Манас - Саякбай Каралаев - 34

Керектүүсүн бербесе,
Кыргынды кызык салат ко,
Кычыгына бир тийсе,
Ушу турган Букарды
Кылычтап башын алат ко.
Түрү суук, заары күч,
Катылганды кылган түз.
Шимирсе канга тойбогон,
Тийишкен аман болбогон,
Берен да экен, шер да экен,
Белгилүү көк жал эр да экен,
Жер үстүндө орногон,
Темир коргон чеп экен.
Алөөкөнү алганы,
Кыжылдаган кытайдын
Кылычтап башын алганы,
Кыйындыгы эп экен.
Алпын айдап артынан,
Белсенген экен бул берен
Мен байкуштун дартынан.
Күйөө кылсам төрөнү
Күптүүнү жазар шер экен.
Үзүлгөнүн уласам,
Чачылганын жыйнасам,
Он сегиз миң ааламга
Чаркы жетер эр экен,
Күрдөөнү жазар шер экен,
Кызматын кылсак төрөнүн,
Кытай эмес кылымга
Татып берер эр экен.
Куда болуп мал берди,
Көк жалдын түрүн көрөйүн,
Жаралган жалгыз төрөмө
Калдайган башым туу кылып,
Катын башым эр кылып,
Караан болуп берейин.
Канкордун канкор экенин,
Мен кара бет Каныкей
Эбак эле билгемин,
Кан экени чын болсо,
Каныкей издеп келер - деп,
Алда Таала жалгыздан
Ушуну сурап жүргөмүн».
Мына ошонтүп, Каныкей
Өзү бала секелек,
Өрүмгө чачы жетелек.
Баабединин бат айтып,
Коросонго кой айтып,
Сыртынан карап отуруп,
Сынына бүтүн толтуруп,
Мына ошондо канкордун
Канкордугун билди эми,
Жогун тапкан эмедей,
Жолу болгон Каныкей
Жоодурап анда күлдү эми.
Билбегенди билгизчү
Билимдүү Бакай карыя
Сексен төөгө дилде артып,
Темиркандын ордого
Теңизиң Бакай барды эми.
Куда болуп мал айдап:
«Кулдук!» - ташып май чайнап,
Айкалып жатып калды эми.
Бул Букардын ордодо,
Каныкейдин убагы
Он жети жашка толгондо,
Азыр кайра баргын - деп,
Анан кызым алгын - деп,
Душман айтса көнбөскө,
Бөлөк канга бербеске
Ак буудай унун чайнашып,
Кылычтын мизин жалашып,
Чын убада кылышып,
Кармап алып чыбыкты
Ортосунан кыйышып,
Он эки капка Букарга
Ойрондор барып конушуп,
Беризаада бейбакка
Бекем куда болушуп,
Капкадагы сексен кыз,
Кадырманы Каныкей
Кызыл көйнөк, айча бел,
Кылпылдаган сулуунун
Кыл эмесин таштабай,
Кыйынын жыйып алыптыр.
Журт жыйылып, эл толуп,
Калк капкада турганда,
Күмүштөй көздүү, күн жүздүү,
Күркүрөгөн кабылан
Карчыгадай камынып,
Кабыландын өзүнө
Кайыптан акыл табылып,
Бадана кийип балкылдап,
Темиркан кызы Каныкей
Айдай бети жаркылдап,
Каныкейди көргөндө
Калк жарданып, таң калып,
Калктар карап турду эле,
Айкөл шердин жанында
Ажыбай, Бакай каны бар,
Кырк чоросу дагы бар,
Кечээ, Кум-Булактын белинен
Таап алган сур күчүк,
Кумайыгы дагы бар.
Жаш табылган Кумайык
Көзү ачылбас чагында,
Жаман бакса Кумайык
Өлүп кетер табында,
Ажыбай, Бакай көтөрүп,
Кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу
Каныкейге бет алып:
Кум-Булактын белинен,
Даарат алган жеринен
Таап алган Кумайык:
«Мойнуна каргы тагып бер,
Бек жакшылап багып бер.
