Манас - Саякбай Каралаев - 16

Ала-Тоодон айдалып,
Ала-Тоодон көчүпсүң,
Тирүү калбай Акбалтай
Так ошондо өчүпсүң!
Айтканыңа күйүндүм,
Бай атам, сенден түңүлдүм.
Эр адам жоодон өлбөйбү.
Калгандар күнүн көрбөйбү!
Кара курттай капырга,
Каруусу толук баатырга
Качырып согуш саламын,
Качпай алты ай чыр баштап,
Кырк үйлүү шордуу элимди
Ажыратып аламын!
Катылганын соёмун,
Кадыр Алда колдосо
Тентип келген эл үчүн
Тегеле курман боломун.
Тазаларын кармаймын,
Талаада кызык сайышып,
Кыйындарын жалмаймын.
Кызыккан кытай бул журтка
Кыргынды кымбат салууга,
Азган-тозгон аз элди
Ажыратып алууга,
Жазайыл огу жаңылып,
Тагдыр жетсе өлүүгө,
Чогулган кара манжууга
Согуш кыла берүүгө.
Ач арсландай көз жайнап,
Өөдө-төмөн карабай,
Өткүр экен эр Манас
Өлүмдөн жанын аябай,
Өөдө-төмөн ойлобой,
Балбан да экен, шер да экен
Бул дүйнөгө жаралган
Артык тууган эр экен.
Жакып кандан кеп угуп,
Акбалтай, Кутубийине
Аркы калмак чогулуп,
Алып койду деп угуп,
Астындагы Торучаар
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Ок жетпеген ат минип,
Айза өтпөгөн тон кийип,
Кадыр Алда буюрса
Кагышты катуу салууга,
Кара жанын аябай
Кан Балтай менен Кутубий
Ажыратып алууга
Оюна келди көк жалың.
Алман сууга жетүүгө,
Курган эки жан үчүн
Курдашы Манас токтобойт,
Курман болуп кетүүгө.
Түгөнгөн сайын түтөгөн
Түптүү Манас шер ошол,
Өлгөн сайын өөрчүгөн
Өткүр Манас эр ошол.
Аркада көк жал жалы бар,
Серпишип менде жеңе албайт,
Кан ичме тууган абыдан.
Кырк үйлүү кыргыз журтуна
Каарданып бакырып,
Канкор Манас чакырып:
«Кордукта бурут сен элең,
Кыжылдаган капырдан
Ажыратып алсын -деп,
Калайманды салсын -деп,
Жаралган Манас мен элем.
Кармашарым Каканчын,
Катуулап үркүп, шашпай көч,
Белестин суусун сүзбөй көч,
Беренди кудай сакта - деп,
Күдөрүң менден үзбөй көч!
Алтай көчүп, жүрүп кет,
Кара калмак, манжуудан
Өлүү-тирүү болобу,
Өкүлдөгөн султандын
Кабарын анык билип кет!
Өлүп калсам кокустан
Кайран элим, сен үчүн
Бек жерге конуп, токтоп кет,
Берен Манас өлдү - деп,
Кароолду катуу коюп сен
Кейип, ыйлап жоктоп кет,
Өлүп калсам кокустан
Сан кара малың чачып кет,
Кара курттай капырга
Кармашарга айлаң жок,
Кайран, калкым качып кет!
Кайран, журтум, сен үчүн
Адырга бойлой кономун,
Айныбай алты ай салышып,
Анан курман боломун!
Күчкө салган кытайга
Күрпүлдөшө барармын,
Күчөп кетсе чочкого
Өлбөй-житпей курган жан
Үч ай согуш салармын!
Күчөгөн кара калмактын
Күрдөлүү жаным барында
Бир айласын табармын!
Күчөп келсе калмакка
Күркүрөп айза сунушам,
Күндөп-түндөп тынч албай
Күнүгө тынбай урушам.
Эрдикти эпсиз кылбасам,
Эпсиз кара калмактын
Эңишине чыдап турбасам,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Туулбай туна чөгөйүн!»
Журтуна айтып мындай кеп,
Кабылан Манас, канкор шер,
Эки колдон күч чыкты,
Эки беттин ортосу
Беш байпактык түк чыкты.
Каарданып жайнады,
Кызыр чалган тынардын
Кан ичмеси кармады.
Кара жанды аябай
Кан ичмеси бек кармап,
Каарды катуу баштады.
«Буйрук алган калмакка
Кез келип өзүм барайын,
Кечилдин каны чочкого
Кезенип уруш салайын,
Өткөн-кеткен кегимди
Өргүлтүп мыкты алайын!» Деп, ошентип, канкор шер
Каарданып толгонуп,
Турбай эриң комдонуп,
Берендин жайы ушундай
Береленип белсенип,
Ойрондун жайы ушундай
Опол-тоодой теңселип,
Кармашканы Каканчын
Качырып кыргын салам -деп,
Кара кытай, манжууга
Бет алышып калам -деп,
Журт ишенип тилекке,
Омуроого тартканы
Ок өтпөс соот, күрөөкө.
Өлүмдөн кайта тартпаган,
Ажалдан кайта качпаган,
Арсландын өзү ошол,
Кагышкан кара кытайга
Кармашты кылган жер ошол.
Тобокелчи кайран шер
Токтобой белди курчанып,
Торучаар санга бир салып,
Сыр найзаны колго алып,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Ок өтпөгөн кынама
Омуроодо көрүнүп,
Балбандыгы башкача,
Баатырдын жайы ушундай
Баары жандан бир башка,
Качырган аман калбаган
Кан ичип жүргөн көйкашка.
Беттешип менде жетпеген,
Берендин жайы ушундай.
Бет алган тирүү кетпеген,
Берендиги белгилүү,
Катылган аман калбаган,
Он сегиз миң ааламда
Оён Манас канкорго
Укурук кайрар калбаган.
