң туман чуу салып,
Ак үйлүүгө келиптир,
Каарынан жан чыгып,
Канча адам өлүптүр.
Балбандары башкача,
Баатырлары бир канча,
Кытайдан жыйган калкы бар,
Каяшаяк бергенди
Канын ичмей салты бар,
Казына мыктап жыюуга,
Камынган экен каркыбар.
Кериги бар, били бар,
Алөөкө оңой жоо эмес,
Кейиштүү, балдар, билип ал!
Алөөкөнүн күчөшү
Адам билип алгысыз,
Кагыша кеткен менденин
Бирөө да тирүү калгысыз.
Секидеги кароолу Санап койсок сексен төрт,
Үйүң күйгөн кытайдын
Серп алган жагы кызыл өрт.
Түзү суук балбаны
Тутанып кеткен ал доңуз
Түк койбой жыйып алганы.
Адамдан башка сөздүү бар,
Балбанынын ичинде
Түрү суук жалгыз көздүү бар,
Балбанынын баарысы
Чапчышканды койбогон,
Бир чочконун этине
Бир жегенде тойбогон,
Мендеден бөлөк сүрү бар.
Арысландай түрү бар,
Кармаганды кандаган,
Кез болгонду жайлаган,
Чын айбатын көргөндө
Кез болгон аман калбаган,
Аны эңкейтип менде алабы,
Атасы кытай долусу,
Адам тилин билбеген
Айбанга чалыш доңузу,
Алөөкөнүн балбаны
Кечээ айылды талап турганда,
Ар шумдуктуу балбаны
Адамдын мурду-кулагын
Тумар кылып тагынган,
Мунун желдети жетик балбаны.
Издеген экен Алөөкө
Бул дүйнөлүк пайданы,
Ушул азыр кезинен,
Алөөкөнүн күчүнөн
Өлбөй менде калабы?
Калайманды карасам,
Салганы келген кези экен,
Жердин жүзүн майдандап
Алганы келген кези экен.
Аты Алөөкө чоң бааша
Айзакерден ыктуу экен,
Ажайыптан окуган,
Акылы жетик кан экен:
«Кызыталак, бурут, сени» - деп,
Ал Каракан өлгөндө,
Кекенип калган жан экен.
Алөөкөдөн туулган
Алтымыш уулу бар экен,
Чынмачындын Бээжиндин
Чындаган мыктуу каны экен,
Чындап: «Бурут, сени» - деп,
Кастарын тиккен жан экен.
Алтын менен күмүштү
Алым салып алгыдай,
Күчөп кетсе бир күнү
Такыр кырып салгыдай,
Эстеп, Жакып балам, бил,
Бул Алөөкө капырдын,
Дүйнөгө тойбос баатырдын
Чалгырты турат көзүндө,
Чаманын баарын түгөтүп,
Эми чалганы турат өзүмдү.
Бөтөнү турат көзүндө,
Бөлөгү турат сөзүндө,
Чамасы келсе бул капыр
Бөлгөнү турат өзүңдү.
Каарланды Алөөкө
Катыныңды күң кылат,
Эркегиңди кул кылат,
Каарланган капырга
Каяша берген оңобу,
Ит менен теңелишер адам жок,
Бизге каран күн мынча болобу.
Же качып кирер токой жок,
Же кармаш кылар чамам жок,
Же таап качарга жолум жок,
Талкалашып урушуп,
Анан кийин өлүүгө
Жыйыл алган колум жок,
Белги кылган белим жок,
Белиме таңуу бир кылып,
Кытай итке уруш кылууга
Караканым дагы жок,
Чалыша турган чамам жок,
Алыша кетер айлам жок,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ээ, чиркин ушундай экен,
дүйнө бок!
Айланы кантип кылабыз,
«Атасы өлгөн бала» - деп,
Айланса болот, Жакыбым,
Силерге караан кылып турабыз.
Белгилеп уккун сөзүмдү,
«Беренден калган бала - деп,
Белек кылдык өзүңдү».
Акбалтай зарлап муну айтып,
Алөөкөгө алдырып салган
шумду айтып,
Акбалтай абаң турганда
Текечи кан, Шыгай кан
А да келди антаңдап,
Чакчелекей чаң болуп,
Башы челек кан болуп,
Кыясыз жолун чалдырып,
Кыйын дүйнө, сан мүлкүн
Кытайларга алдырып,
Азапты мыктап тарттырып,
Кароолдогу балбандан
Алтымышын Алөөкөгө аттырып,
Каны качып алсырап,
Элтелеңдеп жүгүрүп,
Эми өлүп кетчүдөй
Кайран жандан түңүлүп,
Элтеңдеп экөө муну айтат:
«Кытай алды жылкымды,
Калмак бузду мүлкүмдү,
Тыргоот төктү канымды,
Койбос болду кылайтып,
Бир чымындай жанымды.