Өлтүрүп салсаң жаман ат,
Кумайык сага аманат!
Кайыбынан кабылган,
Кудай сүйүп өзүңө
Кыраандын бирөө табылган,
Көк жору буйруп күчүк тууп,
Бир өзүңө туш кылган.
Эркек бакса токтобойт,
Кайып болот, - деп угам,
Кең көйнөктүн тазасы,
Ургаачынын баашасы
Зайып багып бербесе,
Майып болот, - деп угам,
Түбү кайып Кумайык
Казына зайып бакбаса
Мураадына бир күнү
Жетип калат, - деп угам,
Баккан менен токтобой
Акыры качып Кумайык
Кетип калат, - деп угам.
Айтканым ушу билип ал,
Арслан бейбак, тилимди ал!
Жалгыз жерин кирдетип,
Жарты кылын сындырба!
Олуязаада, - деп угам,
Касиетиң билгизсең,
Күн мезгили бир алты ай,
Алты айдан кийин Кумайык
Аман колго тийгизсең,
Артылтып камчы чаппасмын,
Артыңдан күнү албасмын.
Жакшы багып күчүктү
Арсландыгың билгизсең,
Аман колго тийгизсең,
Сизге таазым кылбасам,
Төшү түктүү жер урсун,
Төбөсү ачык көк урсун!
Көпкөлөң болуп окустан,
Көмүлтүп койбо кокустан.
Кумайыктын мойнунда
Алтындан каргы боосу бар,
Жоголуп кетсе кокустан,
Букар эмес тегеле
Кылымдын малы түтө албас,
Кыйыныраак доосу бар.
Өлтүрүп койсоң жаман ат,
Кумайык сизге аманат!
Жакшы баксаң Кумайык,
Жылкыдан түмөн мал соём,
Атыңды «Айым» ат коём.
Кадырлаш болгон түнүмдөй,
Чекеме бүткөн күнүмдөй,
Кумайык көзү жоголсо,
Тескери берем батамды,
Тегеле кырам атаңды.
Кетмендеп жерди ачтырбайм,
Кумайыгым жоголсо,
Кочуш тукум чачтырбайм.
Кызык айтсам мунум бар,
Ааламдын шаасы жеткисиз
Кумайыктын куну бар».
Алтымыш келин, сексен кыз
Ал Каныкей баш болуп,
Айтканына көндү эми,
Кол башындай сур күчүк.
Шер аталган көк жалың
Аманат кылып берди эми.
Колуна алып караса,
Кол башындай сур күчүк
Бир адамга билгизбей,
Бир кишиге туйгузбай,
Өз колуна алды эми.
Көз ача элек чагы экен,
Көбүрөөк тиктеп бакпаса,
Көмүлгүрдүн Кумайык
Өлүп калар табы экен.
Сур күчүк алып Каныкей,
Асмандан алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип:
«Өлүп калса Кумайык
Түпкө чогуу жетеби,
Алакандай Букарды
Такыр чаап кетеби?
Кумайыкты шылтоолоп,
Жазаны башка салабы?
Букардын каны атама
Кызыкты чогуу салабы.
Кыргын кылып Букарды,
Кыз-катынын олжолоп,
Калкына алып барабы?» Деп, ошонтүп, Каныкей
Байтал бээни сойдуруп,
Бир кишиге көргөзбөй,
Байтал бээнин казысын
Тили менен сордуруп,
Оозу менен сүт берип,
Чыканактап тынч албай,
Чырым этип уйку албай,
Минтип бакты тайганды,
Мойнуна болоттон каргы тактырды,
Жонуна жолборстон үртүк жаптырды,
Кырк аркан бою ор казып,
Түбүнө байлап бактырды.