Бет алып кирип беттешип,
Менде азар салбаган.
Телегейи тең ошол,
Шай колдогон шер ошол.
Таалайы башка, заары күч,
Шер экенин мындан бил,
Серпишкенди кылат түз!
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Калың кытай көп жоого
Канкоруң чыкты бөлүнүп,
Эрениң кайдан аянып,
Ээрчиткени кырк бала
Эми жетти көк жалың
Алтайдын кара тоосун таянып,
Түгөнгөн тоонун урчукка,
Дүмүрөйгөн тумшукка
Таянып Манас жеткенде,
Маңдай жагы капчалча,
Капчалчадан бакырып,
Бая, кайран Балтай, Кутубий
Бакырыгы таш жарып,
«Манастап» ураан чакырып,
Айланса болот кудайга
Өлдүбү десе тирүү экен,
Өлбөгөн жандын бири экен.
Кечээ, арадан кез болгондо
Атасы Жакып кеп айткан:
«Акбалтай менен Кутубий
Дүйнөдөн кетти» - деп айткан.
Акбалтайдын кеби эле,
Темир аркан капырдын
Торуна түштү деди эле,
Кара кытай, манжуунун,
Оруна түштү деди эле,
Кара калмак Жолойдун
Колуна түштү деди эле.
Аман эле жүргөн табы экен,
Алдам берген чагы экен!
Манаска жакын келгенде
Кайран Балтай ошондо
Бадана кийип балкылдап,
Минген аты Кулагер
Ак сакалы жаркылдап,
Ак шумкардай баркылдап:
«Кара калмак, көп манжуу
Алыш кылдым жаманбы,
Он эки бирге кол берген,
Ой, шерим, Манас аманбы?!
Кабылан, Манас, кебимди ук!
Кыяматтын кыстоосун,
Көрбөй келдим көрдүңбү?
Кыжылдаган кытайга,
Кырк эки жолу сайышып
Өлбөй келдим көрдүңбү?
Казылган калың орду көр,
Кайнатылуу шорду көр,
Дүркүн-дүркүн эл келди,
Ээ, кулунум, эр Манас,
Каптап кеткен сел келди!
Экөөбүз эмес, кулунум,
Ааламга татыр эл келди!
Жайнап мерген келгени,
Жазбай атчу эрени,
Топурак учуп кылкылдап,
Толду кытай былкылдап,
Байлоодо жаткан дөө келди,
Баарысы катар жөө келди,
Балбандын түрү башкача,
Баарысы кыйын көйкашка
Балакет салды бу башка.
Калмактардын Жолою
Каптап балаа саларда,
Манжуулардын Эзкара
Эми байлап аларда,
Балбандары башкача,
Каптап чогуу жеткенде,
Кутман жолдош Кутубий
Кургурум, сенин жөкөрүң,
Кыйын белин курчанды.
Кытайды жарып, кол салып,
Ийлең, Шийлең балбанын
Экөөнү катар сайганы.
Өлгөн жаным тиргизип,
Жан жолдошум Кутубий
Ажыратып алганы.
Бул Кутубий болбосо,
Кудай бетин көрсөтпө,
Жалынсам укпай сөзүмдү,
Даңгытына сүйрөтүп,
Жармак болгон өзүмдү!
Мекчейтмек болгон белимди,
Байлап алып токмоктоп,
Көрсөтөт эле Бээжинди.
Айзасы тийип боорума
Айдарлуу кармап аларда,
Айлансам болот кудайга,
Кутубий калды сообума,
Манасым сендей балага,
Балтай кан абаң садага!
Карааным Куту болбосо,
Түгөтмөк болгон жообумду,
Түз кылмак эле өзүмдү!
Кылычтап чачып канымды,
Кызыталак кытайың
Кыймак эле жанымды!
Түрү суук кытай эл экен,
Түп каны угуп атагың
Бизди, түгөтө турган кези экен.
Ээ, кулунум, Манас кан,
Кытай түмөн, биз жалгыз,
Кыйраша турган айла жок,
Бел байлаган белиң жок,
Бекип жаткан жериң жок,
Бүгүн көргөн, эртең жок,
Чалкар көлдөй кытайга
Чалышкан менен айла жок.
Кытай милек, биз жалгыз
Кылган барбы кудайга,
Каптаса кытай чөп экен,
Кара кытай, манжуулар
Кумурскадан мол экен!
Кечилдерин керсейтип,
Керишке чыккан кези экен,
Чамасы келсе бул капыр
Чалганы жүргөн табы экен!
Акылдуу Жолой баатырга,
Алышып алың жетеби
Чалкар көлдөй капырга!
Аша берсе түгөнгүс,
Айры белес, белди көр,
Кырган сайын күчөгөн
Кымбатым, Манас, кебимди ук,
Кырк уруу кытай элди көр!
Бозоруп борчук көрүнгөн,
Боз адырмак Дыңшаны
Болжоп ашар тоо эмес,
Болжолсуз долу кытайды
Эр эңкейтер жоо эмес!
Түгөнгөн сайын түтөгөн,
Түбүнөн кайра күчөгөн
Түгөнгүс кытай эл экен,
Адам жеңип албаптыр,
Ошону үчүн кытайды
Каканчын кытай дээр экен!
Кармашып адам албаптыр,
Каран калган Каканга
Кармашкан аман калбаптыр.
Нур төгүлгөн Бээжинге
Уулум, Манас, угуп ал,
Урушпай эсен кетели,
Түгөнбөс элге катылып,
Кокуй, балам, кебим ук
Не мураска жетели!
Каканчындын калкына
Катылышып нетели!
Кармашып менде жеңеби,
Каран күн, уулум, кетели!