Калың кытай түптүү журт,
Каканчынын калкы бар,
Караканың өлгөндө:
«Такыр кырып кетсек» - деп,
Камынган экен каркыбар.
Катылгандын баарысын
Канын ичмей салты бар,
Кыйшактасак кызыталак,
Кыйратып чогуу кырат го,
Өкүмүнө көнбөсөк,
Каалаганын бербесек
Тукумсуз журтту кылат го.
Ал Алөөкө баатырдын,
Каны Молто капырдын
Ажайыбы, мүлкү бар,
Алты айчылык азапты
Азыр билип берүүчү
Сыйкырчылуу кары бар,
Тутанып өлгөн чочконун
Ажайыбы дагы бар,
Кериги бар, били бар,
Келжиребей балдарым,
Ушул сапар тилимди ал!
Каары күчтүү капырдын
Айтканына көнөлү,
Дегенинин баарысын
Назыр кылып берели.
Ушул кезде Алөөкө
Балбаны бар, колу бар,
Баарыбызды кырууга
Балбандары чогуу бар,
Жосуну бөлөк, заары күч,
Балдарым, аны жолотсоң,
Жандарыңдан күдөр үз!
Жоругу бөлөк Алөөкө
Жолборсу он беш төлдөптүр,
Буга жолоп адам келбептир.
Бет алып адам жеңбептир,
Азыркы кезде Алөөкө
Ажыдаары алтымыш,
Анын ар жак жагында
Кылыч тумшук били бар,
Буга бет алып менде баргысыз,
Береним, балдар, тилимди ал
Алөөкөнүн аскери
Абайлап көрсөм, балдарым,
Албан түрдүү көрүнөт,
Ал балбанды көргөндө
Акылым кетип бөлүнөт,
Топон суу каптап кетсе да,
Тозголдошот көрүнөт,
Буттай темир курчанган
Жолум үйдөй күрсү алган,
Жолукканды бир салган,
Байлануу жатат балбаны,
Жолугушуп баргандын
Чыгып кетет далдалы.
Жердеп жүрдүк карлуу тоо,
Аңырайган капчыгай
Атасы жок балдарга
Мен арманым айтам бир далай.
Ырымы бөлөк, заары күч,
Ырас кудай эми урду,
Каптап кирди кытай журт,
Баарыбызды кылат түз!»
Алөөкө камап келгенде
Аргын, кыргыз аралаш
Алек болуп кайран баш,
Алакандай бусурман
Айласы кетип кысылган,
Нойгуттан бар Акбалтай,
Текече кан, Шыгай кан,
Улак кан бар, Жакып кан,
Каракандын сегиз уул
Айласы кетип дал болуп,
Үйүрмөнүн сазына
Үйрүлүп жыйын кылды эми,
Калк чогулган дөбөгө
Калдайып жыйын кылды эми.
Текече айтып кыйла кеп:
«Кызыталак кытайга
Кыйрашалы журтум - деп,
Калкы тыргоот, манжууга,
Кантип сурак беребиз?»
Шыгай туруп муну айтып,
Адам уккус шумду айтып:
«Молто менен Алөөкөгө
Алышып ал жетеби,
Айбаты бийик баатырга,
Кара курттай капырга?
Уламадан уласак,
Билгичтерден сурасак
Топон суу тийбес кытай журт
Тозокту эчен салыптыр,
Мындан мурун кыргызды
Так токсон чаап алыптыр.
Бабам Огой чыкканда
Басташкан экен кытайга,
Чынмачындын Бээжинди
Чындап уруш салыптыр,
Айдап тоону жердетип,
Азганакай бул журтту
Бабам күтүп калыптыр.
Ал Каракан өлдү - деп,
Кабардан угуп алыптыр.
Бизди чаап алууга,
Чаркы келсе кытайың
Кулдантып чогуу алууга,
Кара курттай кол болуп,
Келген экен бул кытай
Какандан бери козголуп,
Жери Бээжин жери экен,
Көптүгү курттан көп экен,
Түптүү кытай эли экен,
Түгөтмөккө капырың
Камына чыккан кези экен.
Моюнга түштү күйгөн чок,
Манжуу, кытай жабылса,
Алууга бизди камынса
Каяша айтар адам жок.
Кытай милек, биздер аз,
Кыларым барбы кудайга
Дегенине көнөлү,
Түбү түптүү капырдын
Каяша айтпай, сөз айтпай
Сураганын берели.
