Манас - Саякбай Каралаев - 35

Жоон өпкө күрсүлдөк,
Анжыяндын айры сакал Сынчыбек
Бу да жүрдү кол менен.
Кокондун каны Козубек
Качырга жүгүн арттырган,
Капасын калың элге тарттырган,
Кыл мурутун шыйпайтып,
Бу да жүрдү кол менен.
Маргалаңдан Малабек
Маргалаңды жайлаган,
Белине кетмендей токоч байлаган,
Оозун ачып асманга
Керели-кечке кайлаган.
Өңкөй кызыл ат минип,
Кыл куйругун шарт түйүп,
Бу да бир сан кол менен,
Жүрүп кетти жол менен.
Эки-Кемин жердеген,
Кенебеген эр деген,
Жалгыз жүрүп көбөйгөн,
Жарды жүрүп байыган,
Эгиз кара ат байлаган,
Кара тилин кайраган,
Кара үңкүрдү үй эткен,
Калың токой мал эткен,
Кыргыздардан эр Үрбү
Бу да жүрдү жол менен,
Санатылуу кол менен.
Кебез-Тоону жердеген,
Келберсиген эр деген,
Чалкуйругун байлаган,
Чабышка колун шайлаган,
Эр сырттаны эр Төштүк
Тогуз уулдун кенжеси,
Бир кудайдын мендеси
Бу да жүрдү кол менен.
Чоң-Алайды жердеген,
Чочубаган эр деген,
Кулаалы таптап куш кылган,
Курама жыйып журт кылган,
Теликуш багып куш кылган,
Тентигенди журт кылган,
Алтайда жаткан Шыгай кан
А да жүрдү жол менен,
Санаты санча кол менен.
Төрт кандын эли сарт келди,
Белге таңуу эл эмес,
Бел оору тийген дарт келди,
Асмандаган чаң келди.
Алыс жерден аттанып,
Ындыстандан да келди.
Олуя чапкан жол болуп,
Он эки сан кол болуп,
Оң менен сол бүт болуп,
Бээжинге карап жөнөдү.
Нече уруу жан келип,
Эл баштаган кан келип.
«Айчыгы алтын кызыл туу
Алдына кармап жүрөм, - деп,
Өлгөнү болсо казаттан
Ыймандыкка турам, - деп,
Анжыяндан Айкожо
А да бирге жүрдү эми.
Көк тулпарын коштотуп,
Нече атка кош тартып,
Ок өтпөгөн тон алып,
Төрөлүгү бир топ сан,
Төптүгү артык Бакай кан:
«Кайра тартып барба - деп,
Кан каарына калба - деп,
Бирин койбой айда» - деп,
Бакай жүрдү артынан.
Ошол чакта Манас кан
Ок өтпөгөн Аколпок,
Ошол өңдүү тондордон,
Он экисин бүктөтүп,
Желмаянга жүктөтүп,
Жалпак өркөч кара нар
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт,
Алыска сапар барганда,
Жоого дүмөк салганда,
Ок жүктөгөн Желмаян.
Кайнардын кара көзүнөн,
Как чынардын өзүнөн,
Манас кандын ордодон,
Бадышалык коргондон,
Маңдайдагы багынан,
Бадыша Манас тагынан
Бастырып чыкты салкайып.
Жоо-жарактын баарысын
Каныкейден кан Манас,
Сурап турду заңкайып.
Катын - деп айткан оңбосун,
Муну катын дегендер
Эгерим эки болбосун!
Жай-жарактын баарысын
Жайлап жүргөн эмеспи.
Атышка киер кийимди
Камдап жүргөн эмеспи.
Кан Манастын Аколпок
Тиштеп жатып Каныкей
Кашка тиши жоюлган,
Тиктеп жатып Аколпок
Кара көзү оюлган.
Кокон менен Ташкенге
Колу жетип турганда,
Алты-Шаар, Самаркан
Алы жетип турганда,
Анжыянды чалдырган,
Ак була жибек алдырган,
Курч темирден өгөндү
Устадан жыйып алдырган,
Арасына салдырган.
Чындап жасап, көп койгон:
«Алтымыш кытай, миң калдай
Атыша чыгып келгенде
Ок өтпөсүн», - деп койгон.
Он эки бөлүп толгогон,
Аколпокту Каныкей
Он эки жылда оңдогон.
Манас кийсе кең болгон,
Он эки мүчө тең болгон».
Кырктын башы Кыргыл чал,
Кыркында көпкөн кызыл чал,
Атасы жакшы тунук чал,
Аадандыгы болбосо,
Кырк чородон улук чал,
Эртели-кеч жамандык
Ойлогону бузук чал.
«Кең-Колдун суусун бойлош - деп,
Каныкей менен Чубакты,
Абыдан ысык ойнош» - деп,
Адыл кепти бурганда,
Арам сактап турганда,
Жатпай коюп кан Манас
Алты ай салбар кылганда
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Бейилин салып жасаган,
Азабынан ушактын
Көзүнүн жашы көл болгон,
Аколпокту тиккенде
Манаска кайра тең болгон.
Каныкей тиккен Аколпок:
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө.
Мелтирей басып муңайып,
Айдай бети жаркылдап,
Алтындан кылган чоң сөйкө
Омуроодо шаркылдап.
Жети бөлөк тээктеп,
Толгоп жүргөн эмеспи,
Жети айчылык Бээжинге
Жетип согуш салганда:
«Ок жаңылып кетет - деп,
Ажалы кокус жетет» - деп,
Оңдоп кылган Аколпок
Жакасы алтын кылайып,
Ар порумун карасаң
Султаның Манас канга ылайык.
