Манас - Саякбай Каралаев - 22

Айтып оозун жыйгыча Айкөлүң өөдө турду эми
Ак селдеси казандай,
Нойгуттун каны Карача
Айкырса үнү азандай,
Жетелеген чоң Кула ат
Тартуу кылып дардайып,
Эки колу боорунда,
Акка моюн буруптур,
Ак буудайдын четинде
Жылкыда күлүк Аккула
Жылмаңдатып каранды
Тартуу кылып туруптур.
Карача туруп муну айтат:
«Оо, балам, башка көрүнөт,
Байкасам көөнүм бөлүнөт.
Колдогонуң бир тогуз
Мыкты сының бар экен,
Айзакерден абыдан
Ыктуу сының бар экен,
Ээ болуучу калыкка
Мыктуу сының бар экен,
Калк каратып колуңа
Алуучу сының бар экен,
Катылганга калайман
Салуучу сының бар экен.
Кең көкүрөк, кеменгер,
(Кулак угуп, көз көргөн
Канча жерди кыдырдым).
Көрбөдүм сендей кыйын шер!
Баш териң башка көрүнөт,
Балам, мындай болсо, - деп,
Байкасам көөнүм бөлүнөт.
Жаныңда тоодой буудайың,
Жаратканга сыйынып,
Жөнүңдү сурап турамын.
Жер жүзүнө жаралган
Жетимиш бурку адам бар,
Ачык айтчы, кулунум,
Ата уругуң кайсы жан?
Урааның ким, элиң ким?
Уругуң ким, жөнүң ким?
Ата-баба, айылың ким?
Айтып берчи, кулунум,
Ары түбү - дайының ким?
Айып этип койбосоң,
Айыл конгон жериң ким?
Ата-баба урааны Жайыңды сурайм, элиң ким?
Ачууланып койбоңуз,
Аздап келдим өзүңө
Ажалдан мурун сойбоңуз!
Аңгемени курадым,
Ак сакалдуу чал элем,
Ата-жөнүң сурадым,
Жөнүңдү угуп калууга
Кумар болуп турамын!
Кыр-кырыңдан карасам,
Кызырдуу түрүң көрүнөт,
Маңдайыңдан карасам,
Баашалык түрүң көрүнөт.
Менделиги курусун,
Бет заарыңдан чыдабай
Коркуп турган жерим бар.
Оң жагыңдан карасам,
Кара чаар кабылан
Капталыңдан чамынат,
Бет алдыңдан карасам,
Кара кулак шериң бар,
Беттешип менде ала албайт,
Шер аталган жериң бар.
Ата-жөнүң билүүгө,
Балам, сенде кебим бар.
Бет алдыңа келиппиз,
Лоб дайра боюн жердеген,
Карача баштык каныбыз,
Келгендер кыйла жан элек,
Сенин каарыңа чыдабай,
Кыйрап түштүк баарыбыз.
Курсак ачкан карыппыз,
Кудай билсин, өзүң бил,
Куп алдыңа кезигип,
Буудай издеп калыппыз.
Кудайдын нуру чачылбай,
Катаалдап кетти жерибиз,
Тулпар коштоп, дан издеп,
Карып болду элибиз.
Ыймандуу балам экенсиң,
Оолугуп кетсең кокустан
Кырып салар бекенсиң!»
Анда Манас муну айтат:
«Ак сакалдуу карыям,
Атама тете олуям,
Салоодон-салоом алеким!.
Ак сакалдуу карыям,
Сени кырып нетейин,
Не мураска жетейин,
Ары түбү дайынымды
Азыр айтып кетейин.
Башынан кары кетпеген
Ала-Тоо биздин жерибиз,
Жайы-кышы эт жеген
Кызырдуу кыргыз элибиз.
Сурап ичип тойбойбуз,
Сугалакты койбойбуз,
Кармашка чыккан жоо болсо,
Кабыланча жойлойбуз.
Чоң атабыз Каракан,
Ал Каракан өлүптүр,
Кан өлгөндө кыргызды
Кара кытай, көп манжуу
Каптап кирип бөлүптүр.
Кыйратып элди кырыптыр,
Кыйласын олжо кылыптыр.
Тирүүсүн бөлүп алыптыр,
Каяшаяк кылганды
Тим эле кырып салыптыр.
Кайраттуусун кармаптыр,
Канчаларын жайлаптыр.
Кан атамдын сегиз уул
Боортоктоп жаш калып,
Болбой баары мас калып.
Бабабыз кан өлүптүр.
Бабадан калган сан дүйнө
Кара кытай, көп манжуу
Камчыга ченеп бөлүптүр.
Каракандын сегизин,
Кээси жалгыз, эгизин
Бирөөн айдап Эренге,
Бирөөн айдап жиберип,
Түшүрүптүр тереңге.
Бирөөн айдап казакка,
Бирөөн салып ошондо
Киши көрбөс азапка.
Ала-Тоонун боюнда
Сегиз экен бир тууган Серпилип конгон айылы жок,
Өлүү-тирүү билинбейт,
Ошо туугандардын дайыны жок.
Айтсам далай кебим бар,
Кара кытай, манжууда
Курсактан чыкпас кегим бар.
Атам экен, Жакыптын
Кол-аягын байлаптыр.
Кордук кылып ошондо
Алтайды көздөй айдаптыр.
Алтайга атам барганда
Айдалып барып төрөптүр,
Жетиге чейин бут баспай,
Бечел болуп турупмун.
Сегизге жашым чыкканда
Чатактын жөнүн баштадым,
Тогузга чыга келгенде
Калмактын тогуз баласын
Такыр кырып таштадым.
Онго чыгып келгенде
Ордо бузуп, олжо алдым.
Он экиге келгенде
Орчун журтка кол салдым.