Уй түгүндөй капырга
Кумурскадай жайнаган
Каканчындын калкы бар,
Катылганды куткарбай
Канын ичмей салты бар.
Улугу буйрук кылганда
Байлап сени алууга
Балбаны келген каркыбар!
Өйүз-бүйүз турушсак,
Мылтык атып, жаа тартып
Карсылдашып урушсак!
Жаанын огу чыркырап,
Тийген жерлер быркырап,
Кан төгүлсө шыркырап,
Упат болуп окко учсак
Ушунуң сонун иш эмес,
Эч ким тийбес Бээжинге
Теңеле турган киши эмес.
Айтканым макул билип ал,
Ала көөдөн бала элең,
Арсланым, Манас, тилимди ал!
Аламан уруш кылганда
Айза сайып, жаа тартып,
Айгайлашып турганда
Күндө күчөп сайышсак,
Айбанат билбей, эр өлүп,
Айгайлашып турушсак
Өрдөн чыга бергенге
Ала-Тоодой жерим жок,
Айгайлашып сайышсак,
Түгөнүшүп калышсак
Үзөңгүдөн бут тайып,
Ээрден көчүк кылтайып,
Кагышты катуу салуучу,
Айла кетип баратса
Ажыратып алуучу,
Кийгени киштен кара бөрк,
Жоо бөрүсү кара көк,
Жалгыздыгың сында жок,
Жабыла жолдош болуучу
Кыргыздын журту мында жок!
Айтканым ушул билип ал,
Кырк түтүндүн бели элең,
Маңдайдагы сен элең.
Тилимди алсаң, Манас кан,
Алтайдын бери жак бетинде,
Сары-Талаанын четинде,
Кукулдаган кузгун жок,
Какылдап учкан карга жок,
Чымчып жээр чөбү жок,
Чык этип ууртар суусу жок,
Алты күн андан тозолук,
Кыйрашты кызык салалык!
Мылтык атып, жаа тартып,
Кысыкты тосуп турушуп,
Кыйла күн анда урушуп,
Муңдуу эл ары кеткен соң,
Кордук көргөн кырк үйлүү
Ары таман өткөн соң
Кутулуп бул эл кеткиче,
Кичи-Жылдыз, Чоң-Жылдыз
Кырк үйлүү боо жеткиче,
Эл кутулуп кеткиче
Ит урушун салалы,
Балам, Манас, тилимди ал.
Аманат жанды багалы!
Ал Жылдыздан өткөн соң,
Түзү токой, тоосу кар,
Ала-Тоонун башы бар,
Жети атаңды тууган жер,
Энең киндик бууган жер,
Кутман болуп калган жер.
Бекине консок бел ошол,
Таянган жерге барганда
Талыкпайбыз уруштан,
Мураска калган ошондо
Азган-тозгон эл ошол!» Акбалтай мындай деген соң,
Айкырыгы таш жарып,
Кыйкырыгы баш жарып,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш
Кашкая чыга калды эми,
Канга тойбос кабылан
Каарды мыктап салды эми.
Бузукту Манас баштады,
Булкунганда көк жалың
Тоо солкулдай таштады:
«Он экиге келгиче
Азып-тентип кор болуп,
Алтайда көрдүм күнүмдү.
Эрешен тартып, эр болдум,
Эр уулу менен тең болдум
Эми албайм, Балтай, тилиңди!
Алыш кылып урушуп,
Айза кармап топ бузам,
Алса кудай жан мына,
Ажал жетсе окко учам!
Тирүү жүрбөй өлөмүн,
Өлүп кетпей бул жерден
Уялбай качып дардактап,
Уккан менен көргөнгө,
Билген менен туйганга
Кытайдан Манас качты - деп,
Өрттөнүп кеткен ал бурут
Өз дүйнөсүн чачты -деп,
Өсөк кылса кылым эл,
Кантип жооп беремин?!
Качып кетсем окустан,
Кырк үйлүү кыргыз бул элди
Кытай басып артынан
Кырылып кетсе кокустан,
Иттигим чогуу билбейби,
Таңда макшар күнүндө,
Өлүп калган кайран журт
Кара эшек кылып минбейби!
Токонаалат чубалып,
Не мураска жетейин,
Бул журт кырк үйлүү эл үчүн
Мен курман болуп кетейин!
Кокуй, Балтай, не дейсиң?!
Далайыңды билчү элем,
Кырк үйлүүдөн, Балтай абам,
Даанышман деп жүрчү элем!
Бул Алтайга келгени,
Кара калмак, манжууга
Жылыга бажы бергени,
Суук бороонго кабылып,
Оңбой калган экенсиң,
Ойлогон ишиң түгөнүп,
Ой, абаке, кан Балтай
Болбой калган экенсиң!
Өлбөй-житпей кытайга
Өнөгүм кантип берейин,
Өзү тийген манжууга
Баш кесишип көрөйүн
Кокуй, Балтай, не дейсиң?
Ит урушун кылганда
Качты Манас дебейби,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп кытайлар
Маминтип жүрүп жебейби!
Коркконуңду билбейби,
Артыңдан түшсө ыймансыз
Мекеге чейин сүрбөйбү!
Туш-тушуңдан ашпайбы,
Сан караңды чачпайбы
Канкор бурут качты -деп,
Керикке бутун артпайбы,
Керинейин тартпайбы,
Булаңды булап албайбы,
Бузукту кытай салбайбы!
Кокуй, Балтай, не дейсиң,
Наалат Балтай не дейсиң?
Бул кебиңди ит уксун,
Ашуусу бийик тоо уксун,
Агыны катуу суу уксун,
Казган кара көр уксун,
Андан бөлөк ким уксун!
Алда чийип койгонду
Көрбөй кантип кетемин,
Эрдигим эпсиз билгизбей,
Элимди ээн жүргүзбөй,
Энеси талак капырдан
Энтелеп кантип качайын,
Кадыр Алда колдосо
Кармалаша жатайын!