Ай караңгы жаз чыгып,
Азуулуулар кас чыгып,
Жырткычтар уурдап кетет - деп,
Түбүнө чогуу жетет - деп,
Айлыгына ат берип,
Акы аябай бат берип,
Кароолду камдап калтырып,
Сакчыны мыкты салдырып,
Азапты артык тарттырып,
Аңдыган азуулуулардын
Бир канчасын аттырып,
Алты ай мезгил толгондо
Асыл күчүк Кумайык
Жойлоор чагы болгондо,
Күйүп турган чок чыгып,
Төрт аяктуу жырткычта
Мындай кыйын жок чыгып,
Мойнунда болот каргыны
Жара чайнап салганы,
Сексен келин, сексен кыз
Сейилдикте жатканда,
Көп кыздардын ичине
Кырып ийчү эмедей,
Жойлоп кирип барганы.
Айкырып үндү салгыча,
Каргыдан кармай калгыча,
Сөксөөлдүн чогуна
Куйругун чаап алганы.
Куйругу чокко тийгени,
Үч эли жери күйгөнү.
Жапааны жаман салар - деп,
Кумайыктын айынан
Жаңжалдашып калар - деп,
Май менен майлап жаткыча,
Күйгөн жерин жоготуп,
Тазалап жүнүн арткыча,
Өткөн иштин жайынан,
Кумайыктын айынан,
Башкача кудай урганы,
Чоңдугу тоодой көрүнүп,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Кумайыктын айынан
Күйөөлөп түшүп калганы,
Куйругу күйүп Кумайык
Каары катуу төрөнүн
Астына жойлоп барганы.
Күчүктү көрүп Манастын
Кан ичме жини кармады.
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш
Бөлө-бөлө чайнады.
«Уручу кудай урду - деп,
Баккын деген күчүктү
Күйпүл күчүк кылды - деп,
Көңүлүн чындап салбастан,
Бейбакты кудай урду - деп,
Мендесине табылгыс
Береним карып кылды - деп,
Өзү бала секелек,
Көпкөлөң болгон тейтелек,
Байкасам кудай урду - деп,
Багып бер - деген күчүктү
Күйпүл күчүк кылды» - деп,
Колдон кармап имерди,
Колтукка тээп жиберди.
Кызыгына бата элек,
Коюнуна жата элек,
Аалымдарды жыя элек,
Сол колдон кармап имерип,
Колтукка тээп жиберип,
Эки кара кабырга
Эрдин буту тийгенде,
Эпсиз кыйрап кеткени,
Он эки түгөй кабырга
Ычкына жазып өткөнү.
Мына ошондо Каныкей
Көңүлү кетип бөлүнүп,
Каяшаны айтпастан
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Өз убалым өзүмө,
Өз кылганым жетти - деп,
Каяшаяк берген жок,
Кабагым-кашым деген жок.
Кылмыштуу иштин айынан,
Жаза салып мойнуна,
Жатпай кетти койнуна.
Жети кандын бузугу. Колдун Бээжин аттанганы
Кокон кандын Козубек,
Маргалаңдын Малабек,
Анжыяндын айры сакал Сынчыбек,
Үкөк сакал өзүбек,
Муну менен төрт кандын эли сарт болуп,
Белге таңуу ал эмес,
Бел оору тийген дарт болуп,
Ал аз болуп калгансып,
Ара жерден чаң келип,
Төмөнкү Ындыстандан да келип.
Сары-Арканы жердеген,
Салмактуу кыйын эл деген,
Керегеси жыгачтан,
Түп атасы Алачтан,
Айдаркан уулу эр Көкчө,
Ошо тойго бул келип.
Эштектердин Жамгырчы,
Мында Текече кандын Ормонбек,
Эки-Кемин жайлаган,
Эгиз кара ат байлаган,
Күздүк күрүч айдаган,
Күрмөгүн берип байлаган,
Кара тилин кайраган,
Кан алдында сайраган,
Курама жыйып, журт кылган,
Эйбит кандын эр үрбү
Ошол тойго да келип.
Төмөнкү Урум элинен
Буудайкан уулу Музбурчак
Бу да келип тоюна.