Он үчкө жашым толгондо
Кочкуларын коройттум,
Дөңгө, Орго балбандын
Баарына кыргын салгамын.
Кырк түтүн кыргыз элимди
Кара кытай, манжуудан
Айлансам болот андайга,
Ажыратып алгамын.
Кабылан көк жал Манастын
Караган кара көзүмүн,
Бээжиндин канын ойготкон
Кан Манастын өзүмүн.
Көчүп келип, мен кондум
Ала-Тоо, Талас жериме,
Жыйнайын - деп турамын,
Кытайдан, кыргындан калган элимди!
Азыраак таптым тууганды
Каканчын менен кармашып,
Катуу салдым чуулганды.
(Кызырды көрдүм талаадан).
Ай-талаага конгомун,
Кырк чилтен келип дос болуп,
Чын бусурман болгомун.
Алтайда чачтым жыйганды,
Анык болуп бусурман
Кааладым жалгыз ыйманды.
Кудай жалгыз, куран чын,
Ай-талаадан билгемин,
Кара динден ак болуп,
Ушинтип динге киргемин.
Акка бурдум бейилимди,
Кара калмак, манжуу журт Тынбай алты ай салышып,
Чийдим эчен сызыкты,
Каканчындын элине
Баштадым артык бузукту.
Кочкуларын кармадым,
Катылышкан калдайын
Узунунан салгамын.
Кыжылдаган кытайга
Кыр жагымдан чалдырдым,
Биттейимде бириккен,
Бармактайда баш кошкон,
Өткөрө тулпар Торучаар
Ошондо окко алдырдым,
Улуктарын, дөөлөрүн
Кармай албай келгемин,
Эзкара, Жолой - эки кан
Жайлай албай келгемин.
Түп-Бээжиндин Каканчын
Барыша албай чыккамын.
Атаңдын көрү, жалгыздык
Тоорулга минер тулпар жок,
Көзүм жайнап, ичим чок,
Өксүтөт экен ар кандай,
Атаңдын көрү, дүйнө шок!
Көктөн жылдыз тутулуп,
Алтайга азып кеткен кырк түтүн
Аман келди кутулуп.
Канаттууга кактырбай,
Тумшуктууга чектирбей,
Алышып келген манжууну
Сойлотуп жерге таптадым,
Кырк түтүн кыргыз элимди
Кытайдан мүнтүп сактадым.
Өрдөп кондум Таласты,
Алтайдан көчүп чаалыгып,
Жери бек, Талас жер таптым,
Азган-тозгон эл таптым.
Бабадыйкан чал менен
Ортоктоп буудай айдадык,
Алты ай буудай бышкыча
Боз-Талааны жайладык.
Эмгек кылып, аш таптык,
Эр өлтүрүп, журт кырган,
Мытаамдыктан баш тарттык.
Чын бусурман менденин
Баш терисин көрөмүн,
Опол-тоодой буудайды
Бакыр менен мискинге
Баарын бөлүп беремин.
Кабылан көк жал туулган
Канкор Манас өзүмүн,
Кан агызып катыктым,
Кайнап жаткан кытайга
Канкор бурут атыктым.
Чыны Какан Бээжинди
Чын урушуп кыргамын.
Калың Бээжин капсаңдап,
Катылган үчүн кыргамын,
Керишти кенен кылгамын.
Колума тийген кечилди
Такыр биттеп салгамын.
Кабыланмын, бөрүмүн,
Жакып байдын жалгызы Кабылан Манас өзүмүн!
Как буудайдын кашында
Карап жаткан кыраанмын.
Кагыша чыга жоо келсе
Калтырбастан кырамын.
Каарданса кан ичер
Кара кашка тынармын.
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Ай-талаада турамын.
Кыргыз журттун эгинин... »
Көк жал Манас муну айтып,
Кан Манас айтып бир сөздү,
Карачадай канынын
Көөнүнө салды кир сөздү.
Муну укканда Карача
Манасты беттеп төтөлөп,
Онжоңдотуп Кула атты
Ойронуңдун алдына
Тартуу кылды жетелеп.
«Балам, Манас, сен болсоң Берген экен кудайым!
Кабылан тууган, канкор шер,
Аман жүргүн ылайым!
Кезиктирип талаадан
Көрүштүрдү кудайым!
Мен да кыргыз өзү элем,
Кырк уруу кыргыз журтуңдун
Бир уруусу мен элем.
Атагым нойгут ушу журт Кара көктүн бири элем,
Канзааданын өзү элем.
Байкап жүзүң көрөйүн,
Айбандан артык Аккула
Тартуу кылып берейин.
Аккула тартуу, мен сатуу,
Тартып турган Аккула
Туура тулпар ал эле.
Алты шердин кенжеси
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Айкөл Манас өзүңө
Ылайыктуу мал эле».
Жакасы, алтын жеңи жез,
Жарыктык эле Карача
Аккуланы жетелеп,
Бир өзүңө келди кез.
«Аккула жайын айтайын,
Бекер куйрук, жал эмес,
Быйыл асый чыкма Аккула
Бекер туулган мал эмес.
Айгай укса шашпаган,
Айдын караңгысында
Бир изин ката баспаган.
Баш тундурган дуу келсе,
Кулак тунган чуу келсе,
Желигип чылбыр чойбогон.
Жеткилең буудан ойлосоң,
Жаш байталдын кулуну,
Кара жылкы дулдулу.
Кыл куйруктун кыйыны,
Өзү Желкайыптын кулуну.
Жет-Кайт минсең арыбайт,
Жетимиш асый болгуча
Азуусун сөйкөп карыбайт.
Кайыбынан кабылган,
Ээн талаадан табылган.
Энеси кайып жаныбар
Кулан менен куушкан,
Чөлгө тууп, ташка өскөн,
Айбандан бөлөк башка өскөн.