Кайран башым барында
Калдайдан кантип коркоюн,
Кызырдуу башым барында
Кытайдан кантип качайын,
Кызыккан экен Эсенкан
Кырылыша жатайын!
Калдайдын бирөө «чү» коюп,
Канына кабар бербейби,
Калп эле мактап коюпсуз,
Качып кетти дебейби.
Толгонуш тоонун кезеңин
Ашып кетти дебейби,
Толуп жаткан сан кара
Чачып кетти дебейби,
Толгонуп айза саялбай,
Тоодой болгон чоң бурут
Шашып кетти дебейби!
Ушак түшсө Бэжинге,
Каканчындын элине
Кытайдын күнү туубайбы,
Сапырылып бул чочко
Мекеге чейин куубайбы!
Акыйнегин айтпайбы,
Кажылдаган капырлар
Калгандардын баарысын
Чаап алып кайра тартпайбы!»
Ачуусу келип кабылан
Каарды катуу баштады,
Кармашкан кытай эл эмес,
Айтып турган Балтайды
Соруп ийе таштады.
Муну укканда Акбалтай
Билегинен сап кетти,
Жүрөгүнөн кап кетти,
Кайран Балтай канетет,
Айтып коюп ал кепти,
Көзү кетти алактап,
Буту кетти салактап.
Каары катуу кабылан
Күр-күр этип күйүндү,
Карап туруп Акбалтай
Аманат жандан түңүлдү.
Кадыр Алда кудурет,
Манасты аман койсун - деп.
Күүлөнүп көк жал кеп айтып:
«Манас, Манас болгонум,
Кызыталак кытайга
Каарды канча баштадым,
Каранкүн, аба, ойлочу,
Мындан мурун кытайдын
Канчасын кырып таштадым!
Аба, Балтай, не дейсиң,
Алчайып атка мингени,
Айкырып жоого тийгени
Кара кытай, манжууга
Он эки жашка келгиче
Кейишти канча баштадым,
Өкүмүн кытай кылганда,
Өткөрө зордук кылганда,
Кагышты каалап турганда
Бузукту мурун салгамын,
Кечилин кармап алгамын.
Кармап алып ошондо
Кекесин кесип салгамын,
Кана, менин өлгөнүм?
Кечээ, Балтай, сен барсың,
Ордо үстүндө чыр салдым,
Алтынын тартып бир алдым.
Кара жакка калдайтып,
Ат салышып туруштум,
Алтымыш күнү уруштум,
Кана, менин өлгөнүм,
Кана, маа ажал келгени?!
Кочкуларын коройтуп,
Элчилерин соройтуп,
Эчен кызык кылгамын,
Эчендерин кыргамын.
Кан ичип жүрүп катыктым
Кайнап жаткан кытайга
Канкор бурут атыктым.
Тагдыр жетсе өлөмүн
Тагдыр жетпей, күн бүтпөй
Зордукка кантип көнөйүн.
Кылымдын эри курган жан,
Кытай каптап келди -деп,
Акылдан кантип шашамын,
Аба, Балтай, кабылан,
Дардактап кантип качамын!
Каптап кетсе Каканга
Кармалаша көрөмүн!
Алчайып атка минемин,
Кайнап жаткан кытайга
Качырып жеке тиемин!
Жетик белим курчанам,
Жер жайнаган кытайга
Жеке аралап кол салам!
Кайнап жаткан кытайды,
Катылган калмак, манжууну
Катуу тийди жиниме
Каканга чейин сүрбөсөм,
Бек кызыккан кытайды
Бээжинге айдап сүрөмүн!
Өлбөгөндөн калышам,
Кайнап жаткан капырга
Качпай жеке салышам!
Акбалтай баатыр абаке,
Көчүңө шашпай кете бер,
Шашпай көчүп жүрүп ал,
Берен Манас уулуңдан
Беш айдан кийин кабар ал!
Бешинчи айдан мен калсам
Сан кара малың чачып кет
Сайыштан Манас өлдү - деп,
Асты-астыңдан качып кет,
Күзгүнүн шаарын сүзүп кет,
Бешинчи айдан мен калсам.
Берен Манас өлдү -деп,
Күдөрүң менден үзүп кет!
Ээр белдей белестен
Эңкейе көчүп токтоп кет,
Эш кылган Манас өлдү - деп,
Эңгиреп, ыйлап жоктоп кет!
Ажал жетсе өлөрмүн,
А дүйнө жүзүн көрөрмүн.
Ажал жетпей, күн бүтпөй,
Аман турса кайран баш
Кайнаган кытай капырга
Карчалышып көрөрмүн!
Күчөп келген калмакка
Күрөшпөй кантип коёмун!
Керишип жүрүп кек албай,
Кантип тирүү боломун!
Тозок түрдүү кытайдын
Тополоңун билбесем,
Толуп жаткан манжууга
Тополоң уруш салбасам,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Эңкейип аа бергиче,
Туулбай туна чөгөйүн!»
Таалайы артык жаралган
Шай колдогон шер Манас,
Карап чыдап туралбай
Кайнап жини кармады,
Эки жаагы шакылдап,
Эрдин кесе чайнады,
Калдайдын жолун бек бүтөп,
Канкоруң карап турганда
«Манас жалгыз, кытай миң,
Бала кандай болот?» - деп,
Капаланып Акбалтай
Каңырыгы бек түтөп.
Башынан баатыр Балтай атанып,
Кордукта жүргөн Акбалтай
Ителгидей кайран көз
Ирмебестен жаш алып,
Алып кетип, кеп сурап,
Айласы кетип Акбалтай,
Жашып турду коңгурап:
«Белгилүү эле, бел эле,
Мендеден артык туулган
Берен Манас кабылан
Мендеден башка шер эле.