Алагай көзү чолпондой
Ай кулагы калкандай,
Батасы журтту байыткан,
Байкаганда жарыткан,
Катагандын кан Кошой
Калыс айтар ал болуп,
Он эки кан бусурман
Үйрүлмөнүн сазына
Үйрүлүп жыйын кылганы,
Чогулманын сазына
Чогулуп жыйын кылганы.
Кепти ортого салышып,
Чогулушуп алышып,
Тапкычташып табышып,
Он эки кан бусурман
Жыйбайт деген эмине?!
Ошондо жаткан Манаска
Кылбайт деген эмине?
Төбөсүнөн Манасты
Баспайт деген эмине?
Төрт түлүгүн кедейдин
Чачпайт деген эмине?
Төбөсүнөн басалы,
Төрт түлүгүн чачалы.
Тийип алып бээсин,
Чыгаралы кээсин,
Жакын келсе Манастын
Жайната муштап мээсин,
Чыгаралы кээсин!
Байкадыңбы, Манастын
Барбайганын көрдүңбү,
Сууга салган чаначтай,
Дардайганын көрдүңбү?
Ак маралды кубалап,
Уу кылганын көрдүңбү?
Ашкере элдин баарына
Чуу кылганын көрдүңбү?
Кара токой капчыгай
Жоо кылганын көрдүңбү?
Качып барган кедейди
Зор кылганын көрдүңбү?
Жердеп турган Таласты
Жер кылганын көрдүңбү?
Каңгайдан келген чорону
Кан кылганын көрдүңбү?
Качып келген бузукту
Тең кылганын көрдүңбү?
Алмамбет менен Чубакты
Шер кылганын көрдүңбү?
Он эки кылым, салбады
Муну менен Манаска,
Укурук кайрар калбады.
Бу Манасты чаппасак,
Эсебин чындап таппасак,
Буланы булап алат ко,
Бузукту Манас салат ко!
Ушу кезде Манастын
Казандай кара бөркү бар,
Оюна койсок кедейдин,
Калайыктын баарысын,
Билемин деген эрки бар.
Мундай кылып оттошуп,
Он эки кан бусурман
Масилетин токтотуп,
Ошондо Кошой муну айтат:
«Телегейи тең эле,
Шай колдогон эр эле,
Ушу турган бусурман
Багып алчу эр эле.
Ушу кезден Манастын
Кайраты кыйын эме эле,
Алакандай бусурман
Эсебин чогуу таппасын,
Эстетип коюп Манаска
Эзелки жиниң какпасын.
Ушу турган калайык
Чогуу жыйып албасын,
Каканчындын Бээжинди
Чогуу кырып салбасын.
Таласта турат жер жайлап,
Эсине салсаң Бээжинди,
Алакандай бусурман
Сени айдап кирет кембайлап.
Бээжиндин жайын мен билем,
Нук байгамбар тушунда
Топон суу жүргөн ушунда.
Топон суу толкуп акканда,
Жер дүйнөнү басканда,
Ошондон кийин жер болгон,
Уялуу кытай эл болгон.
Ак байгамбар Мукамбет
Каршыга чыгып турганда
Нур төгүлгөн Бээжинге,
Азирети Аалы-Шер,
Арадан келген Чоң-Бээжин.
Козгоп коюп Манасты,
Салык кылып жыйбасын,
Айдап жүрүп Бээжинге
Анык кырып салбасын.
Насыят айтса Кошойдун
Насыятын билген жок,
Он эки кандын бусурман
Асты тилге кирген жок,
Айтып турса Кошойдун
Бирөө тилин алган жок,
Муну менен бусурман
Тим аянып калган жок.
Айза сайчу мыктууну
Айдап чыкты көрдүңбү?!
Айбалта чабар ыктууну
Шайлап чыкты көрдүңбү?!
Жазы жаак, жалпак тил
Чечендерин бир бөлдү,
Жазбай атып салучу
Мергендерин бир бөлдү.