Бизде каяша айтар кан да жок,
Күркүрөгөн капырга
Күрөшө кетер ал да жок,
Чапчышарга чама жок,
Акыр заман салды го
Ит менен алыша кетер ал да жок.
Теңелишсек капырга,
Кан Алөөкө баатырга,
Жарлык кылса жаңжуусу,
Жабылып каптап өтөт го
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Азганакай журт элек
Жерге таптап кетет го.
Кара калмак-солоону
Калайманды салат го.
Жети жашар баланы
Каарланса капырлар
Денекул кылып алат го.
Астына сунар айза жок
Бу журт менен алыша кетер айла жок.
Мына, бүгүн көргөн эртең жок,
Кайран башка күн түшсө
Тойпоңдошсок капырга
Топурактай тоз кылып,
Токтотпой чаап алат го,
Толкуп жаткан капырлар
Тозокту башка салат го.
Балдар, бизге медер кылар бел да жок,
Бет алышып салышчу
Белге таңуу эр да жок,
Чалышарга чама жок,
Эңкүгө бүткөн пас болдук,
Эзелден бери аз болдук.
Тогуз бөрү бир койду
Таласа тарпын коёбу,
Толгон кытай аз журтту
Сабаса тарпын коёбу,
Калың кытай, түптүү журт
Буга катылган киши оңобу?
Алөөкө менен Молтонун
Айтканына көнөлүк,
Каалаганын берелик.
Жетимиш кызыл нар айдап,
Кызыл алтын, ак жамбы
Нарга артып алалы
Бөйдө канды төкпө - деп,
Тартуу кылып баралы.
Бээжинден келген Алөөкө
Ак үйлүүгө келиптир
Кан көтөрүп алалык».
Бай менен Балтай чамынды
«Көп эле болсо өлөрбүз,
Өлүп калса кайран баш
Кыямат жүзүн көрөрбүз,
Ажал жетип, күн бүтсө
Көр азабын көрөрбүз!
Сурак тийсе кытайың
Барабанды тартпайбы,
Баарыбызды олжолоп,
Тыйпыл кырып карыңды
Андан кийин кайтпайбы!
Букара кылса кытай журт:
«Ууру кылдың» - дебейби,
Эбин таап кытайың
Элдин баарын жебейби!
Луңтуң деген каны бар,
Колго түшсө бул кытай
Артыкча башым барында
Айылымды кантип берейин,
Кутурган экен Алөөкө
Ит менен кулжуңдашып көрөйүн!»
Текече кан, Шыгай кан,
Кайраттуусу Акбалтай
Кайран Балтай муну айтып,
Оозун жыйып алгыча
Бозала желек, кызыл туу
Кудай бетин салбай кал,
Бой-бойлогон ызы-чуу,
Чаң обого бурулуп,
Туш-туштан сан кол куюлуп,
«Каканчылап» чуу тартып,
Жез түтүк үнү чыркырап,
Жез най үнү дыркырап,
Айзанын башы кылкылдап,
Эми аскердин башы былкылдап,
Балтачаны бөлүнүп,
Асты менен айзачаны көрүнүп,
Чаң обого бурулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Калмагы бөлөк бөлүнүп,
Асты менен манжунун колу көрүнүп,
Жаңылбаган мергени
Жабылып каптап келгени.
Жаа тартуучу ыктуусу,
Чалма уруучу мыктуусу
Колодон чырмап айзасын
Колойтуп өйдө аштаган,
Согуш десе сүйүнүп,
Коркуп колтук ачпаган,
Койгулашкан адамды
Коёндой жерге таптаган,
Алышканды буй кылган,
Балбандары башкача.
Бука моюн, буура сан,
Булкушканды куураткан
Баатырлары бир канча,
Дөңгөнүн колу бир илек,
Күн чыгыштан жабылып,
Алөөкө колу алты илек.
Күн батыштан камынып,
Айбаты бийик, заары күч
Эми аманат жандан күдөр үз.
Алек болуп Акбалтай өңдүү кандары
Чыркырап ыйлайт
Каракандын жетим балдары,
Таш күмбөзүн талкалап
Такыр чаап өттү эми
Куралган ишин кулатты,
Кез болгонду сулатты,
Кадырман кыргыз калкыңдын
Эми келин-кызын чуулатты,
Кытай селдей каптады,
Каяшаяк бергенди
Кара жерге таптады.
Жан айласын табалбай
Шашкан кыргыз мындан көп.
«Жаным калар бекен» - деп,
Энтелеңдеп тоо бойлоп,
Качкан кыргыз мындан көп.
Карылардын баарысы
Тизелери бүгүлүп,
Кайраты жок жамандар
Кытайлардын астына
Келин болуп жүгүнүп.