Белекке бердим ала бар,
Бээжинге казат аттандың,
Алтындаган Бозкисе
Белиңе курчап чала бар!»
Кечеки өткөн күзүндө,
Алайдын аркы түзүндө,
Алтымыш орус жер ченеп,
Чыгып келген кезинде
Тартып алган Аккелте,
Ойногондо Очогор,
Чындаганда Аккелте
Аманат жандын эрмеги,
Асынганда Аккелте
Ай далынын айнеги,
Алып берди Каныкей.
Ошол чакта кан Манас
Күмүш кемер курчанып,
Күндөй бетин нур чалып,
Каалгадай кашка тиш
Оозунда жаркырап,
Кылайып көзү бөлүнүп,
Бетинен заары төгүлүп,
Бейлеп турса Манасты
Жан алгычтай көрүнүп,
Асмандан булут бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип:
«Бээжинге барып мен өлсөм,
Түнү кандай болот - деп,
Береки, жесир калса Каныкей,
Артымда калган балам жаш
Күнү кандай болот?» - деп,
Адырда жылкы ала баш,
Артымда эркек балам жаш,
Өлүп кетсем кокустан
Алты арам турат өзү баш,
Менин көзүм өткөндө
Буланы булап алабы,
Бузукту булар салабы?
Түбүмө чочко жетеби?
Казынам бузуп кетеби?
Карап турсам Каныштын
Маңдай сөөгү кайкыраак
Менин көзүм өткөн соң
Күн көрөрү тайкыраак».
Манастын сөзүн уккан соң,
Ыйлап турат чыркырап,
Көзүнүн жашы сел болуп,
Ботодой боздоп буркурап.
Кандын сөзүн укканда
Карагаттай кайран көз
Кан аралаш жаш кетти
Ботодой болгон көзүнөн
Бөлөк-белөк жаш кетти:
«Бээжинге барсаң өлөсүң,
Бейбакты качан көрөсүң?
Алты айчылык Бээжинден
Айланып качан келесиң?
Асыл төрө бадышам,
Балаңды качан көрөсүң?
Алты айчылык Бээжинди
Алты күндүк жол - дедиң,
Ааламда өзүң зор - дедиң,
Бээжиндин журтун көр - дедиң.
Кыймалуу жактан чалдырба,
Кыйнап жүрүп бадышам,
Кыраандардын баарысын
Кытайга белек алдырба.
Бээжиндин жолун чала кет,
Бейилиңе мени ала кет.
Бет алганың Чоң-Бээжин
Беш айчылык жол - деген,
Мендеден эли мол - деген,
Барган кайра тартпаган,
Тирүү киши кайтпаган,
Барса-келбес жер - деген,
Уюктуу кытай эл - деген.
Кош, аман бол, кабылан,
Бир кылымга бусурман
Толбой кетип барасың,
Балаасы күчтүү Бээжинге
Болбой кетип барасың.
Бээжиндин жолун чалып кел, төрөм,
Эсенкан кызы Бурулча
Белекке сурап алып кел, төрөм!»
Бадыша Манас көк жалың
Каныкей сөзүн уккан соң,
Мээнеттүү жандан күч чыгып,
Бетинен тике түк чыгып,
Арсландай көзү жайнады,
Кан ичмеси кармады,
Жүрмөк болду Бээжинге,
Калың кытай элине.
Муну көрүп кырк чоро
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас,
Конуп жаткан эмеспи.
Койкоё кийип суусар бөрк
Ыргап жаткан чоролор,
Шатыра-шатман тамаша,
Жыргап жаткан чоролор.
Кыркы бирдей камынып,
Кан Манастын алдына
Кирип келди жабылып.
Кудай билет Таласка
Кайта келип түшөрдү,
Мындан кийин колуман
Кайрылып тамак ичерди.
Айткан кебин жомоктоп,
Алып келди ордого
Кан Манасты баш кылып.
Кырк чорону коноктоп,
Жибектен соккон дасторкон
Келтирип жеңең жайды эми.
Каныкейдин оюнда
Конок кылар дарты бар.
Алтын, күмүш табакка
Алты бээни сойдурган,
Казы-карта, жал, куйрук,
Туурап койгон эти бар,
Ошол чакта кырк чоро
Каракандын Каныкей
Асылдыгын көрдү эми,
Арак-шарап, кымызды
Аралата койду эми.
Кыраан Манас, кырк чоро
Арак ичип алкынып,
Кымыз ичип кылгырып,
Тамак ичип болгон соң
Дасторконду жыйдырып,
Дүргүп бата кылды эми.
Аттанмакка атына
Дүркүрөшүп турду эми.
Аттанып чыкты кан Манас,
Кырк чоросу кашында:
«Бээжинге казат кылам» - деп,
Элүү эки жашында.
Түп атасы Түмөн кан,
Түмөн кандан Бөйөн кан,
Бөйөн кандан Чаян кан,
Чаян кандан Каракан,
Каракандан Жакып кан.
Жакып кандан жаш Манас
Он биринде ок аткан,
Он экиге чыкканда
Ордо бузуп, эл чапкан,
Он беш жашка келгенде
Ордолуу журтка баш болгон.
Он алтыга келгенде
Он эки кылым салбаган,
Ошол чакта Манаска
Каш кайтарар калбаган.
«Бекип жаткан Бээжинге
Беттеп айза сунам - деп,
Мелтиреген тозоктон
Жанымды азат кылам - деп,
Түнөрүп жаткан кытайга
Түздөп айза саям - деп,
Түйшүгү кымбат тозоктон
Жанымды азат кылам - деп,
Алданын салган буйругун
Моюнга түшсө көрөм - деп,
Ажалым жетсе Бээжинде
Атышып жүрүп өлөм - деп,
Бекип жаткан Бээжинге
Бейилим түштү барам - деп,
Бээжиндин каны Коңурбай
Беттешип уруш салам - деп.