Кылыч чабар ыктуусун,
Жоонун ыгын билер мыктуусун,
Булардын баарын чогултуп,
Айдап чыкты көрдүңбү?!
Айчыгы алтын кызыл туу
Астына салып көтөрүп,
Он эки миң мергендер
Таласты көздөп бет алып,
Ат салышып турушуп,
Өлөр антын кылышып,
Ак буудай унун чайнашып:
«Качкан катын болсун!» - деп,
Келеме шарып кармашып,
Кең Таласты чек алып,
Убаданы бек кылып,
Айзакердин ыктуусу,
Баарысынан мыктуусу,
Көк кепичин көбөйтүп,
Аргымагын кекейтип,
Кокон каны Козубек,
Каны кирди көрдүңбү?
Арт жагынан былкылдап,
Баары кирди көрдүңбү?
Кээ бирөөнүн мингени Кара байыр казанат,
Кээ бирөөнүн мингени Калбыр өпкө, жез билек.
Он эки кан бусурман
Өөдө-төмөн карабай,
Өлөмүн деп санабай,
Кылычтары кылкылдап,
Айзалары былкылдап,
Аттанып түштү Таласка,
Катылмак болду Манаска.
Манас кандын кырк чоро
Кырк чоронун мыктысы,
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көгала калкан ойногон,
Башын бар алтынга көлөгөн,
Аягын миң күмүшкө жөлөгөн,
Караңгыда көз тапкан,
Капилетте сөз тапкан,
Астына басса акжолтой,
Алыска жүрсө сан колдой,
Байдын уулу Бакай кан
Бал менен оозун чайкаган,
Бадышасы чоронун,
Адамдан тууган олуя,
Бакай баатыр көк жалдын
Акылы кенен дарыя,
Акылман Бакай олуя
Он эки кандын бул кылыгын көргөндө
Чоролордун баарысын
Жыйып турду көрдүңбу?
Улак кандын Сыргагын
Тыйып турду көрдүңбү?
Масилет кылып бакырып,
Бакай баатыр ошондо
Аргындын уулу Ажыбай,
Акылманын чакырып,
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кыркыбыз кырк жерден келген эр элек,
Баарыбыз тегиз шер элек!
Атсыз келди кээ бирөө,
Атсыз келген чорого
Аркар аяк, жез билек,
Ат күлүгүн мингизди.
Тонсуз келген чорого
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Тон мыктысын кийгизди.
Катынсыз келген чорого
Оймок ооз, бото көз,
Келеңкер чачпак, кең соору
Зайыптуу кылды зор Манас.
Динсиз келген чорого
Ала чапан Айкожо
Молдо берди зор Манас.
Үйсүз келген чорого
Кадимкидей кылчайбай,
Ордо берди зор Манас.
Аргын кан уулу Ажыбай
Алтымыш түрдүү тил билет,
Кытайдан келген жоо болсо Кыйындык түшүп калбасын,
Мындан кабар алып бер.
Дини ыслам эл болсо,
Белгилеп кабар салып бер.
Ушу турган Таласка
Белгилеп менде желбеген,
Бейдаарат адам келбеген.
Ойлоп карап олтурсак
Казып койгон ор келет,
Кайран жанга чоң келет».
Бурамалуу кең найдар
Бурчунан кармап имерди,
Бу кабарды билишке
Аргын кандын Ажыбай,
Адейилеп жиберди.
Ажыбай кетти кабарга
Ырамандын Ырчы уулу
Ычкыры түпөк кырк мууну
Кырктын башы Кыргыл чал,
Кыркында көпкөн жинди чал,
Үзүктөй калпак Шууту кул,
Кара болот кең далы,
Кабарыңда бар бекен,
Кан Балтайдын Чубагы
Алтын айдар чок белбоо
Азизкандын Алмамбет
Баабедин кандын Байчоро,
Ат семиртип ык болгон,
Муну менен Манас кан
Аралашып кырк болгон.