Менде - деп, кудай жаратсаң
Манасты аман сактай көр!
Жан - деп, кудай жаратсаң,
Капырды үстүн кылбагын!
Аз кана кыргыз эл элек,
Айкөлдү бердиң чекеге,
Ажыратып кыргыздан
Арада өлүм кылбагын!
Журт көрүүчү заман кыл,
Жан - деп, кудай жаратсаң
Көк жалымды аман кыл!
Айдалып качып келгенде
Арслан, Манас, берекем,
Алтайга келип туулду.
Кордуктан бул журт күйөбүз,
Азган-тозгон бакыр эл
Каралды Манас көк жалды
Караан кылып жүрөбүз!
Жабыла кирген манжууга
Кулунум, Манас, жалгызым
Жапааны жалгыз баштадың.
Ажал жетип, күн бүтүп,
Өлүп калсаң калмактан
Азып келген кырк үйлүү
Айылыңды каран таштадың!
Аман болсо Манасым
Мураска биздер жетебиз,
Отор-отор оюнчук
Ойноп көчүп кетербиз!
Калмактын баарын тамам кыл,
Кадыр Алда жасаган,
Канкорду кудай аман кыл!
Береним, Манас, көк жалым,
Бешке жашың келгенде
Береги журтка туу болдуң!
Сегизге жашың келгенде
Кырк бала жыйып топтодуң!
Тогуз жашка келгенде
Кара калмак, манжуунун
Балдарын жыйып оттодуң!
Онго жашың келгенде
Орчун бүлүк баштадың,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, олжо алдың,
Барбайып атка мингенде
Орчун журтка кол салдың!
Маңдайга туулуп чоңойгон
Манас кан сендей баатыр жок,
Кытай каптап калганда
Сага караан болуучу
Кыргыздын журту мында жок.
Белгилеп качар белиң жок,
Бет алышып кытайга
Өзүңө караан болорго
Өзүң теңгээл эриң жок!
Эңкейип минер ээриң жок,
Эңкейип кетсең кокустан
Эш кармаарга жээниң жок!
Көк жалдыгың сында жок,
Көп урушсаң кытайга
Көрүнөө караан болуучу
Кыргыздын журту мында жок!
Жалгыз ат баспас кыядан,
Жараткан өзүң колдочу,
Манасым жалгыз эле уядан.
Ай караңгы бүркөлсө
Түн эмне болучу?
Чалдырып салсаң кытайга
Аз гана кыргыз элиңдин
Күнү эмне болучу?
Чамасы кыйын кытайга
Чалдырып ийсең жаманат,
Чаманы кудай бере көр,
Жалгыз туума көк жалым
Бир кудайга аманат!»
Алакан жайып Акбалтай
Көңүлү кетип бөлүнүп,
Кайнап жаткан капырга
Көк жалым жеке калды - деп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Акбалтайдын башына
Алтымыш санаа бир келип!
«Оомийин!» - деп, кол жайып,
Тулпардын оозун бурушту,
Ажырашып кетчүдөй
Туу кармаган Манаска
Кол кармашып турушту.
Колун кармап кабыштап,
Жаратканга табыштап,
Акбалтай кайра кайрылды,
Кеткен көчкө барышка,
Баатырың турду ал жерге
Кытайга кыргын салышка.
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Торучаар оозун бурду эми,
Кырк чилтен, Кутубийин
Кыраан Манас ошону
Кубат кылып турду эми.
Калың жоону көргөндө
Ээленип Манас булкунуп,
Эри өлгөндөй жулкунуп,
Эки жагын каранып,
Ээленип турган туйгунуң
Ач арсландай жаланып,
Каардантып булкунтуп,
Караан болгон Кутубий
Кармап турду ошондо
Кабыланды жулкунтуп,
Ээрчигени кырк бала,
Көк жалыңдын жолдошу,
Эң кыйыны Кутубий.
Берениң турса белесте,
Түгөнгөн тоонун урчукта,
Дүмүрөйгөн тумшукта
Жер айрылып, чаң чыгып,
Туу түбүндө көп колдун
Доошунан жан чыгып.
Калың колун жылдырып,
Сурнай кулак тундуруп,
Манжуулардын Эзкара
Каны чыгып келатат,
Калмактардын кан Жолой
Дагы чыгып келатат,
Кара жагал Бороончу
Ошо чыгып келатат.
Керик минген Дөөдүр алп
Колдун артын токмоктоп,
Айдап чыгып келатат.
Бурулуп учуп топурак,
Бурулбай сан кол топурап,
Чоң Алтайдын бөксөдө
Айдап чыгып келатат,
Жээк тартып кылкылдап,
Жергелешип былкылдап,
Жайнап чыгып келатат.
Кылычтан кайра тартпачу
Кыраандары бетинде
Кылдай окшош кийинген
Кыйындары четинде.
Айбалтай чабар ыктуусу,
Айзасы кыйын учтуусу,
Кылычы кыйын курчтуусу,
Айзакерден даңгылы,
Кылыч чапчу камбылы,
Жаа тартуучу ыктуусу,
Кынсыз кылыч байланган
Жоонун айласын билген мыктуусу,
Таш сайынган тазасы,
Күрмө кийген күчтүүсү,
Кандыгы журтка дайын кан
Кан Эсенкан алдынан
Чыккан экен дайындап.
Атка оюнчу, жөө күлүк
Казыналык чоң мерген
Алтындан калкан арылдап,
Ала байрак дарылдап,
Жазбай аткан мергенден
Каражой чыгып келатат.