Айлам келсе Бээжинге
Алмамбет менен Чубакты,
Арслан тууган чунакты,
Аким кылып келем - деп,
Кайнап жаткан кытайдын
Калың малын чачам - деп,
Казынасын ачам», - деп.
Ажыбай, Бакай, эр Чубак,
Арслан тууган шер Сыргак,
Айзанын учу кылкылдап,
Артынан жүрдү кырк бөрү.
Кылычтары кыңгырап,
Ала байрак, сыр айза
Аалам жеңбес көй кашка,
Сундуруп айза тартпаган
Сүрдөп жоодон качпаган,
Кемерин кесе курчаган,
Кезенишкен жоо болсо,
Ар бири миңге кол салган.
Ооган менен Ындыстан
Оболдон Манас чаң салган,
Оң менен сол калың журт
Манастын айбатына таң калган.
Айбалта белде жаркылдап,
Арслан тууган кырк чоро
Жүрүп кетти шартылдап,
Асылзаада кан Манас
Астында барат заңгырап.
Ак туйгундай баркылдап,
Аккелтеси жарк этип,
Арслан төрө кан Манас
Ак шумкардай барк этип,
Астындагы Аккула
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек.
Алты ай минсе арыбайт,
Алтымыш асый болгончо
Азуусун сөйкөп карыбайт.
Жер жүзүндө ай туяк
Аккулага теңелбейт.
Аккуласы астында,
Кырк чоросу кашында,
Алтайдын тоосун айланган,
Алыста журтту кыйратып,
Ар жабдыган шайланган.
Оролдун тоосун оролгон,
Арбагына оёндун,
Ашкере күлүк Аккула,
Бугудай мойнун бураган,
Бута бою аң келсе,
Буйдалбастан чураган.
Тулпардыгын уккан соң,
Буудандыгын билген соң,
Буттап алтын, зер берип,
Букардын каны сураган.
Бермек түгүл Кулага
Бейдаарат киши минбеген,
Таманы жерде тарсылдап,
Алтындан соккон ооздук
Көмөкөйдө карсылдап.
Түпкүчтөй бели ийилип,
Түн ичинде түгөнгүр
Текедей чурап түйүлүп,
Ооздукту каккылап,
Тал жибектей куйрукту
Чаткаякка чапкылап,
Итере басып жулкунуп,
Ителгидей булкунуп,
Төрт аягы колоттой,
Кобулданып кашка тиш,
Согуп койгон болоттой.
Жапырып кулак чунайып,
Жанына менде жолотпой,
Кыя карап кылчактап,
Кылыгы аттан башкача,
Басыгы башка алчактап,
Желгенине жел жетпей,
Чапканына ок жетпей,
Чаңызгыган чу десе,
Иле сала үн жетпей.
Кабылан Манас баш болуп,
Бээжинди көздөп бет алып,
Айчыгы алтын кызыл туу
Астына салып көтөрүп,
Кырк чоронун баарысы,
Кан Манастын артынан
Жүрүп кетти шаңданып.
Баарысынын кийгени
Темирден соккон текши бөрк,
Бүткөн бойдо жылчык жок,
Баары текши кара көк.
Кырк чоронун баарысы
Кишиге бейилин салбаган,
Жер үстүндө мендеде
Каш кайтарар калбаган.
Окчонтой огун сологон,
Оң менен сол жоо болсо,
Кабарын угуп кологон.
Кең-Колду жердеп жайлаган,
Келиштирип тулпарын
Жоого арнап байлаган.
Араздашкан жоо болсо,
Атышпай шору кайнаган.
Тулаңдуу жерди тутантып,
Кара сууга кан куйган.
Кан ичип жүрүп катыгып,
Кабылан чоро атыгып,
Тулпарын таптап ойноткон,
Тушуккан жоону сойлоткон.
Сумсайып бетин бурбаган,
Сүрөөн тартып кол келсе,
Бири миңден кырк чоро
Сүрдөп карап турбаган.
Жоону сайса ким саят,
Өңчөй чоро шер саят,
Аты калган Манаска.
Манас, Манас болгондо,
Манаска кырк чоро айыл конгондо,
Бүткүл чоро келгенде
Туурдугун май кылган,
Душманын кырып Манастын
Туш-туш жагын кан кылган.
Керегесин май кылган,
Каарын угуп Манастын
Телегейи тегиз даң кылган.
Теминишкен жоо болсо,
Кырып-жоюп кырк чоро
Асман-жерди чаң кылган.
Кезенген душман кезиксе,
Кара жер менен тең кылган.
Кырк чоросу кашында,
Кызырдуу Манас көк жалың
Жете барды сан колго.
Касиеттүү жан болгон,
Алтын айдар, чок бел боо
Азизкандын жалгызы
Колду иретке салууга,
Кол эсебин алууга,
Алмамбет кыраан кан болгон.
Кандын уулу Алмамбет
Кан белгисин таштабайт,
Иретсиз колду баштабайт.
Кара кытай Бээжиндин
Колун көргөн Алмамбет,
Казып койгон четинде
Орун көргөн Алмамбет.
Капырлардын Коңурбай
Шерин көргөн, Алмамбет.
Эсебин менде билбеген
Элин көргөн Алмамбет,
Эсенкандын тептегиз
Эрин көргөн Алмамбет.
Салуулуу коргон там болгон,
Салтанаттуу Бээжинге
Азизкандын Алмамбет
Жыйырма бир жыл кан болуп
Ар өнөрүн кытайдын
Билип келген эмеспи,
Түптүү Бээжин калааны
Таштап келген эмеспи.