Лоб дайранын баткалда
Он түмөн жылкым жатканда,
Ат кара тил болгондо,
Жаз ыраңы толгондо,
Тоо таяна эл көчө,
Таң кашкая сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Салып жетип карасам,
Жылкы аманын кааласам,
Жылкы ичинде буркурап,
Куюн ойноп жатыптыр,
Жылкыларды карасам,
Жоо тийгендей чуркурап,
Кыйын ойноп жатыптыр.
Салып барып карасам
Тууду деген эне жок,
Туудурдум деген ата жок.
«Туура кайып экен», - деп,
Өзүм таап алгамын.
Тапканымда Куланы
Жети кулун сойгомун,
Жети бээнин эмчегин
Жеке эмдирип койгомун.
Абайдан жабуу жаптырдым,
Айбандан бөлөк бактырдым.
«Аккула» - деп, ат коюп,
Артыкча мыктап баккамын.
Журт курсагы катуу ачып,
Жетелеп келдим сатууга,
Бет алдыңа токтодум,
Береним, сага сатууга.
Көзүңдү, көк жал, салыңыз,
Табылбаган тулпарды
Тартуу кылдым өзүңө,
Көзүңдү бекем салыңыз.
Берен да экен, жан да экен,
Бейлеп минсең Аккула
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айланта кыдырса,
Чыдап берчү мал экен.
Кынсыз кылыч байланып,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт кыдырып айланып,
Төрө минер мал экен.
Туу куйругу бир кучак,
Туягы болот өзгөчө,
Тулпарлыгы бир башка,
Туура, балам, Манас, бил!
Кылымдан мындай табылбайт,
Кылайып мындай кабылбайт,
Кайыбынан кабылды,
Каражолтой күлүк мал
Кымбат жерден табылды.
Куюн-шамал мал экен,
Куп буюруп өзүңө
Кез болгон ушу чагы экен,
Кең соорусу бир кучак,
Керишке минер мал экен,
Тоонун башын сыдырсаң
Тозбос жайы бар экен,
Адырга салса ноюбас
Артык сыны бар экен,
Арсланым, сенин өзүңө
Ылайыктуу мал экен.
Бекер куйрук, жал эмес,
Бул жаныбар Аккула
Тегин жүрөр мал эмес.
Кагышка минсе камсыкпас,
Бул жаныбар Аккула
Камбылдык түрү көрүнөт,
Кармашка минсе жоорубас
Даңгылдык түрү көрүнөт.
Бекер куйрук, жал эмес,
Бекер туулган мал эмес.
Берендиги белгилүү,
Бээжинге жортсо чыдачу,
Бепбелгилүү көйкашка
Тулпарлыгы бар экен,
Ырас, Манас, көк жал эр,
Ылайыктуу мал экен.
Кара аркескен байланып,
Кара-Тоону айланып,
Кайгуулга минер мал экен,
Түпөктүү айза колго алып,
Күндүр-түндүр жол чалып,
Түйшүккө минер мал экен.
Кайгуул карап, эл багып,
Менде көрбөс жер көрүп,
Кулак уккус эл көрүп,
Кыба жазар мал экен.
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана торгой көз,
Айчыгы алтын ок өтпөс,
Адам кийсе, - деп жүрдүм.
Байтал бээнин кулунун,
Кара жылкы дулдулун,
Кагышка минсе камыкпас,
Каран калган Аккула
Ээси минсе, - деп жүрдүм.
Кечээ, Лоб дарыя боюнан,
Адам барбас Барбардын
Куюлган ары оюнан,
Кулан талаа, чий кокту
Курудумдун чөлүнөн
Кайыбынан кабылган,
Каран калган Аккула
Ээсиз, күнсүз талаада
Ээн жерден табылган.
Куу учканда кулагы,
Кулан жүрсө туягы
Күйүп кеткен жер эле.
Жандуу басып жүрбөгөн,
Кайып качып билбеген,
Чымчып жээр чөбү жок,
Чык этим жерде суусу жок,
Сапарга адам барбаган,
Кез болгон адам ал жайда
Өлбөй тирүү калбаган.
Бука кийик, төө кийик
Бурч-бурчунан чаң салса,
Көргөн адам таң калган.
Тирүү жандар жол жүрсө,
Ошо чөлдүн өзүндө
Ошондой жандар табылган.
Жазгы турум кезекте,
Ала-телек кар кетип,
Туура чөпкө жан жетип,
Бээлер тууган мезгилде
Белек болуп колума,
Бул Аккула табылган.
Акыры берен минер, - деп,
Эркелетип бактырдым,
Мойнуна тумар тактырдым.
Бирөө душман кылат, - деп,
Жер чукутуп бекитип,
Чуңкур сайга бактырдым.
Бышты болуп келгенде
Башына окто каттырып,
Колдон чыгып кетпеске,
Ал октонун өзүнө
Он эки чылбыр тактырып,
Абайы менен жаптырып,
Коштогондо каранды
Он эки балбан бош коштоп,
Кезиксе майып кылат, - деп,
Жолун ачып бош-боштоп,
Жоругу мынча бар эле,
Каным Манас, угуп тур,
Жумур баштуу мендеге,
Жолукпай турган мал эле.
Кыбачыга кындатып,
Көз ачыкка сындатып,
Былтыр бышты, быйыл асый,
Таалайыңа табылды,
Ай-талаадан Аккула,
Айкөлүм, сага бурак ат
Береним, сага кабылды.
Бул Аккула чочконун
Бар байлап минер ээси жок,
Ээ табылса Кулага
Эң эле тулпар мээси жок.
Канаттуу күлүк Аккула
Кабылан сизге кабылды,
Кызыр чалган кырааным,
Кымбаттуу тулпар Аккула
Кыябы менен табылды.