Ошондо кытай Алөөкө
Ордону бузуп бул кылып,
Катындардын баарысын
Кара элечек тул кылып,
Кайраттуунун баарысын
Такыр айдап кул кылып,
Каракандын казына,
Мейманкана беш сарай
Бекемдиги бир далай
Түркүгүн сууруп алды эми,
Дүмөктү башка салды эми,
Казына бузуп өттү эми,
Түпкө минтип жетти эми.
Алөөкө кан, Молто кан
Адам билбес жообу бар,
Адамды карап кылуучу
Кумурскадай жайнаган
Арт жагында колу бар,
Каптап кирди калың кол
Эми бусурман журттун шору бар.
Калың колдун ичинде
Кытайдан Дөңгө балбан бар,
Дөңгөнүн жайын сураба
Мунун жан казандай башы бар,
Жана жаткан иттей кашы бар,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Баатырдыгы башкача
Ачкан ороо көздөнүп,
Зорлугу тоонун теңиндей,
Кол алдында чоң Дөңгө
Козголсо жанды жегидей,
Чоюнбаш чапчу ыктуу экен,
Чоң чочко кытайдан чыккан
мыктуу экен.
Кынсыз кылыч байланып,
Кармаса жутуп ийчүдөй
Каары бетине айланып,
Айкырык салып сумсайып,
Буруп темир курчанып,
Мурунтан чыккан эр экен,
Каканчылуу Бээжинде
Атагы Дөңгө дээр экен.
Жети батман буудай жеп,
Дан жыттанган эр экен,
Жеткендин баарын өлтүргөн
Кан жыттанган кул экен.
Кез болгонду койбогон,
Бир камандын этине
Бир жегенде тойбогон,
Бээжиндин Кары канынан
Буйрук алып шаарынан
Кан талоосун кылууга
Камданган экен каркыбар
Кара бурут кыргызды
Калтырбай чогуу кырууга
Камданган экен каркыбар.
Дөңгөнүн жайын сураба
Чынмачындан Бээжинден,
Чын какандын өзүнөн
Тегиз жыйнап, кол алып,
Албан түрдүү мол алып,
Көк күбөнү жамынып,
Көрүүчү болсоң чоң Дөңгө...
Көк жолборстой чамынып,
Керинейин чуу тартып,
Чаң обого бурулуп,
Тыргоот, шибе, манжуусу
Тыйпыл баары чогулуп,
Кытайлардын добулбас
Чогуу баары кагылып,
Балбаны такыр жабылып,
Молто менен Алөөкө
Буйрук кылып Дөңгөгө:
«Тили башка тилинде,
Кызыталак буруттун
Бизге душман зилинде,
Союп жерге тапта - деп,
Баатыр Дөңгө, капта - деп,
Өлтүрүп жерге тапта - деп,
Кечээ бурут Огой барында
Оторго койгон сан кара,
Бажыга алган түмөн мал
Түгөл тийип кетти эле,
Түбүмө минтип жетти эле,
Менин түгөнбөй турган өчүм бар.
Төрөсү өлгөн буруттун,
Мунун төбөсүнөн басалы,
Төрт түлүгүн чачалы,
Мунун төрүнө казан асалы!
Канын байлап кыралы,
Карасын талап туналы,
Каяшаяк бергенди
Калтырбай чогуу кыралы!
Кызыталак буруттун
Кызыгына кирели,
Кулжуңдап кетсе кууратып,
Куйкасын кармап тилели.
Айда, Дөңгөм, кол айда,
Колдун баарын чогуу айда!
Кайраттуусун камайлык,
Кыз-келинин түк койбой
Үй үстүнөн талайлык.
Кызыталак буруттун
Жаккан отун өчүрүп,
Үч үйлүүсүн бир койбой
Жан-жабылта көчүрүп.
Камчылан, Дөңгөм, камчылан
Түйшүктү мыктап салалык,
Кыз-келинин буруттун
Түк койбой талап алалык!
Каарлуу Дөңгөм, кебимди ук,
Кайраттуусун кыралы,
Кайраты жок жаманын
Олжо кылып туналы.
Кыстап алман салалы,
Эл четине Алөөкө
Ак үйлүү кылып баралы,
Кутуруп жаткан буруттан
Алманды мыктап алалы,
Түпкү журтун түк койбой
Түгөтүп чаап алалы!» Каарланып Молто кан
Дөңгөгө айтып бул сөздү,
Жер жайнаган кол болуп,
Кол санатсыз мол болуп,
Чаң обого бурулуп,
Кытайы кыйын жыйылып,
Беш жагынан кол каптап,
Белгиси жок мол каптап,
Жезнай үнү такылдап,
Барабан үнү баркылдап,
Кылычы кынсыз көрүнүп,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп
Керней-сурнай тартылып,
Калың кытай какайлап,
Эми келип жетти катылып,
Жаа жамгырдай атылып,
Жер карарып түн болуп,
Көргөнгө дүмөк күн болуп,
Чаң обого бурулуп,
Көптүгүн көрсөң кара курт
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Айзанын башы кагышып,
Адамдын башы чабышып,
Асты элди таптады,
Аркасы селдей каптады,
Кайрат кылып, кеп айтпай
Текече кан, Шыгай кан
Ала-Тоо бойлоп качканы.