Дүмөк салып Бээжинге
Баштап келген эмеспи.
Энесин шейит кечирип,
Берип келген эмеспи.
Тажаалдыгын кытайдын
Көрүп келген эмеспи.
«Бээжинге сапар кылганда,
Кол эсебин албаса,
Бейпайлыкка салат - деп,
Минтип Бээжин барбасак
Кезиккенде көп кытай
Такыр кырып салат» - деп.
Айласы жок арсландын
Бөлүп көзүн жайнатып,
Бусурмандын кызыл туу
Калк карысы Кошойго
Алып келип карматып,
Мунун баатырлыгы кем эмес,
Карыса да Кошойду
Калк кемитер эр эмес.
Канзаада болуп башынан
«Кан Кошой», - деп аталган,
Кең Алайды жердеген,
Кең Кашкарды бойлогон,
Кезинде душман келгенде
Чакмак таштай ойногон.
Көк темирдей тон кийген,
Чалкуйруктай ат минген,
Түптүү тоонун бучмагы,
Бу дагы, бусурмандын султаны
Ара жерге чаң толуп,
Кылыч алып кыйратып,
Элемандын эр Төштүк
Кол бошоткон кан болуп,
Алмамбетке кубанып,
Мурутунда күлгөнү.
Кайран Манас канкоруң
Аккула оозун бурду эми,
Сапарга чыккан сан колго
Кайра буйрук кылды эми.
Ала чапан Айкожо
Ыйман болгон бу келип,
Ошол чакта Алмамбет
Айзаны колго илүүчү,
Аянбай жоого кирүүчү
Арсландарды бир бөлүп:
«Катын-бала калды», - деп,
Капа болуп кайгырар,
Качкандарды бир бөлүп,
Калканы бар колунда
Кайраттууну бир бөлүп,
Кан агызган майданда
Айбаттууну бир бөлүп,
Тобокел - деп иштеген.
Берендерин бир бөлүп,
Тоодой кылган өлүктү,
Кыраандарын бир бөлүп,
Бөлүп алып ыктуусун,
Бөрүдөй көк жал мыктуусун,
Байкаганды кубантып,
Он эки кандын калың кол
Сап-сап кылып чубатып,
Алып жүрдү Алмамбет.
Асман-жерди чаңдатып,
Ар топко желек карматып,
Колунун баарын бекитип:
«Кайта качып кеткениң
Ажалдан мурун өлдүң» - деп,
Алмамбет берен кекетип.
Кайта тартып качкандын
Буласын булап аламын,
Башына бузук саламын.
Ушу келген калың эл,
Он эки сан түгөл кол
Арада жоктоп аламын.
Кимден киши кемисе
Канына казап кыламын,
Моюн буруп, тил албас,
Тентектерин көрсөткүн,
Калың журттун астында
Башын кесип аламын.
Жол үстүндө өлтүрүп,
Итке азык кыламын!»
Бул буйрукту укканда,
Түңүлүп жандан чуркурап,
Көзүнүн жашы көл болуп,
Көбү турат буркурап.
Бээжинден тирүү келбесин
Билип жүргөн мындан көп.
«Мейли барып өлсөк да,
Бешенеде не болсо
Ушу сапар көрсөк» - деп,
Күлүп жүргөн мындан көп.
«Кызыгып жоого тиерде
Кылыч алып кирем» - деп,
Кыйкырганы андан көп.
Ач кыйкырык, куу сүрөөн
Чаңдаган чабуул көргөндө,
Арслан Манас көк жалың:
«Ушу келген калың кол,
Атышка киер тонуңду ал,
Он эки кан он бөлөк,
Санаттагы колуңду ал.
Билге жүктөп огуңду ал!
Ушу келген бусурман
Тулпардын башын бурбай жүр,
Ат сергитип, турбай жүр!»
Муну айтып турганда,
Калың колдун баарысы
Будуң-чаң болуп дүркүрөп,
Кайраттуунун баарысы
Камандай болуп күркүрөп,
Калың колдун баарысы
Азирет барбас Бээжинге
Аттанып калды кылкылдап.
Айзанын башы былкылдап,
Адамдын баары кылкылдап,
Адамдын башы кагышып,
Көптүгүнөн калың кол
Айзанын учу чабышып,
Топурак учуп бөлүнбөй,
Жерден чолоо көрүнбөй
Жайнап чыгып баратат.
«Кайта качып кетет» - деп,
Кабылан Бакай артынан.
Айдап кетип баратат.
Сараладай ат минип,
Сары жаргак шым кийип,
Түпөгү жок айза алып,
Жалаң кылыч байланып,
Уй куймулчак Сарала
Баса түшүп кыйгачтап.
Байкап калган Бээжинге
Арслан тууган Алмамбет
Жаңылбастан жол баштап,
Түгөнбөс тоонун урчугун,
Түздөп жүрдү Алмамбет
Дүмпүйгөн тоонун урчугун.
Айткан сөздөн танылбайт,
Караңгыда жол басса
Карсактын изинен көк жал жаңылбайт.
Буурсун чийген чийин жок,
Суур казган ийин жок,
Айдай кумдак талаанын
Алкымын саптап кол жүрүп,
Аз гана эмес калың кол
Ат аябай мол жүрүп,
Түндө тынып жатпастан
Түн уйкусун албастан,
Күндүз өргүп жатпастан,
Күнүн тыным албастан,
Күндөп-түндөп жүрүштү.
Таластан колу чыкканда,
Күндү катка салганда,
Жол эсебин алганда,
Түнү болгон жыйырма.
Күнү болгон жыйырма.