Багып жүргөн Аккулам
Кайып күлүк мал экен,
Касиеттүү ал экен,
Кагылсам болот кудайга,
Минер ээси бар экен.
Береним, сенин өзүңө
Ай-талаада кез болуп,
Бере турган убагым,
Үймөлөгөн буудайды,
Калың элим эң ачка,
Каалап сизден сурадым.
Кең көкүрөк, тайкы жал,
Керишке минер Аккула
Береним, сенин өзүңө
Тартуу кылып турамын.
Аккуланы алыңыз,
Үймөлөгөн буудайды
Бизге кыйып салыңыз!»
Анда Манас муну айтат:
«Айбандан артык Аккула
Карача тартса, мен алдым!
Дегениңе көнөйүн,
Кызылдаган ак буудай Бул Аккула тулпардын
Тартуусуна берейин.
Онжоңдогон Аккула
Бизге кыя салыңыз,
Аккуланын тартууга
Ак буудайдын баарысын
Бирөөнү койбой алыңыз!»
Баатыр мындай деген соң,
Карача турду бакырып,
Калың колун чакырып,
Токсон экен кызыл нар,
Кызыл нарды чөгөрүп,
Токсон нарга буудайды
Топтолтура жүктөшүп,
Токсон нардан калганын
Кочуштап уучтап алышып,
Куржунуна салышып.
«Кочуш буудай бир тай», - деп,
Аң-таң калып калышып,
Аккула алып Манас кан
Көңүлү турду жай болуп,
Буудай алып Карача
Калган экен бай болуп.
Мына ошондо Карача,
Аккула берип Манаска
Кыбыланы бет алып:
«Оомийин!» - деп, кол жайып,
Кулунум Манас, өлбөсөң,
Катылганды кан чыгар,
Кармалаша кеткендин
Аман калбай жан чыгар.
Улугумсуң, шеримсиң,
Азганакай журтумду
Күтүп алчу өзүңсүң.
Алышка колуң курай жүр,
Абайлагын, Манасым:
«Ал-абалың кандай?» - деп,
Картайганда Карача
Ал-абалымды сурай жүр!
Эрендирсиң, шердирсиң,
Эси кетсе аз журтту
Күтүп алчу сендирсиң!
Жерди байкап чала жүр,
Менин жерим Лоб дайра
Ошондон кабар ала жүр!
Телегейиң тең болсун,
Теминишкен душманың
Теги, кырылып кем болсун!
Улугумсуң, шеримсиң,
Береним азыр табылды,
Медер кылган белимсиң.
(Берендигиң белгилүү.)
Караанга колум жыярмын,
Амандыгың, эрдигиң
Кербендерден сурармын», Деп, ошонтүп Карача,
Меңсиз ак боз бээ алды, - дейт,
Ай туякка чалды, - дейт.
Токсон төөгө жүк артып,
Карача кетти бир жайга,
Аккула минип зоңкоюп,
Айкөлүң тартты бир жайга.
Көз жетпеген урчукка,
Көмкөрүлгөн тумшукка,
Күдүрлүү тоонун четине,
Оркойгон кырдын бетине,
Мелтиреген чөлүнө,
Касиеттүү мазардын
Ашып барчу жерине
Аккула менен оржоктоп,
Ашып барган жеринде
Кудай кылды убара,
Ачып көздү-жумгуча,
Андай-мындай дегиче,
Бет алдынан жолукту
Аксакалчан дубана.
Дубана туруп муну айтат:
«Беренимсиң, белимсиң,
Бек жараткан жакшылап,
Арбагың бийик, атың оор
Ардактаган шеримсиң!
Кыйынымсың, канымсың,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Айкөл Манас, жанымсың!
Телегейи теңимсиң,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Табылбай турган эримсиң.
Мындан мурун нечен жыл
Келериң бейлеп билгемин,
Кара көк жал кабылан
Келет ко, - деп жүргөмүн.
Жолуңду тозуп көрүүгө,
Алда Таала жараткан
Сенин аманатың берүүгө,
Кабар алып Алдадан
Аты Манас арслан, - деп, Канча жерден күйгөмүн.
Шер акыры келди, - деп, Сени күйүп жүргөмүн,
Ааламды чалгамын,
Арслан сенин айыңдан,
Кыйла жерге баргамын.
Сүйлөп берер иш кыйын
Кудай буйруп кут кылса,
Аманат берем бир буюм.
Кол кармашып, көз көрүп,
Оолукканы турамын,
Алдам кымбат жараткан
Кымбатым, сенин өзүңө
Жолукканы турамын.
Кумар болуп жүзүңдү
Көрөйүн, - деп келгемин,
Кудай сүйгөн алты курч
Асмандан түштү атайын,
Арслан, сенин өзүңө
Берейин, - деп келгемин.
Муну билген адам кеп айтар,
Кынга салсаң алты курч Жаныңа жакын жолдошуң,
Кындан суурсаң алты курч Чапканды жарчу жолборсуң.
Өлчөп кындан суурганда
Беттешип жандар барабы,
Каарданып шилтесең,
Бөлүнбөй душман калабы?
Казатка кирсе болжошуң,
Кармашка кирсең алты курч Сан колдон кыйын жолдошуң.
Бет алып суурсаң кылычты
Беттеп адам барабы,
Чымырканып шилтесең,
Бөлүнбөй адам калабы?
Алда берди алты курч,
Баары болот тегиз курч,
Курчтугу кымбат сынаакы,
Беттешип жоого кол салсаң,
Бек токой жерге жол салсаң
Алты курч артык мураапы.
Кайыптан мындай кабылбайт,
Кулак угуп, көз көргөн
Жумуру баштуу мендеге
Асмандан түшүп жолугуп,
Азелде мындай табылбайт.