Көктөн көк ала булут тутулуп,
Текече кан, Шыгай кан,
Бечара аман кутулуп,
Нойгуттардын Акбалтай
Арсланың калды тутулуп,
Кудай бетин көргөзбө,
Адырда жылкы алты сан
Аны тийип кетти эми,
Тоодагы жылкы тогуз сан
Токтотпой айдап өттү эми.
Тополоңун тоз кылып,
Түпкө минтип жетти эми,
Кыйла жанды кырды эми,
Кыздарды олжо кылды эми,
Буланы булап алды эми,
Бузукту башка салды эми.
Келеңкер чачпак, кең соору
Келини сулуу кыргыздын
Кытай кеп кылбай, олжого алды эми.
Кызыл көйнөк, айча бел
Кыргыздардын кылактаган сулуу кыз
Кара калмак, манжуу журт
Олжо кылып калды эми.
Мурун Каракан аттуу кан өлүп,
Каны өлгөндө кара журттун баары өлүп,
Алөөкө менен Молтонун
Сурак кылган азабы
Буттап алтын зер алат,
Ал алтынды таппаса
Жайылып жүргөн малды алат,
Малдан кемип бир калса
Башты чаап жанды алат,
Тура чапкан кыргызды
Туура кункор тул кылды,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып кул кылды.
Буланы булап алганы,
Бузукту мыктап салганы,
Бу Алты-Шаар, Маргалаң
Аяк жагы Кокон кан,
Ордолуу шайык көк жөкөр
Орчуну Букар, Самаркан
Саны кетип тарады,
Ак үйлүү күттү Алөөкө,
Журттун баарын карасаң
Дал ошого карады.
Бээжинден келип зор болуп,
Алөөкө аттуу кан чыкты,
Алөөкө менен Молтонун
Добушунан жан чыкты.
Ааламга өкүмдү
Салып турду Алөөкө,
Алык-алман алтындан
Чалып турду Алөөкө,
Ал алманды таппаса
Курмандыкка барганы
Салып турду Алөөкө.
Алөөкөнүн азабы
Ажыдаардай толгонду,
Алөөкө келет дегенде
Ыйлаган балдар сооронду.
Каары келсе Алөөкө
Катуу мүшкүл иш кылат,
Каарына тийгенди
Кара жердей түз кылат,
Бет алдына барганды
Бейпай салып жадатат,
Чындап жини кармаса,
Бет алдына барганды
Калдайларга сабатат.
Каары күчтүү, кан аты,
Букарасын сабамак Бул кытайдын түбүнөн бери адаты.
Маргалаңга ажайып
Салып турду Алөөкө.
Каарын төгүп кайкайып,
Канча жерден алымын
Алып турду Алөөкө.
«Ай, Каракан, өлбө - деп,
Бул өңдөнгөн кордукту
Жан - деп, кудай жаратсаң
Мендесине бербе» - деп,
Калайык ыйлап, калк ыйлап,
Катын-бала жалпы ыйлап,
Күздүн күнү болгондо
Түтүнгө асый салганы,
«Түгөтөмүн азыр» - деп,
Дүмөктү чогуу салганы,
Түк койбой жыйып алганы.
Жазга маал болгондо
Жалдуу байтал мингизбейт,
Жалпы жыйып бир алат,
Күздүн күнү болгондо
Куйруктуу козу жегизбей,
Буга күчтү бир салат.
Үч үйлүүгө бир казан
Жалгыз үйгө каратты,
Каяшаяк бергенди
Кармап алып сабатты,
Калың журттун баарысын
Калайман салып жадатты,
Каяшаяк бергенди
Колун чеге кадатты,
Акыр-такыр күч кылды,
Кайран журттун баарысын
Дүмүрчөгүн түз кылды.
Кыштын күнү болгондо
Жана: «Алымга бергин» - деп,
Кыздан алым баштады,
Каарына чыдабай,
Калайыктын баарысы
Бузулуп кете таштады.
Өөдө-төмөн өкүрүп,
Туйлап жүргөн мындан көп.