Эрикпестен жол жүрүп,
Эрикпестен мол жүрүп,
Далай аттар чаалыгып,
Далай мыкты дегендин
Чаңга көзү карыгып,
Санаасы жаман кээ бирөө
Сандалып барат талыгып,
Уйкудан жүдөп кээ бирөө
Чырым этип алсам - деп,
Баштыгына жалынып,
Кара баскан катындай,
Кетип барат үргүлөп.
Артындагы калганын:
«Артта калып калдың - деп,
Алдындагы жүр-жүр - деп,
Баскан изин тамандап,
Атаңдын көрү, кытай кул
Айдап барып кырат» - деп,
Алмамбетти жамандап.
Аттын баары чаалыгып,
Артынан барат калың кол
Алмамбетке таарынып.
Жатпадык - деп жайылып,
Он эки кандын калың кол
Жүрүп барат жабылып.
Качан өрүү болот - деп,
Алмамбетке камыгып,
Күнү-түнү кырк күнү
Күүлөнүп Алмаң жол жүрдү,
Алмамбет кайдан аянды.
Будур-будур куюлган
Буралган чөбү суюлган,
Адырдын чөбү суюлган,
Аркар, кулжа куюлган,
Бугусу түздөп жайылган,
Куюгуп жүргөн топтошуп,
Куландын буту сайылган,
Кең Алтайдын кең өзөн,
Телегейи тең өзөн Алтайдын тоосун таянды.
Тоосунда кары бар,
Токою калың, чери бар,
Нече жерде көлү бар,
Он эки сан калың кол
Ошого жатар эби бар.
Каркырадай кан Бакай
Алмамбетке буркурап,
Айтып турган кеби бар:
«Ушу келген калың кол
Чыканактап албадык,
Бир өргүтүп албасак,
Кантип Бээжин барабыз, Алмам?!
Токтобой жүрсөк Бээжинге
Сапар жүргөн сан колдун
Баарын кырып алабыз.
Ушунетип биз жүрсөк,
Ушу келген калың кол
Убалына калабыз!»
Чекири жок кой көздүү,
Сепкили жок ак жүздүү,
Азизкандын ойрону,
Ошол колдун коргону
Бакайдын кебин укканда:
«Андай болсо, абаке,
Жайылып жаткан кең өзөн
Жатып уйку кандырсын,
Тулпарын отко чалдырсын.
Камдап берген Каныкей
Катып жүргөн күлазык,
Суусундарын кандырсын».
Арслан тууган Алмамбет
Жатсын - деп, буйрук кылганда
Жайнап аттан түшкөнү,
Жан-жабыла калың кол
Жабылып аттан түштү эми.
Баары бирдей жүгүрүп,
Жан казанга камынып,
Алыска жүрөр тулпарды
Аркы-терки байлатып,
Аш-тамагын кайнатып,
Кош башына бээ союп,
Союлган бээнин эттерин
Кишиге ченеп бөлүшүп,
Уйкуга кирип калың кол
Жатып калган жери ошол.
Аттардын баары жайылып,
Аны баккан жигиттер
Жатып калды жанына
Буту-колу чоюлуп,
Айбалтасын жазданып,
Кыбыланы баштанып.
Уйкусу канып кырк чоро
Ордо салды ортого,
Кырк таман жерди чийишип,
Кызыгып баары киришип,
Томпоюн таштан камдашып,
Ордо бузар шайлашып,
Мөрөйгө салды бир тогуз
Тизип койду байлашып.
Ураа айтышып чаңдатып,
Чертмегин чертип оңдошуп,
Жатып калды кырк чоро.
Эригип калган эрендер
Баары жапырт ойношуп,
Кошой баатыр, кан Бакай,
Ортосунда олтурган
Оён Манас зор болуп.
Бакай турду кеп баштап,
Акырын сүйлөп бек таштап:
«Ит-Өлбөстүн какыр чөл
Желген чоро бар бекен?
Жапалактын жалгыз кыр
Көргөн чоро бар бекен?
Искендер барбас Чоң-Бээжин
Барган чоро бар бекен?
Буурул түндүн Тешик-Таш
Өткөн чоро бар бекен?
Күрпүлдөгөн Сары-Суу
Кечкен чоро бар бекен?
Кыр-Кайыңдын өзөндү
Көргөн чоро бар бекен?
Анык көрүп Бээжинди
Келген чоро бар бекен?
Карысына сыр найза
Илген чоро бар бекен?
Каканчындын Бээжинди
Билген чоро бар бекен?
Кырк кандын эли кытайды
Көргөн чоро бар бекен?
Калың кытай, манжууну
Көргөн чоро бар бекен?»
Ошондо Азизкандын Алмамбет,
Кылыч колдо кыңгырап,
Күлүмсүрөп сурданып,
Тура калды зыңгырап:
«Кайнаган кытай эл болот,
Айтканыңдын баарысын
Көргөн киши Алмамбет.
«Чалгын чал» - десең чаламын,
Кытайлардын Түп-Бээжин
Чарчабастан барамын.
Алым келсе аянбай,
Жоого кыргын саламын.
Кылкылдаган кытайдын
Кыяматтай башына
Акыр заман саламын!
Ажалым жетсе өлөмүн,
Чалгын чалып Бээжинге
Чарчабай барып келемин!
Каканчындын Бээжинде
Кокуйлаган кытайды
Бытыратып бөлөмүн,
Айза кармап, топ бузам,
Быйыл ажалым жетсе, окко учам!
Бешенеме жазганды
Кайда болсо көрөмүн,
Калкым үчүн Бээжинге
Камыкпай барып келемин.
Барыш-келиш эки ай,
Эки айда келермин,
Экинчи айдан мен калсам,
Тагдыр жетип өлгөнүм!»