Каражой журтка дайын кан,
Кызылала кийинип,
Тоту куштун куйругун
Тогуз түрдөп сайынган,
Сурнай колун жылдырып,
Каптаган экен көп кытай
Добулбас кулак тундуруп,
Бээжинден тандап алп айдап,
Берендерин жалпы айдап,
Асман ачык, жер бүркөк
Топурак учкан чаң болуп,
Манжуулардан Эзкара
Эр сынаган ал болуп,
Жанында Жолой балбан бар.
Адыр-күдүр мойнокко
Азыр чыгып Эзкара
Чоңкүрөң оозун бурду эле,
Каардуу канкор көк жалды
Эзкара карап турду эле.
Капырлардан Эзкара
Артык сынчы, көзү ачык,
Эрге сынчы, эң билгич
Атагын уккан чочуган,
Ажайыптын дубасын
Адамдан бөлөк окуган,
Өрттөнгүр жайын сураба Өтө сынчы, сыйкырчы
Өткөрө эрдин өзү экен,
Эри өлгөндөй булкунган
Өкүм Манас канкордун
Элесин көргөн кези экен.
Элесин көрүп Эзкара
Эсинен тана баштады.
Чоңкүрөңдүн үстүнөн
Чоңсунуп турган Эзкара
Кулап кете таштады.
Өлүп кетчү эмедей
Өңгөчүн тартып алганы.
«Оо,ботом, Жолой бери келчи,
Мен көргөндү көрдүңбү?
Тетиги туура тарткан чаар атчан,
Кынсыз кылыч байланган,
Кайра жаар булуттай
Каар бетине айланган,
Дидаары бөлөк, заары күч
Кармаша кетсең Жолоюм,
Кайран жандан күдөр үз!
Бээжинге аты угулган
Мээнет Манас өзү бейм,
Кармаш кылчу канкордун
Караган кара көзү бейм!
Эңкейтип жеңер эр эмес,
Боруму бөлөк эң башка
Менде жеңер шер эмес,
Берендиги белгилүү.
Беттеше койчу эр эмес!
Ботом, мен кечээ,
Калдайдан чыккан чоң улук
Каканды көрдүм тоорулуп,
Калдайдын сайган багында,
Кырк эшиктүү Бээжиндин
Карыкандын тагында,
Оо, ботом,
Чынмачын талын кыйганда
Чын Бээжин журтун жыйганда,
Алп менен дөө, баатырын
Тегиз жыйып алганда,
Чубатууга салганда,
Карыкандын алдында
Чоңкүрөң оозун бургамын.
Кайнап жаткан кытайдын
Алптарын сынап тургамын.
Ажалым жетип өлбөдүм,
Кырк уруу кытай Бээжинден
Алптан мындай көрбөдүм.
Баатырдыгы башкача,
Акыры түбү көрөрсүң
Каканды бузат көйкашка.
Бекер Манас шер эмес,
Менде жеңер эр эмес.
Чарпышсак чама келеби,
Чабышса моюн береби,
Кызыр чалган Манасты
Кыйшайтып менде алабы,
Кан ичменин өзү экен,
Ээ, Жолой, катылган аман калабы?
Балбан да экен, шер да экен,
Кызыталак бул Манас
Кытай эмес байкасам,
Он сегиз миң ааламга
Даты келер эр экен.
Кечээ, абабыз Эсенканыбыз
Каарды катуу салды эле,
Манасты таап келбейт - деп,
Аярды кырып салды эле.
Кызыталак бул бурут
Кыргызга болгон чеп экен,
Ал кылыгын билгенде
Аярдын баарын чаптырган
Ал кылыгы эп экен.
Ала-Тоодой баатырга,
Айбаты суук капырга
Чыдап балбан барабы,
Чындашкан аман калабы,
Катылгандын чыккыдай
Талкан болуп далдалы,
Кызыталак канкордун
Карап турчу, Жолоюм,
Бээжинге тиер жаңжалы.
Капырай, телегейи тең экен,
Шай колдогон шер экен.
Ичин карап отурсам,
Жер жүзүнөн кең экен,
Бээжинге жаңжал салат -деп,
Сынчылар айткан эп экен,
Кызыталак бурутка
Кыраан Манас кабылан
Калаалуу коргон чеп экен.
Бир карасам бул бурут
Бир кишидей көрүнөт,
Бир карасам бул бурут
Миң кишидей көрүнөт.
Көп дөөнү сынап барганда
Ат бороюн сыдырдым,
Ары жагы Баңбаң-Сазаңшаң
Бары-жогун кыдырдым.
Казам жетип өлбөдүм,
Ушул өңдүү кыйынды
Жер жүзүнөн көрбөдүм.
Мен Эзкара болгону,
Сынчы - деп атка конгону,
Мындай жанды билбедим,
Мындай жанды туйбадым.
Бул Алтайдын бооруна
Сынчы менен мен келбей,
Кокуй болгон экемин.
Кара көзүм кашайып,
Сокур болгон экенмин.
Атасы башка бул бурут
Бул Алтайда туулган,
Аман болсоң көрөрсүң,
Бээжинге салат чуулган.
Эр мүчөсүн мен карап,
Боконом кетти болкулдап,
Жүрөгүм кетти солкулдап,
Билегимден сап кетти,
Жүрөгүмдөн кап кетти.
Көрсө курсак кайнаган,
Бушман мында турбайбы!
Бээжинге бейпай салуучу,
Душман мында турбайбы!
Капырай, сөлөкөтүн, сөөлөтүн
Оо, ботом, Жолой карачы,
Атка минген келбетин!
Оң далысы кең экен,
Ойронуң чыккан бул бурут
Ойротту бузар шер экен.
Каарданып Эсенкан
Капа болуп турду эле,
Кайран Эсенканымдын
Бул билими эп экен.
Сүрү суук бурутту
Сууга салса батабы,
Каканчындын Бээжинге
Кармашпай карап жатабы!
Жулкунуп кетсе сур жолборс,
Сөлөкөтүн көрдүңбү,
Жолоюм, мындай жан болбос!