«Кыз да болсо
Өзөктөн чыккан бала эле
Атаа, өлүмгө кантип бердик!?» - деп,
Ыйлап жүргөн мындан көп.
«Алөөкөнүн заары - деп,
Куткарбады бир кудай
Бу капырдын каары - деп,
«Өлөйүн» - деп, өлө албай,
Өкүрүп турат кайран журт
Өз жанын өзү кыя албай.
Калайык антип турганда
Каракандын сегиз уул Башчысы Жакып, Улак кан
Баары катар кеп баштап:
«Минтип тирүү жүргөндө
Туубай туна чөгөлү,
Тирүү жүрбөй өлөлү,
Бу кытайдын кордугун
Өлгүчө кантип көрөлү,
Биз дагы Каракандын уулу элек,
Баары жаман болбосок
Канзааданын бири элек.
Тирүү жүрбөй өлдүк го,
Бу кытайдын кордугун
Кыяматка көрдүк го!
Өлбөй тирүү жүргөндө
Кай мураска жетебиз,
Күчөгөн экен бу кытай
Биз бир күрпүлдөшө кетелик!
Өтүп кеткен Каракан
Атабыздын чоңдугу
Аз болсо тоонун сеңирдей,
Каракандын сегиз уулу
Атасын тартпай баарысы
Акмак болду дегизбей,
Кара-Тоону бет алып,
Ой беките конолу,
Кайран Балтай баш болсо,
Кызыталак кытайдын
Баласын уурдап соёлу,
Бир кишиге билгизбей,
Бир адамга туйгузбай
Муну четтетип жүрүп соёлу.
Колдогусун биз жетим
Билгизбей уурдап соёлу».
Аттанууга камынып:
«Азирет!» - деп, жалынып,
Жай-жарагын шайланып,
Жоо кылычын байланып,
Тулпардан жыйып ат алып,
Тууганы кыргыз журттан бата алып,
Сай тулпарды токунуп,
Шашып амаз окунуп,
Арсландай таптанып,
Баштыгы Жакып, Акбалтай
Алтымыш балбан аттанып,
Кең Кашкар ылдый жакалап,
Сай буудандын баарысын
Кайра баштан такалап,
Кара байыр, казанат
Калбыр өпкө, жез билек
Ат тулпарын минишип,
Түгөнгөн тоонун бетине,
Тетиги кум арыктуу дайранын
Оңкойгон тоонун урчуктан,
Оңурайган тумшуктан
Супа садык чалганда,
Кечээ таң дүмпүйүп калганда
Оргуп-оргуп чаң чыгат,
Оргуган чаңды караса
Алтын, жакут, дилде артып,
Күндүзүн өргүп, түн катып,
Кызыл дилде, жакут таш
Кымбаттыны төөгө артып,
Калдайдан сексен балбаны
Бээжинге жүрүп калганы.
Кез болгон экен ошо жол
Кытайдын токсон балбаны,
Арсыланы Жакып, Акбалтай
Талаадан кармап алганы,
Таш-талканын чыгарып,
Такыр кырып салганы,
Жүк арткан төөсү токсон беш,
Кызыл куйрук кара нар
Олжо кылып алганы.
Карактап кармап төөнү алып,
Балдар келип кыргызга
Дегенине көнүшүп,
Ар түтүнгө бир бирден
Муштумдай алтын беришип,
Олжого мыктап канышып,
Ойронду мыктап салышып,
Таң кашкая атышып,
Тамаша кылып жатышып,
Киречилер жол тартып
Конуп жаткан кезинде,
Балбандардын баарысын
Союп жаткан кезинде,
Аябаган калайман
Салып жаткан кезинде,
Балбандарды курманга
Салып жаткан кезинде,
Алөөкөнүн алдында
Жөө желдет деген балбаны
Ошол акмак кутулуп,
Канына аман барганы.
Канына барып муну айтып,
Алөөкөнүн алдына
Адам билбес шумду айтып:
«Каным көрдүм кызыкты,
Качып келдим бузуктан.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде
Боз алалуу туу көрдүм,
Ач кыйкырык, куу сүрөөн
Бир айкайы күчтүү чуу көрдүм.
Калайманды баштады,
Эсенкандын алдына
Алтын жүктөп баруучу
Балбаныңдын баарын
Такыр кырып таштады.
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек
Кайыпка катар ат минген,
Илек-илек жоо чыкса
Сезгенбей жоого бир тийген,
Курун селде чалынган,
Катар айза сунганда
Кудуреттеп жалынган,
Көрсө бурут өзү экен,
Казынаңдын баарысын
Карактап алганы жүргөн кези экен!
Төбөбүздөн басканы
Жүктөлгөн дилде, көп алтын
Олжо кылып чачканы
Көрдүм бурут өзү экен,
Карасам кара көзү экен.