Ошондо Манас заңкайып,
Шуңкар куштай бой салып,
Байкап турду жалдырап,
Алмамбеттин кебине
Ыраазы болуп ичинен:
«Кызыл найза желегим,
Кыраан койгон Алмамбет,
Кытайдан келген белегим.
Кара байрак желегим,
Каканчындын Бээжинден
Качып келген береним.
Кытайдын малын чачып бер.
Чылбырдай жалы барында
Чындаган жоого алдырбайт,
Чын теңири урбаса
Үстүнөн эрди алдырбайт.
Чалгынга минсе чарчабайт,
Он күн тынбай согушсаң
Чуркагандан тажабайт.
Асыйын санап келгенде
Бир канчага толду эле,
Карткүрөңдү минип бар,
От жаңылып өтпөсүн,
Кадек тонду кийип бар.
Жылкыдан тандап беремин,
Карткүрөңдөй малымды ал,
Начар болсо азыгың
Көөкөргө куюп канымды ал.
Таңда турар болжош ал,
Он эки кан бусурман,
Оён тууган кырк чоро
Чубатууга салайын,
Тандап берен жолдош ал!»
Ушул сөздү укканда,
Айза тийген кишидей,
Ыргып кетти Алмамбет.
Кадек тонду кийгенде
Не муратка жетемин,
Бээжинди тиктеп барышка,
Ак тинтем кийип кетемин.
Карткүрөңдү мингенде
Кай муратка жетемин?!
«Баргын!» - деп, мени буюрсаң,
Сарала менен кетемин!
Бээжинди чапсам - тилегим,
Мен Сараладан айрылбайм,
Айрылбаган себебим Биттейимде бириккен,
Айбан да болсо бир өскөн,
Бармактай күндө баш кошкон,
Башынан тулпар Сарала ат
Тулпар аттан жалгашкан.
Күлүктүгүн айтайын
«Чу!» - дегенде Сарала
Куштай учуп кубулган,
Айбан да болсо жан жолдош,
Алданын жазган буйругу,
Мени менен бир күн туулган.
Сараланы мен минип,
Далай манжуу, кытайдын
Башына салдым чуулган.
Калдайга барып байыр албайм,
Кан агызар күн болор,
Ишенимдүү жолдошум
Сараладан айрылбайм.
Ит-Өлбөстүн талаасын
Таптап берген эмеспи,
Алты миң кытай, манжууну
Арслан тууган Алмамбет
Аттап келген эмеспи.
Кызыл айза болотту
Кынап келген эмеспи.
Кылт этип суу жутпастан,
Чыдап берген Сарала Кашымдагы желегим,
Каканчындын Бээжинден
Айбан да болсо жолдош - деп,
Кармай келген белегим.
Бу сапар чалгын чалганда,
Айза жумшап, топ бузсам,
Сараланын үстүндө
Ажалым жетсе окко учам.
Ойлонуп Манас дос калса,
Ээр токум үстүндө
Сарала тулпар бош калса,
Кең Бээжин эске түшкөндө
Кейигенден күйөмүн,
Сараладай буудандан
«Айрылбасам экен» - деп,
Күнү-түнү чын тилеп,
Алдадан сурап жүрөмүн.
Он эки кол бусурман
Чубатууга салганда,
Тандап жолдош алганда
Не муратка жетемин?
Жаныма берсең, жан жолдош
Сыргакты берсең кетейин.
Чайдоосу алтын, чай арзан
Самаркан өндүү калаа жок,
Салышып жоого киргенде
Сандан кайра тартпаган,
Чыканактап калбаган,
Чырым уйку албаган,
Сунганын кайта тартпаган,
Сумсайып жоодон качпаган,
Сыргак өңдүү бала жок.
«Туу үчүн желек» - деп,
Түп-Бээжинге жолдоштук
Тууганың Сыргакты берчи, белекке!
Чалгынды чындап чалайын,
Түп-Бээжинге барайын,
Ажыбайдын Карткүрөң
Арслан төрөм, канкорум,
Коштоого берчи алайын!»
Көкчебичин бул минип,
Көгөргөн темир тон кийип,
Белиндеги кемерди
Кармай тура түйүлүп,
Кайнына барар кишидей,
Кашкайып күлүп сүйүнүп,
Боз кисесин тагынып,
Туура тартып Алмамбет
Туйгунду: «Батаң бергин!» - деп,
Мойнуна курун салынып,
Батасын сурап Манастын
Карап турду жалынып.
Башында Кошой кан болуп,
Бадыша Бакай да болуп,
Башкалары андан көп,
Баякы калың кол болуп,
Алакан жайып көтөрүп,
Арслан Манас күңгүрөп,
Кыбыланы беттенип:
«Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Алтын коштум желекке,
Азирет баспас Бээжинге
Сыргакты бердим белекке.
Барганда, кытайдын жолу тар болсун,
Кыйкырып согуш салганда,
Жаныңда, Азиретаалы бар болсун!
Кыядан, кырк чилтен жолдош жабылсын,
Дулдулду минип кыйкырып,
Азирет шер бар болсун.
Акыр кудай оңдосун,
Калың кытай түптүү журт
Арбагың угуп колдосун,
Кабылан эки көк жалым,
Какайлаган кытайда
Кайыр кылар болбосун!
Алмамбет, Сыргак - эгиз эр,
Арслан тууган эки шер,
Алыска сапар жол тарттың,
Кабылан, жолборс берендер.
Алмамбет, Сыргак болгонуң
Аман келгин, бөрүлөр.
Бусурмандын коргону Жеке чыгып, жоо сайып,
Жер майышкан кол келсе,
Жалтанбастан кол саяр!»
Бата берип чуркурап,
Баары туруп кол жайды.