Бекер дебе сөзүмдү,
Бээлеп тур, балам, сөзүмдү.
Каалаганга жолуккан
Кайып чалдын өзүмүн,
Этегим тийген оңолгон,
Кызырыңдын көзүмүн.
Казат кылып кагышсаң,
Керек жолдош курч ушул,
Жумуру баштуу мендеге
Балам, Манас, бейлечи
Табылбай турган мүлк ушул.
Какайыңкы кайран бел
Бүктөлгөндө чыгаргын,
Бир чымындай куу жанга
Күч келгенде чыгаргын.
Оңго, солго шилтесең Булактай агат кара кан.
Кыйкырып кындан чыгарсаң,
Канга мыктап тойбосо
Катса кынга түк кирбейт,
Кызыгып кындан чыгарсаң
Кан сорбой куру түк жүрбөйт.
Асмандан түшкөн алты курч,
Кайыптан кылыч табылган,
Калкта болбойт мындай иш.
Алты курчтун ичинде
Кылычтын кындуу ыктуусу,
Алты курчтун мыктуусу,
Баарысынан өткүрү,
Артык кудай буюрган
Арсланым, өзүң алууга
Ат коюлган Зулпукор Оң жакы быяк бетинде,
Миздин өөдө четинде
Чийилип калган каты бар,
Ал катынын ичинде:
«Канкор Манас алат», - деп,
Кудуреттин өзүнөн
Чийилип келген каты бар.
Кара, Манас, кулунум,
(Кара диндүү көп калык)
Жөн адамга кабылбайт,
Шер атагын албаса,
Зайыппуруш болбосо,
Мындан бөлөк мендеге
Мындай кылыч табылбайт.
Аманат бердим алты курч,
Мубарбек кылып алыңыз,
Өзү тийген күчтүүгө
Кызылдай кыргын салыңыз!
Каканчынга, Бээжинге,
Зордукчу кытай элине
Ылайык кылган алты курч,
Өзүң алгын Зулпукор.
Дегениме көнүңүз,
Көз жумулуп, жан чыксын,
Колуңдагы белекти
Андан кийин бериңиз,
Кебиме кулак салыңыз,
Күлдөй жаның аябай
Кыраандан миңди табыңыз.
Кызыр чалган башыңа
Кыйыным, уккун кебимди,
Кыраандын баары туш болот,
Кайып чалган башыңа
Канчанын баары кезигет,
Баабедин чалган башыңа
Баатырдын баары тушугат.
Эрен келет, шер келет,
Эрикпей күтүп, жолдош жый,
Өзүңө тете эр келет,
Кырк жерден келет кырк чоро,
Кырк чоро эмес, ошолор
Кырааным, сенин өзүңө
Кылымды бузар кырк жоро.
Кыялын тапсаң кырк кашка,
Кыркынын жөнү кырк башка,
Оорутпай күтсөң аларды
Кылымды бузар көйкашка.
Дегеним ушул көнүңүз,
Казынаңа салыңыз,
Бек бекитип алыңыз,
Айткан сөзгө көнүңүз,
Акыры түбү буларды
Ээсин таап бериңиз.
Калкыңа кайра барыңыз,
Алтайдан келдиң чаалыгып,
Семирип, сергип алыңыз!»
Асмандан түшкөн алты курч
Айкөлдүн берди колуна:
«Ай, Манас, кебим уккун», - деп,
Аты Кызыр дубана
Кайта салды жолуна.
Кара-Буура бийик бел
Кадуулай Манас басты эми.
Тууганын тапкан эмедей,
Туралбай Манас сүйүнүп,
Таласка кайта ашты эми.
Кайран Манас шер болуп,
Оолугуп келип калды эми.
Азган-тозгон кайран эл
Чогулушуп алды эми.
Кара-Буура, Чаткалга,
Кең Таластын боюна
Аргын, кыргыз ой тартып,
Конуп калган кези экен,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп калган кези экен.
Медер кылып Манасты,
Мекен кылды Таласты,
Эриксе элик атышып,
Эрикпесе кыргыздар
Эркин ойноп жатышып,
Кырк таман чийип ордону
Сары түзгө салышып,
Багылан козу, кысыр тай
Бор кайнатып алышып,
Коштон кийип суусар бөрк
Ыргап жатып калды - дейт,
Кошоктошуп кайран журт
Жыргап жатып калды - дейт...
Манастын Таластан чыгып Бакай, Ажыбайга жолукканы2
Чоң Таласка токтоду,
Оржоңдотуп Кула атты,
Ойрон Манас ошондо
Туугандарын жоктоду.
«Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана чалбасам,
Дөөсүнгөн элди чаппасам,
Тууганымды таппасам,
Манас болбой өлөйүн,
Туубай туна чөгөйүн!
Ат бороюн сыдырып,
Ай-ааламдын баарысын
Арытып жүрүп кыдырып,
Минейин Аккуладай бууданды,
Табайын, айдалып барып жок болгон
Аталаш жакын тууганды.
Жылкым түмөн, мал арбын,
Жылма болгон малымда
Түп нускада мындай тема жок
Кармап минер буудан жок,
Издеп тапсам тууганды
Кенедей менде арман жок!
Короолоп кеткен айылы жок,
Кордолуп кеткен туугандын
Кайда кеткен дайыны жок.
Тоорулга минер Аккула
Токтобостон минбесем,
Ошо, тоздоп кеткен туугандын
Өлүү менен тирисин
Токтобостон билбесем.
Кайрылып тууган таппасам,
Канкор журтту чаппасам,
Манас болбой өлөйүн,
Туубай туна чөгөйүн!
Канкор журт менен кармашып,
Калкына согуш салайын,
Ошо, каңгырып кеткен тууганды
Өлбөсөм бирин табайын!