Казып кетти орумду,
Кайнатып кетти шорумду,
Чачып кетти мүлкүмдү,
Кырып кетти элимди,
Сындырып кетти белимди,
Укпай кетти сөзүмдү,
Олжо кылды малымды,
Агызды суудай канымды.
Андан көрө таксыр кан,
Колду жыйып алыңыз,
Таланып кеткен алтынды
Такыр жыйып алыңыз!»
Кабарчысы барган соң
Мунарга жарык жагылып,
Добулбас бекем кагылып,
Айзанын баары кыйылып,
Адамдын баары жыйылып,
Канынан буйрук келген соң
Кытайдын баары ээлигип,
Кыйындын баары жээлигип,
Баатырдын баары шамданып,
Балбандын баары камданып:
«Түбүнө чогуу жетем» - деп,
Түк койбой кырып кетем» - деп,
Карапчы тонун шайлатып,
Буудандарын камдатып,
Алөөкөнүн кийгени Көөхардан топчу муштумдай,
Эми көрүүчү болсоң ушундай,
Каарланып чамынып,
Добулбас бекем кагылып,
Алөөкө кылды буйрукту,
Кара калмак, манжууга
Кайра салды шумдукту.
Алөөкөнүн жанында
Күрмөчөнүн күлдүйтүп,
Күчтүүдөн бар бир миң кан,
Карыпчысын калдайткан
Калдайдан бар бир миң кан.
Өрттөй көзү бек жайнап,
«Алтының алды» дегенде
Кан ичмеси бек кармап:
«Акылга дыйкан эриң кел,
Бул азапты көрүңөр!»
Акылман экен каркыбар,
Ааламдын баарына
Чалдырбай турган чаркы бар.
Алөөкөнүн эшикке
Жолборсу он беш төлдөптүр,
Жолоп адам келбептир.
Астында алтын тагы бар,
Алтайчылык өлөрдү
Азыр бейлеп билүүчү
Алты аяры дагы бар.
Атагын уккан чочуган,
Алтымыш бурку илийди
Жетик билип окуган,
Бичиктерин алышып,
Аяр менен сыйкырчы
Балын ачып салышып,
Алты аяры капырдын,
Ал Алөөкө баатырдын
Канына айтып бир топ сөз Аярдын баары жабылды
«Сиздин алтыныңыз табылды!
Же Каракандын сегиз уул
Эрешен тартып эр болду,
Эр уулу менен тең болду.
Тыңдуудан жыйнап кол алып,
Эрендерин чогуу алып,
Булаңды булап алыптыр,
А балдар бузукту мыктап салыптыр.
Сенин кызматчыңды кармаптыр,
Балбаныңды түк койбой,
Түгөл баарын жайлаптыр.
Токсон беш төөдө алтынды
Талап олжо кылыптыр,
Балбандардын баарысын
Талаадан басып кырыптыр.
Эч ким тийбей балбанга
Букарадан эл жүрөт,
Каракандын сегиз уул
Тышка чыккан кытайды
Талап-булап жеп жүрөт.
Башчыларын сойбосоң
Таш-талканын чыгарып,
Быйыл такыр бөлүп койбосоң,
Эгерде бизди оң кылбайт,
Эзелде бизди соо кылбайт.
Балбан айдап, кол жыйып,
Колдун баарын мол жыйып,
Үй үстүнөн басалы,
Үйүң күйгөн буруттун
Капкайда жинин чачалы.
Бокчолорун тинтели,
Төрүнө чийип сызыкты,
Кызыталак бурутка
Бир кылалы кызыкты.
Суук кептен салалы,
Ал алтынды бербесе
Сулуусун тартып алалы».
Деп, - ошентип, аярлар
Айтып өтүп кеткенде,
Алөөкөнүн добулбас
Буйрук кылып койгондо
Камынып чабат балбаны,
Ал добулбас чабылса
Кулактын чыгат далдалы.
Добулбас катуу кагылып,
Добулбас үнүн укканда
Балбанынын баарысы
Эми жетти жабылып.
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүлөрү оолукту,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары чогулду.
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Керинейин чуу тартып,
Кез-кез жерде бор атып,
Кара калмак, манжуунун
Балбандары чогулуп,
Алтынын таап алууга
Жана мүшкүл доо кылып,
Алман салып калганы.
Кумурскадай кыжырап,
Каптады кытай быжырап,
Кынжылалуу балбаны
Сегиз уулдун башына
Кыйын мүшкүл салганы.
Баштыгы Балтай кан экен,
Акбалтайдын жанында
Сегиз жетим бала экен.