«Кабары катуу Бээжинден
Кайта эсен келгин» - деп,
Көзүнөн жашы буркурап,
Бата алып, эки шер
Жолго салды зыркырап.
Өзү көргөн жер менен,
Өзөндө булак чөл менен,
Жапалак учпас кыр менен,
Күпүлдөп аккан суу менен
Күндөп-түндөп жол жүрдү.
Адырдын баарын сыдырып,
Ак-Өзөн боюн кыдырып,
Зоңкоктун бою Тал-Мазар,
Тал-Мазар жетип конду эми.
Алмамбет чалгын чалган жер,
Чалгынга чыгып барган жер.
Алмамбет менен Чубактын чыры
Кең зоңкоктун Тал-Мазар
Алмамбет, Сыргак эки эр
Жатып уйку кандырып,
Тулпарын отко чалдырып,
Тыным алган жер ушул.
Колдо калган Кыргыл чал
Айтып турган кеби ушул:
«Ой, Акбалтай кандын Чубагы,
Адамдыктан сен кеттиң,
Акылы жок, чунагым!
Чубак болбой, жерге кир,
Казылбастан көргө кир!
Туубай туура чөгүп кал,
Тирүү жүрбөй өлүп кал!
Арак ичпей, таш ичкин,
Аздык кылса арагың,
Атаңдын канын кошо ичкин!
Алмамбет чалгын чаларбы?
Кеңеште жок, кепте жок,
Келберсиген эр Чубак,
Кошко жатып калабы?
Кытайдан тийип келген жылкыдан
Соогат сурап алабы?
Чалгынды Алмаң чалабы?
Кан Балтайдын Чубагы
Оорукта жатып калабы?
Кечээ, Жылгындынын оюнда,
Кең Таластын боюнда
Жаяны кесип жечү элең,
Аракка тоюп алганда
Ала көөдөн акмагым,
Ааламды бузам дечү элең!»
Муну Чубак укканда
От чагылды көзүнөн,
Жалын чыгып оозунан,
Арсландай көзү жайнады,
Күрөктөй болгон кашка тиш
Жара-жара чайнады.
Ачуусун көрүп Чубактын
Жолдоштору дүрбөдү:
«Сабыр кыл» - деп калың кол
Айтканга Чубак бербеди.
Алтын жаак айбалта,
Арслан көк жал Чубагы
Билегине чалды эми.
Арнап соккон алмасты
Кынай белге байланып,
Жабдыктарын шайланып,
Астындагы мингени Ашкере тулпар Көгала ат,
Акбалтайдын Чубагы,
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Таластан Кең-Кол кең эмес,
Баатырлыгын сурасаң
Манастан Чубак кем эмес.
Кара колот, кыр далы,
Шыңга келген, кең далы,
Эңчегер бойлуу, ийни кең,
Боору, сырты бирдей тең.
Ок жыландай октолгон,
Адамдан артык жумуру
Качырган жоосу жок болгон.
Берген болсо Бээжинди
Беш капкасын сураймын,
Бербей койсо чалгынды
Беренсиген Алмамбет,
Белеске канын төгөмүн!
Бербей койсо чалгынды,
Кабыргасын сөгөмүн!
Кайрылып колго келбестен,
Качырып Бээжин киремин,
Каңгайга жете сүрөмүн.
Алмамбетти баш кылып,
Кытайды кырып келемин!»
Көгала оозун бурбастан,
Көп токтолуп турбастан,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууду Алмаңды.
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көтөрүп калкан ойнотуп,
Бадыша тууган Бакай кан,
Бал менен оозун чайкаган,
Караңгыда жол тапкан,
Капилеттен сөз тапкан,
Ободон жылдыз козголуп,
Манас менен эр Бакай
О дүйнөлүк дос болуп,
Аттанып кеткен Чубактын
Аргасын Бакай табалбай,
Алтын чатыр ичинде
Аким кыраан Манаска
Басып кирди эр Бакай:
«Чубакты кандай кылам?» - деп,
Шашып кирди эр Бакай.
«Он эки кандын калың кол
Туу салганын көрдүңбү, Манас?
Кан Балтайдын Чубагы,
Кабылан көк жал чунактын
Чуу салганын көрдүңбү, Манас?
Көл чайкалса кенебейт,
Алмамбет, Чубак - эки шер,
Манас сенден башканы
Туягына теңебейт.
Артынан барып аларга
Акыл сөзүң айтып кел,
Жараштырып кайтып кел.
Бирөөнө-бирөө жетпесин,
Бөөдөсүнөн эки арслан
Ээн талаада, эл жокто,
Арка түшөр сел жокто
Кокустан өлүп кетпесин!
Ак жылкыдан боз кылып,
Арслан көк жал эки эрди
Акыреттик дос кылып,
Кылычтын мизин жалатып,
Кыбылага каратып,
Өлө турган ант кылып,
Өзүң барып кайтып кел!»
Муну Мунас уккан соң,
Күн жайылып чыккан соң,
Айбанбозду токутуп,
Арслан тууган Манасың
Эки шердин артынан
Жүрүп калды жулкунтуп.
Уктап калган Алмамбет,
Уйкудан чочуп ойгонду,
Ок жыландай толгонду,
Ок-шайманын салынып,
Саралага камынып,
Ай көкүлүн түйчүдөй,
Алыста жаткан Бээжинге
Качырып жалгыз кирчидей,
Атына минип зыңкыйып,
Ак шуңкардай шыңкыйып:
«Арслан Сыргак, тургун!» - деп,
Атчан турду кыйкырып,
Сыргак турду элеңдеп,
Атышып чыгаар жоого окшоп,
Ар жабдыгын белендеп,
Каарданып бакырып,
Шашып турат Алмамбет:
«Бачым аттан, Сыргак!» - деп,
Кайта-кайта чакырып.