Медерим таап алалбай,
Бейпайда кантип турамын,
Кудай берген куу жанды
Канткенде жалгыз кыламын!
Кайып күлүк Аккула
Түз кирип оозун бурбасам,
Түгөнгөн тууган ал үчүн
Кылымды кыргын кылбасам!
Кез болгон менен чатышып,
Кезиккен менен атышып,
Түйшүгү кымбат тулпардын
Түз тартып оозун бурбасам,
Түгөнүп кеткен туугандын
Сегиз экен байкасам,
Кайран баш өлүм болгуча
Түгөнүп кунун куубасам,
Ардаксыган көп элге
Атышып согуш салбасам,
Амалсыз тууган байкушту
Издеп таап албасам!
Алтайда жүрүп туулдум,
Эрешен тартып эр болуп,
Эр уулу менен тең болдум,
Эстесем ичим чок болот,
Туугандан чогуу кем болдум.
Чоңдугум тоонун теңиндей:
«Туугансыз калды бул Манас,
Туубай туна чөксүн!» - дедирбей,
Бербердигер жараткан
Чийген экен маңдайга Баарыбызды тараткан,
Айдалган тууган ал үчүн
Акка мойнум бурбасам,
Азып кеткен журтумдун
Бирин койбой жыйбасам,
Журтума кордук кылганды
Бирин койбой кырбасам,
Манас болбой өлөйүн,
Туубай туна чөгөйүн!»
Оолугуп көк жал токтобой,
Өрттөй көзү жайнады,
Коржоңдогон кокуйдун
Кан ичмеси кармады.
Белгиленсе күч чыгып,
Бетин көрсөң баатырдын
Беш байпактык түк чыгып,
Капаланып, кайран шер
Каарданып турду эми,
Катуулап кайрат кылды эми:
«Кадыр Алда, жол бер!» - деп,
Ошону сурап турду эми.
Арсландай чамынып,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көрсөң шондо көк жалды
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Карчыгадай камынып,
Артык канкор кабылан
Кайыптан акыл табылып,
Каарын салып, ич күйүп,
Кыраан көк жал камынып:
«Каршы чыккан адамдын
Качырып элин чаппасам,
Бөлүнүп кеткен туугандын
Тирүүсүн издеп таппасам,
Өлүмгө мойнум бурбасам,
Тереңге кеткен туугандын
Түк койбой баарын куубасам.
Каракан атам өлгөндө
Кан талоонун кылыптыр,
Канчаларын талкалап,
Эрендерин кырыптыр.
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрөлүү журттар олжолоп,
Тууганым туура бөлүптүр,
Туткунда жүрүп кыйласы
Кыямат жүзүн көрүптүр,
Кайта келбес чын жайды
Калкымдын көбү көрүптүр.
Баатырсыган тууганды
Баса кирип байлаптыр,
Баатырсыган эренин
Бөөдөй кууруп жайлаптыр.
Карап кылып элимди,
Олжого алган турбайбы,
Ойлоп турсам жеримди.
Тырмак тийип, көз көргөн,
Барган жерди чаппасам!
Олжо кылып сандалтып,
Алган элди чаппасам.
Бошотпосом жеримди,
Ажыратып албасам
Айдоодо жүргөн элимди!
Ажал жетсе өлбөсөм,
Туткундагы журтумду
Туура таап көрбөсөм,
Айзалаша топ бузуп,
Каза таап окко учуп,
Ордолуу журтту бөлүшүп,
Ошо тууган журт үчүн
Он эки ай тынбай өлүшүп,
Кулак угуп, көз көргөн,
Журттун баарын кыдырып,
Ок өтпөс тонду кийинип,
Жердин түбү - Желпиниш
Жети айлана кыдырып,
Кыйла жайга барбасам,
Өлүк менен тиригин
Айыра билип албасам,
Туугандардын айынан
Кылымга кыргын салбасам,
Манас болуп көлпөктөп,
Барбайганым курусун,
Бул Таласка ээ болуп,
Дардайганым курусун!
Малдан ачып баарды,
Кыдырып кыйла шаарды
Жетимдерди таппасам,
Жеткен жердин баарысын
Мукурата чаппасам,
Күн батышка жол жүрүп,
Кызылбаш журтун кырбасам.
Ат тулпарын сыдырып,
Ааламдын баарысын
Жаңжал менен кыдырып,
Эрдигим элге таратып,
Кулак угуп, көз көргөн,
Жеткен журтту каратып,
Тилимди алган адамды
Тилге салып каратып,
Чалышты мыктап салбасам,
Тил билбеген адамды
Күч менен басып албасам.
Көргөзбөсөм шердикти,
Кыйла жерге кылбасам
Адамдан башка эрдикти.
Атым жалгыз дегендин
Атын союп той кылып,
Жетпес элге жедирип,
Тил албаган душманды:
«Жеп салды Манас!» - дедирип,
Кызыкты кыйла кылбасам!
Оңураңдап күчөсө,
Эрендерин ойбосом,
Өзүм жалгыз дегендин
Өзүн союп тойбосом!
Түпкү Бээжин, чоң Меке
Түгөл чардап баспасам,
Айкырып айза сунушуп,
Олжолоп кеткен элимди,
Ойлонуп издеп таппасам,
Баатырлыгым каякта?!
Өткөрө душман жоо чыкса,
Өзүн кармап сойбосом,
Азган-тозгон бул элге
Артыкча коргон болбосом,
Манас болуп күрсүлдөп,
Барбайганым курусун,
Баштык болуп бул элге
Дардайганым курусун!