Ал балдарга барганда
Кайраты бийик, заары күч
Катылса кылат кырып түз,
Эми бу капырдан күдөр үз.
Себилдүү балбан сексен төрт
Серпишкен жагы кызыл өрт.
Адам тилин билбеген
Балбандары бир башка,
Баары каптап чуркурап,
Балакет салды куу башка.
Ал балбанын көргөндө
Ааламдын калкы жыйылды
«Кылып иер эми» - деп,
Каарына чыдабай
Кыйла кыргыз кырылды.
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен дүйнө бок!
«Түбүбүзгө жетер - деп,
Каарланса бул баатыр
Түк койбой кырып кетер» - деп,
Калайыктар күйүнүп,
Эс билгендин баарысы
Эр Алөөкө алдына
Келин болуп жүгүнүп,
Акылман экен Акбалтай
Аттан түшүп жүгүрүп
Алөөкөнүн алдына
Тизеси жерге бүгүлүп,
Акбалтай турду жүгүнүп,
Сөзгө чечен Акбалтай
Кара тилин кайрады,
Кан Алөөкө алдына
Кайран Балтай сайрады
«Баатыр, кан экениң чын болсо,
Ээлесең кызык жер мына,
Кырып ийсең, букара кыргыз эл мына,
Баатыр, жайлап салсаң мен мына!
Менин чапчыша турган чамам жок,
Сиз менен алыша турган айлам жок,
Менин кайра айтар тилим жок,
Менин кагыша кетер күнүм жок.
Тойгуча алсаң мал мына,
Агызчу болсоң кан мына,
Күтүп алсаң букара,
Аргын, кыргыз эл мына.
«Бузук» - деп, кырып жиберсең
You have read 1 text from Kyrgyz literature.
Next - Манас - Саякбай Каралаев - 03
  • Parts
  • Манас - Саякбай Каралаев - 01
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2314
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    34.0 of words are in the 5000 most common words
    39.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 02
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1930
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 03
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2034
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 04
    Total number of words is 4433
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 05
    Total number of words is 4426
    Total number of unique words is 1960
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 06
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 1967
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 07
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2003
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 08
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 09
    Total number of words is 4303
    Total number of unique words is 1910
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 10
    Total number of words is 4339
    Total number of unique words is 2073
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 11
    Total number of words is 4328
    Total number of unique words is 2015
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 12
    Total number of words is 4299
    Total number of unique words is 2055
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 13
    Total number of words is 4336
    Total number of unique words is 2058
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 14
    Total number of words is 4308
    Total number of unique words is 2013
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 15
    Total number of words is 4207
    Total number of unique words is 1966
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.7 of words are in the 5000 most common words
    49.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 16
    Total number of words is 4276
    Total number of unique words is 2079
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 17
    Total number of words is 4253
    Total number of unique words is 1966
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 18
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2026
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2063
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 20
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2181
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 21
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2102
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 22
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 2082
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 23
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2039
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 24
    Total number of words is 4326
    Total number of unique words is 2104
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 25
    Total number of words is 4350
    Total number of unique words is 2111
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 26
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2015
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 27
    Total number of words is 4376
    Total number of unique words is 2077
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 28
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2069
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 29
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2142
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 30
    Total number of words is 4371
    Total number of unique words is 2084
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 31
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2020
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 32
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2062
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 33
    Total number of words is 4404
    Total number of unique words is 2036
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 34
    Total number of words is 4353
    Total number of unique words is 2026
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 35
    Total number of words is 4286
    Total number of unique words is 2103
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 36
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2052
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 37
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1945
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 38
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2041
    29.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 39
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2195
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 40
    Total number of words is 4239
    Total number of unique words is 2155
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 41
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2021
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 42
    Total number of words is 4206
    Total number of unique words is 1949
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 43
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 1867
    30.9 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 44
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 1845
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 45
    Total number of words is 4301
    Total number of unique words is 2054
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 46
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 1850
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 47
    Total number of words is 4258
    Total number of unique words is 1900
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 48
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2041
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 49
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2099
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 50
    Total number of words is 4262
    Total number of unique words is 2034
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 51
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1872
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 52
    Total number of words is 4229
    Total number of unique words is 1722
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 53
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1767
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 54
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 1825
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 55
    Total number of words is 4290
    Total number of unique words is 1696
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 56
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 1876
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 57
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 1996
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 58
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 1970
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 59
    Total number of words is 4243
    Total number of unique words is 2087
    26.8 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    47.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 60
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2080
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 61
    Total number of words is 4280
    Total number of unique words is 1999
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 62
    Total number of words is 4338
    Total number of unique words is 2399
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    45.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 63
    Total number of words is 306
    Total number of unique words is 243
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.