Кара чаар кабылан
Капталында чамынат,
Чолок көк жал арслан
Оозун ачып камынат.
Катылар болсок бул канкор
Билген чырын кылбайбы,
Каарына алса бул канкор
Бизди Каканга чейин кырбайбы!
Булкунса бузук салат го,
Үйүң күйгөн бул бурут
Кайнап жыткан кытайдын
Кандыгын тартып алат го!
Кабагы бийик, өңү саз,
Каары башка, заары күч
Акылман айран таң болуп,
Калайман болду биздин баш!
Ушу бурут соо эмес,
Өрттөнбөй коёр эр эмес,
Кокуй, Жолой, көзүңдү ач!
Кыйынды кырып өтөт бейм,
Кыйратып кырып бул журтту
Түбүнө чогуу жетет бейм!
Журттан мындай туйбадым,
Элден мындай көрбөдүм,
Эми Жолой, көзүңдү ач!
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча,
Эңишип адам алабы,
Эпсиз шердин өзү экен,
Эңкейтип адам алабы?
Бурутка бүткөн туу экен,
Каканчылуу Бээжинге
Башына түшкөн чуу экен!
Билеги жоон, таш жүрөк
Кайдан чыга калды экен,
Бил мүчөлүү бадирек!
Болоттон кылган чокморун
Коройтуп өөдө аштаган,
Койгулашса сан колго
Коркуп колтук ачпаган,
Койгулаша кеткенди
Коёндой жерге жанчтаган.
Кабагы терең быткылдай,
Кызыталак бул канкор
Кармашканды жуткудай.
Муруну буткул сеңирдей,
Кызыталак бул бурут
Булкушканды жегидей.
Биздин кытай Бээжинди,
Кыйырымды Кызыр чалсачы,
Кыйын экен бул Манас
Кытайда туулуп калсачы!
Биздин кытай Бээжинде
Тең келүүчү теңи жок
Теги, буркум, кантейин,
Ушул бурут шайтанга
Тең сайышар эри жок!
Теңелишсек бул бурут
Теңселтип айдап имерет,
Теги, Жолой, сак болчу,
Тобуңду чечип жиберет!
Белгилүү экен, шер экен,
Мендеден бөлөк көрүнөт.
Оң жагын душман түк чалбайт,
Ойронуң чыккан Манаска
Укурук кайырар түк калбайт.
Жолдошу чилтен сексен төрт,
Кызыталак канкордун
Серп салган жагы кызыл өрт.
Кармаш кылсак, бул канкор
Как төбөдөн түшпөсүн,
Катылганды талкалап,
Канды суудай ичпесин!
Берен да экен, шер да экен,
Бет алганды коёбу,
Арманда болуп өлбөйлү,
Алышса канга тоёбу?
Акыл ойлоп, иш иштеп,
Алышпай колду тыйсакчы,
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип,
Каканчындын Бээжиндин
Калың колун жыйсакчы!
Каптап уруш салсакчы,
Зыйкырчыны чакырып,
Анан байлап алсакчы,
Карап көрчү Манасты
Казандай кара бөркү бар,
Ааламдын баарысын
Буй кылуучу эрки бар!»
Анда Жолой муну айтат,
Адам билгис шумду айтат:
«Улугум Эсен жиберди,
Урушпай кантип кетебиз?
Урушпай кетсек окустан,
Манастан коркуп келдиң - деп,
Кан Эсенкан төрөбүз
Кырып салат кокустан.
Мындан башта Эсенкан
Эпсиз буйрук кылганда
Каман алп, Дөңгө балбан бар,
Үйүң күйгөн бурутка
Үтүрөңдөп көп жандар
Каптап кирип уруштук.
Бурутту байлап алууга,
Каарды катуу баштады,
Дөңгө, Каман алпыңды
Такыр кырып таштады.
Кейишти кенен баштады,
Кечилдерди кырдырып,
Өз билгенин кылыптыр,
Колго түшкөн кечилге
Каарды катуу баштаптыр,
Катуу кылып кордукту
Каясын кесип таштаптыр.
Үч калайман бир салды,
Жылкым эмес, бул бурут
Үкүрүм тийип бир алды.
Бул канкордун өзүнө
Катылып көрдүм азапты.
Өзүмө өзүм ээ болсом,
Катылбайт элем канкорго.
Кармашпайт элем мен өзүм,
Ал өңдөнгөн анткорго».
Эзкара сынап күйүнүп,
Каптап келген көп аскер
Кайран жандан түңүлүп,
Коңгуроо бекем кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Коржойтуп Манас көк жалды
Каптамак болду көп улук.
Кержеңдеген капырлар
Эсенкан буйрук кылган соң,
Чынмачындан, Бээжинден
Келиптир эчен баатырлар
Керикке окту артышып,
Керней, сурнай тартышып,
Келгендер карап турабы,
Кериш баштап, чыр салбай
Кытайды кудай урабы!
Буйрук алган канынан,
Улук экен Эсенкан
Ант ичкен экен абыдан.
Кан ичүүчү балбаны
Калайман салып, чуу тартып,
Каптап жөнөп калганы,
Калкы Алтайдан көчөрдө
Канкордун кылган жаңжалы.
Ойлонду кытай жетүүгө,
Орой тууган канкорду
Ойрон кылып өтүүгө,
Чамасы келсе чапчышып,
Каканга байлап кетүүгө.
Ат көтөргүс жөөсү бар,
Алпы менен дөөсү бар,
Кутургандай жулкунуп,
Кынжыдагы балбаны
Кызыр чалган көк жалды
Кыжылдап каптап калганы.
Чоң мергенден Каражой
Чогултуп колун катуу айдап,
Жөө күлүгүн бат айдап,
Кашат менен камынды.