Жердин түбү - Желпиниш,
Жеткилеңи Чоң-Бээжин
Жети айлана чалбасам,
Канат талып, бут жетер
Жерге чейин барбасам,
Калдайган шаар Кара-Кыр
Кап-Тоосун кошуп ашпасам,
Кан ичерден, көк жалдан
Эрен издеп таппасам Каза болуп өлөйүн,
Кадыр Алда жазганын
Моюнга келсе көрөйүн!»
Токтобой көк жал муну айтып,
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Чайнарына таш таппай,
Үзөрүнө баш таппай,
Каарданып чамынып,
Канкордун жайы мына бу.
Орто бойлуу, кең далы,
Опсуз балбан, кан ичме,
Балбандыгы башкача,
Кыйыгына тийгенде
Кытайды бузган көйкашка.
Жетигинен жер тапкан,
Кара калмак, көп манжуу
Кагышып жүрүп эл тапкан.
Каарданып какайса,
Калкы жандан түңүлүп,
«Каражолтой канкорун,
Кантип иер экен», - деп,
Калайык дүрбөп күйүнүп,
Берен көк жал төрөнүн
Бейили кандай болот, - деп,
Түзөлө элек бул журтту
Түздөп жини кармаса,
Түгөл жыйып алат, - деп,
Түйшүгү кымбат чоң жоого
Түгөл айдап бул канкор
Бизди кырып салат, - деп,
Кара нээт Жакыптан,
Каарданса кокустан
Кара көк жал баатырдан
Кандай жан аман калат, - деп,
Каарданса кабылан
Ушу турган кыргызды
Такыр жыйып алат, - деп,
Акылдан артык шашышып,
Уйгу-туйгу дүрбөшүп,
Өңгүл-дөңгүл сүйлөшүп,
Журту дүрбөп чыркырап,
Калайыктан эс кетип,
Катуу шашып, журт турду,
Канкор Манас кабылан
Шашпай журтка кеп кылды:
«Быйыл, журтум, кебимди ук!
Чабылган журтту колго айдап,
Не мураска жетейин,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айланта чабууга,
Өзүм жалгыз кетейин.
Жетик желек сыр найза
Желпип колго алайын,
Жер жайнаган душманга
Жеке кыргын салайын.
Жекене белге курчанып,
Жер жайнаган жоо болсун,
Жер майышкан доо болсун,
Жеке аралап кол салып,
Учмактуу калаа, улуу журт
Учуна чейин чалайын,
Убара кылбай бул журтту
Өзүм жеке барайын.
Өлүм орток, жан бирге
Жан - деп, кудай жаратса,
Жан-жөкөрдү табайын,
Чамам келсе чапчышып,
Чабышка жеке барайын,
Алым келсе атышып,
Атышты арбын салайын.
Кээ бирөөсүн ыйлатып,
Кээ бирөөсүн сыктатып,
Кейитип элди нетейин,
Кулак угуп, көз көргөн
Жердин баарын кыдырып,
Жеке өзүм кетейин», Деп, ошонтүп, кабылан,
Кызыр чалган кырааның
Кыргындашпай журт менен
Кырааның Манас турабы,
Тууганым жок - деп токтобой,
Каарданып желигип,
Канкор Манас ээлигип,
Шашып амаз окунуп,
Аккуланы токунуп,
Каарданып жайланып,
Канкор шерди карасаң
Канга тойбос Зулпукор
Сол жагына байланып,
Кызык кырдуу айза алып,
Калкы дүрбөп күйүнүп,
Алтын жаак айбалта
Ач билекке илинип,
Таласка сайган чынар бак,
Төрөңүздүн мингени Төөдөй болгон алтын так,
Төрөлүү журт чуркурап,
Калайык турду кайгырып.
Аккула менен заңкайып,
Арслан төрө ошондо
Калың журттан айрылып,
Бастырганда көп элдин
Көңүлү калды бөлүнүп,
Карап турса төрөнү
Опол-тоодой көрүнүп.
Ойрондун жайын сураба,
Оң далысы кең экен,
Он эки мүчө тең экен,
Опсуз башка бул канкор
Ойротту бузар шер экен.
Опол-тоодой дөө чыкса,
Кайра тартып көз жумбай,
Качырар сыны көрүнөт,
Токсон тоону жол кылып,
Ашар сыны көрүнөт.
Ааламды буй кылып,
Басар сыны көрүнөт,
Темир калкан болоттон
Кийишер сыны көрүнөт,
Он сегиз миң ааламга
Тийишер сыны көрүнөт.
Таластан чыгып бөлүнүп,
Кудай сүйгөн кабылан
Канкорлук түрү көрүнүп,
Султан да ошол, бел да ошол,
Мээнет тарткан аз гана эл,
Медер кылар шер да ошол,
Айласы кыйын, заары күч
Аз гана кыргыз бул элдин
Арка кылган бели ошол,
Таластан айкөл бөлүнүп,
Мингени Кула бууданы,
Көк жал төрөң ошондо
Издегени тууганы.
Өзү баатыр болгон соң,
Тууганды таппай турабы?
«Аман-эсен тууган таап,
Кайрылар бекен канкор, - деп,
Канкор кайта келгиче
Каптап кетер бекен, ээ
Кайнаган кытай анткор, - деп,
Боз адырмак тоо да көп,
Тоодой канкор болбосо
Тополоң кылар жоо да көп.
Кайрылып Манас келгиче,
Аман журтту көргүчө,
Айгайлаган жоо чыкса,
Аябай мүшкүл доо чыкса,
Айкөл Манас мында жок
Күн эмине болот?» - деп,
Кемпир ыйлап, чал кейип:
«Айланабыз кара тоо
Талас бизге жер экен,
Канаттууга кактырбай,
Камчылууга чаптырбай,
Канкор Манас бул элди
Күтүп алар эр экен,
Ушу Манас келбесе,
Бизди кандай душман жээр экен?!»