Атка Сыргак минген соң,
Бастырып шерге келген соң,
Аны Алмаң көргөн соң,
Алмамбет арслан кабылан
Сыргакка турду кеп баштап:
«Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билдиңби?
Мен көргөндү көрбөсөң,
Мен билгенди билбесең,
Ай караңгы, түн бүркөк
Түндү кудай уруптур,
Тутамча жок байкасам,
Күндү кудай уруптур,
Ала бүркөө шыбыргак,
Бозду кудай уруптур.
Абал баштан бирге өскөн
Акбалтайдын эр Чубак,
Досту кудай уруптур.
Артымдан азап салыптыр,
Айбанбоз менен заңкайып,
Арслан тууган эр Манас
Арттан түшүп калыптыр, Сыргак!
Катынын кара баскандай,
Кан Балтайдын Чубагы
Куугуну жаңы качкандай,
Каарданып алыптыр.
Кытайды кырчу болотту
Кындан сууруп, чың кармап,
Кара мүртөз Чубагың
Калп айтпасам, динден чыгып алыптыр.
Кайбат сөзүм болбосун,
Кабылан көк жал эр Чубак
Кайратына келиптир,
Калп болбосом, Чубак кул
Жебегенди жеп келет.
«Менсиз жеке жер чалган
Желиккен кытай», - деп келет.
Оолугуп кытай дей берсе,
Назданып бокту жей берсе,
Мен болбостон, Бээжин чаламын,
Ошөнтүп келген Чубактан
Мен канткенде тирүү каламын, Сыргак!?
Ажалы жетсе ал өлөт, Сыргак!
Ал келбесе мен өлөм, Сыргак!
Өлүп калсам Чубактан
Өлөрман чочко чунактан,
Таянганым темирден:
«Ээлигип чалгын чалам» - деп,
Дардаңдаган кытай кул
Талаада өлдү дедирбей,
Кокус өлсөм Чубактан,
Карагаттай кайран көз
Каркылдап кажыр ойбосун,
Күрөктөй болгон кашка тиш
Сагызган чычып койбосун,
Алакең кажырдын богу болбосун.
Өлүп калсам Чубактан
Талаага сөөгүм таштабай,
Белимден кармап бүктөп кет,
Саралага жүктөп кет.
Адырдын чөлүн ашып кет,
Кырканын түзүн басып кет.
Мазарлууга барганда
Сараланы союп кет,
Колуң менен жакшылап
Белгилүү жерге коюп кет!
Атымды оңдоп токуп кет:
«Белгилүү берен өлдү» - деп,
Керээзге куран окуп кет,
Бээжинге барбай кайтып кет.
«Берен Алмам өлдү» - деп,
Аяшың Аруукеге айтып кет!
Тоодогу жылкы тогуз миң Тобурчак, буудан аралаш.
Тобурчак, буудан мында топ,
Тозоктуу жалган дүйнөдө
Артымда эркек бала жок,
Кудайдын кылган ишине, Сыргак
Көтөрбөскө чарам жок!
Опосуз чиркин дүнүйө
Ажал жетсе амал жок,
Атакелеп калаарга
Артымда эркек бала жок!
Адырда жылкы алабаш
Баарысы тулпар мээси жок,
Күтүп алар ээси жок.
Кара динден ак болуп,
Бусурманга келгени
Жүктөгөнүм бил болду,
Келгенге нече жыл болду,
Агынай кызы Арууке
Алганга канча жыл болду,
Солкулдап чачын тарабайт,
Соолгон жалган дүйнөдө
Согончогу канабайт,
Ушундай арман күн болду!
Тоодогу жылкым жыйып кой,
Өлүп калсам Чубактан
Өзүм менен бир келген,
Арманда калган Арууке
Мажикке нике кыйып кой!»
Айза менен сайгандай,
Ыргып кетти эр Сыргак.
Чокмор менен чапкандай,
Чочуп кетти эр Сыргак.
Таласка башка тең бекен?
Чубак сизден эр бекен?
Алаке, бул кебиңди ким уксун,
Калың казган ор уксун,
Капкараңгы түн уксун,
Мындан бөлөк ким уксун!
Абаке, Чубак үчүн оолукпа,
Чубак үчүн тарыкпа,
Чубактын жайын мен билем,
Уламадан уласам,
Билгичтерден сурасам,
Алай деген жер экен,
Анда нойгут эли экен,
Ал нойгуттун ичинде,
Салуулуу коргон там экен,
Нойгуттарды бийлеген
Акбалтай каны бар экен,
Касиеттүү жан экен,
Сексен жашта бар экен.
Өзү кырк катын ике кылыптыр,
Туубас болуп кырк катын
Акбалтай бала көрбөй калыптыр.
Эл өөдөгө тартарда,
Ат кара тил мезгилде,
Алтымыш айман чал экен,
Курумшуга оронгон,
Төө өркөчкө байланган,
Күүгүм кирип, күн бата
Таап алган бала экен.
Мойнуна алтын тактырып,
Зарып кылып көп малын
Кырк катынга бактырып,
Тоюна токсон сойдуруп,
Толгон элди жыйдырып,
Элди тойго тойгузуп,
Атын Чубак койгузуп,
Таап алган бала экен,
Буйрук менен бул Чубак
Табылып калган бала экен.
Таң, билбеймин чын болсо,
Кээ кишилер кеп айтат,
Чубакты: «Олуя чалдын уулу - деп,
Муну кудайдын сүйгөн кулу - деп,
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Акбалтай кандын Чубак - деп,
Ачуусу чындап келгенде