Кара жалдуу Бороончу,
Чоюнбаш чабар балбаны
Мыктыдан миң кол алганы,
Канкоруңду карата
Каптап жүрүп калганы.
Калмактардын Жолою
Айзага камбыл ыктуусу,
Айдаган экен жөн турбай
Адис сайгыч мыктуусу.
Керик минген чоң Дөөдүр
Уруш десе сүйүнгөн,
Уйпалгыр түрү мына бул Көпкөк темир кийинген,
Жоо дегенде сүйүнгөн.
Суу ич десе, уу ичкен,
Адамдан коркуп тартпаган,
Ажалдан кайра кайтпаган.
Берендери белгилүү
Бет алышып турушуп,
Беттешмек болду урушуп,
Жамгыр кылып жаа тартып,
Жабылмак болду Манаска
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Артыгы бар, алпы бар,
Артыкча каптап урушуп,
Кете турган салты бар,
Керик минип, бил минип,
Келген экен каркыбар.
Мылтык атып, жаа тартса
Мергендикке баркы бар,
Кара мылтык карс этсе Качпай турган эри бар,
Чогоол мылтык чорт этсе Чочуп кетпес эри бар.
Чоң канынын алдынан
Манасты байлап келүүгө,
Тартуу кылып берүүгө,
Камынган экен абыдан.
Ат көтөргүс дөөлөрдү,
Жумшаган экен Эсенкан
Аттан күлүк жөөлөрдү.
Бет алышчу кандарды,
Жиберген экен Эсенкан
Адамдын алы жетпеген
Ала-Тоодой балбанды.
Жайкы семиз букадай
Барбайганын жиберген,
Чоңдугу тоонун теңиндей,
Дардайганын жиберген.
Катуу кыргын кармашты
Салуучуларды жиберген,
Тиктегенин тим байлап,
Алуучуларды жиберген.
Манасты көздөй бет алып,
Баарысы айза көтөрүп,
Каарды катуу салды эми,
Жамгыр кылып, жаа тартып,
Каптап жүрүп калды эми!
Тору ала желек булгалап,
Таптап калган кези экен
Аламан коюп калың кол,
Каптап калган кези экен.
Чокморчондор бетинде
Чоң балбандар четинде,
Кылыччандар бетинде,
Кыжылдаган капырдын,
Кыйладан күчтүү баатырдын
Кыйындары четинде.
Зулпукор, соотун камдашып,
Калган экен капырлар
Бирөөнү бирөө айдашып,
Дүркүн-дүркүн бөлүнүп,
Түмөн кол жайнап көрүнүп,
Көктөн мунар бөлүнүп,
Жабылганда жаң-жуңу
Жан койбостой көрүнүп,
Кудай бетин көрсөтпө,
Айзанын башы чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Он башылар ороктоп,
Элүү башы, жүз башы
Туш-тушунан жүгүрүп,
Миң башынын баарысы
Кайран жандан түңүлүп,
Калайман түшө калганы,
Каптап кытай алганы.
Тим эле койсо бул кытай
Кара жанды аябай,
Каптап кытай калганы.
Каарын карап отурса
Манасты байлап алганы,
Кармап эле оруна
Тартып барар ою бар,
Эсенкандын колуна
Манасты байлап берүүгө,
Баары кытай жабылып,
Калган экен кайрыдин,
Жаа тартканы жаа тартып,
Жабылды Манас эрине.
Тирүү адам көрбөсүн,
Мындай зордук мүшкүлдү
Мендесине бербесин
Калдайы бар, каны бар
Кан Манасты калың кол
Каптаган экен абыдан
Каптаганын көргөн соң
Колдун артын Эзкара
Кордоп айдап берген соң
Улуктары, кандары
Кол баштаган жандары
Бирөөнү бирөө сүрөшүп,
Канкор Манас көк жалдын
Кармаарын чогуу тилешип,
Эзкара, Жолой муну айтып
Бадана кийген балбанын
Балбандарын, эрлерин:
«Баса каптап баргыла,
Кызыталак бурутту
Койбой байлап алгыла,
Кордукту койдой салгыла!
Бирөөң тийбей, миңиң тий,
Чабалың коюп, ыктууң тий,
Айзакерден акылман
Аябаган мыктууң тий!
Эрениң тий, каның тий,
Энеңдин көрү бурутка
Бириң калбай баарың тий!
Бет алып айза суна көр,
Жабыла кылыч чаба көр,
Көөдөк Манас бурутту
Көрүнөө байлап ала көр!
Кечээ, Орто-Бээжин оюнда,
Эсенкандын тоюнда,
Эсенкан кебин уктуңар,
Темир аркан торчондор,
Тегиз канжар колчондор,
Тыргоотуң тыйпыл чыктыңар,
Тамашасын, бузугун
Эсенкандын уктуңар!
Айзакерден мыктылар,
Атаңдын көрү, бурутка
Жабылып айза сайгыла,
Күрсүлүү, чокмор балбандар
Эселек балбан бурутка
Бет алып чокмор чапкыла,
Калкты кырган канкорду,
Кара нээт анткорду
Эсебин эптеп тапкыла,
Эсебин чогуу кылгыла,
Күрсү, чокмор, колчонуң,
Качпай каршы тургула!
Көөдөгүңөр өлгүлө,
Өлгөнүңдөн калганың
Көөдөк Манас бурутту
Кетирбей байлап бергиле!
Кокус Манас кутулса,
Билген чырым кыламын,
Атаңдын көрү, балбандар,
Бириңди койбой кырамын!
Кыйындарың соромун,
Кыйындарыңды талкалап,
Кыргын кылып коёмун.
Силер милек, ал жалгыз
Куткарып ийсең оңобу,
Коржоктогон кокуйду
Кетиргенде болобу?
Айда, айда, айда - деп,