Журту кейип муну ойлоп:
«Туйгун тууган кабылан
Караан да эле, бел да эле,
Кара калмак, манжуудан
Көчүрүп алып, аман-соо
Алып келген эр эле.
Кайра айланып келгиче,
Калкынын жүзүн көргүчө,
Эсен болуп Манасым,
Эркин жатсын Таласым!
Жараткан жан - деп жаратсаң
Жер кылсын Кең-Кол, Таласты,
Аман кыл айкөл Манасты!
Манас аман бар болсо,
Бир жакшылык көрөрбүз,
Манастын көзү жумулса,
Баарыбыз чогуу өлөрбүз!
Оомийин!» - деп, кол жайып,
Журту ойлойт мындай - деп.
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Калган журттун баарысы
Башына алтымыш санаа бир келип,
Он экиге келгенде
Ордо бузуп, олжо алган
Мындай баатыр болобу?
Маңдайга бүткөн баатырдын
Басып, жеке журтуна
Кайгырбаган болобу?
Берен да эле, бел да эле,
Атаа, Манас көк жал шер Таалайга бүткөн эр да эле.
Кызыр чалган көк жалың
Кымбат жайга баратат.
Кайра келбей жок болсо,
Кыйшайып кетет биздин түш,
Кылымда болбойт мындай иш!
Ажырашып кетчүдөй,
Арман кылып буркурап,
Көрүшпөйбүз эми, - деп,
Көөсөр журттар чуркурап,
Суу ич десе, уу ичкен,
Бөрк ал десе, баш кескен,
Кан төк десе, жин төккөн,
Түгөнгөн сайын түтөгөн
Түптүү Манас шер ошол,
Өлгөн сайын өөрчүгөн
Өткүр Манас эр ошол.
Короо айлана бергиче,
Конуп бүткөн жерине
Короодой кызыл тал бүткөн,
Кожосандуу төрөгө
Кожо Кызыр жар бүткөн.
Түнөп өткөн жерине
Түптүү чынар орногон,
Түр салышкан душманы
Түгөл кыйрап баарысы
Бирөө тирүү болбогон.
Кызыр чалган кыраандын
Кылыгы жандан бир башка,
Кыйыктанып чамынса,
Кылымды бузган көйкашка.
Каарданып кабылан,
Кыраан Манас токтобой,
Арсландай таптанып,
Таалайлуу тууган кайран эр
Таластан чыкты аттанып.
Минген аты Аккула
Кынсыз кылыч байланып,
Тууганын издеп кайран эр
Кайра жаар булуттай,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Каары бетине айланып,
Төрт айлана кароого,
Төрө Манас токтобой,
Тууганын таап алууга
Жоргонун-Белин ашты эми,
Сары кыраң будурмак
Көк жалың Манас басты эми
Ар жагынан эңкейсе
Сары адырмак көрүнөт,
Коктулардан шыркырап,
Миңдеп булак төгүлөт,
Байкап турса ушу жер
Жер соорусу көрүнөт.
Өзөнүнөн бул жердин
Бет имерген жел болгон.
Ай, жаныбар, ушу жер
Менде күсөөр жер болгон.
Түзөң жагын караса Куйругун сыртка салышып,
Кулан ойноп жарышкан.
Адырында бул жердин
Арсаңдап аюу алышкан.
Колотторун карасаң
Булактар агып ташыган,
Буйгат-буйгат жерлерден
Булбулдар сайрап таңшыган,
Булбулдун үнүн укканда
Муңу бар менде жашыган.
Бөөт-бөөт бел ашып,
Жерди көрүп таң калып,
Желигип Манас кубанып,
Адырдагы кийиктер
Арыштап ойноп, чаң салып,
Түз жеринде чубактап,
Түлкүлөр куйрук чубалтып,
Бөксөсүндө шөлкүлдөп,
Бөрүлөр көзүн кызартып,
Адыр жагы бул жердин
Боз коён менен түлкү экен,
Ушу турган Сары Өзөн
Баары жердин мүлкү экен.
Жер соорусу дээр экен,
Машайыктын баары бар,
Олуя жүрчү жер экен,
Ошон үчүн бул жерди
Олуя-Ата дээр экен,
Чын олуя, машайык,
Ийини тозуп, карды ачкан
Мекен кылчу жер экен,
Кайгы-капа, кордук иш
Жоголуучу жер экен,
Карып-кашар адамдар
Оңолуучу жер экен.
Ылдыйы ысык чөл экен,
Бөксөсү алтын жер экен,
Жер соорусу турбайбы,
Жердеген менде тунбайбы!
Мекен кылып күткөнгө
Жай болучу жер экен,
Бек жердеген адамы
Карыш казы май алып,
Бай болучу жер экен.
Жерин көрүп кубанып,
Желигип көк жал кабылан,
Ары көк жал, артык эр
Сары адырмак будурга,
Жаңырыктын Жар-Кыя,
Жалгыз аттын чубама,
Адыр-күдүр мойнокко
Айкөл төрө барды эми.
Айдай сары талаадан
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Зордугу тоонун теңиндей,
Кез болгонду жегидей,
Караганы жолборстой,
Катылган аман болбостой,
Суук туман түрдөнгөн,
Чын жалаңкыч көздөнгөн,
Бука моюн, буура сан
Булкушканды куураткан,
Кулагы күрмө калкандай,
Мурутуна караса,
Өтөккө чыккан чалкандай,
Белестен чыкты бир адам.
Мурду тоонун сеңирдей,
Эринди кесе чайнаган,
Эки көзү чуңкуюп,
Ар жагында кайнаган.
Көк тулпар сындуу ат минген,
Көк темирден тон кийген,
Баатырдыгы башкача
Көк жалдыгы көп канча.
Көк сүлөөсүн бөрк кийген,