Арслан тууган кырк чоро
Сунгандан айза тартпаган,
Сумсайып жоодон качпаган,
Жекене белге курчанган,
Жети миңдей жоо келсе,
Жеке бири кол салган.
Бөрк ал десе, баш кескен,
Манас кандын кырк чоро,
Жылкыда тулпар ала баш,
Алмамбет, Чубак аралаш,
Таласка келген кишиге
Баарысы бирдей таң калып,
Колундагы болотту
Билекке ороп карманып,
Жоо бөрүсү эрендер
Айбалта белге байланып,
Жоо-жарактын баарысын
Камдап турду шайланып.
Байгамбар султан дини ак,
Бээжинде калган алтын так,
Азизкандын Алмамбет
Сарала оозун бурду эми,
Сандыргалуу Чубакка
Кеңешин айтып турду эми:
«Мекеден келген жоо болсо,
Мекени көздөп сен тийгин,
Бээжинден келген жоо болсо,
Сарала атты минейин,
Бээжинди көздөй тиейин.
Айза кармап, топ бузуп,
Быйыл ажал келсе окко учуп,
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча,
Тынбай алты ай урушуп,
Ажал жетсе өлөйүн,
Амалым болсо бу жоонун
Арасын канга боёюн».
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп Алмамбет,
Сарала оозун бурду эми.
Атышып көнгөн Алмамбет
Алиги келген көп жоого
Беленденип турду эми.
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Акбалтайдын Чубагы,
Ай-ааламды буй кылган,
Көк калдагай тон кийген,
Көгала сындуу ат минген,
Кара мүртөз чунагы,
Кан Балтайдын Чубагы
Көрүнөө келген көп жоого
Беленденип турду эми.
Аргын кандын Ажыбай
Алтымыш бурку тил билген,
Ал утурлап барды эми,
Асталап кепти салды эми:
«Алакандай бусурман
Айдап келип калыпсың,
Айзакерден ыктууну
Астына айдап салыпсың!
Ашалбай калган тоо барбы?
Сени менен бусурман,
Атыша чыккан жоо барбы?
Казып койгон ор барбы,
Камынышып калыпсың,
Кайратташкан жөө барбы?
Бек жыйылып калыпсың,
Беленденип алыпсың,
Бейкабар жаткан тоо барбы,
Бээжинден келген жоо барбы?»
Анда алар муну айтат:
«Ала көөдөн Манасты,
Алыбыз келсе бу жолдо
Алганы келдик Манасты.
Тиебиз - деп, биз келдик
Кең-Колдогу бээсин,
Чыгарабыз Манастын
Капкайдагы кээсин.
Тозбогун менин жолумду,
Коё бергин колумду,
Көргөзгөнү биз келдик,
Капкайдагы сонунду!»
Аргындын уулу Ажыбай
Кайта тартып бакырып,
Кан Балтайдын Чубагын:
«Кайдасың?» - деп чакырып,
Барабанды койгулап,
Кабар берди чорого
Доолбасты койгулап.
Азизкандын Алмамбет
Астындагы Сарала
Оңдоп-солдоп камчылап,
Оң-тетири теминип,
Улак кандын Сыргагы
Көк Чебичтей ат менен,
Көк күлдүркөн тон менен
Алкымга түшүп айкырып:
«Алда!» - деп ураан чакырып,
Аттанып кирди эр Сыргак.
Көгала менен кыйгаштап,
Көргөн жерден чыр баштап,
Сыр найза колдо күркүрөп,
Караанынан Чубактын
Жер айланып дүркүрөп,
Аркасынан кырк чоро
Кошо жүрдү дүркүрөп.
Кырк кабылан жетет - деп,
Кыялы келсе кырк чоро
Ушул келген элимди
Кыргын кылып өтөт - деп.
«Айланайын, кырк чоро,
Булардын кандары акмак эмеспи,
Калың журтта не жазык?
Кокустан, катылып кирип өлтүрсөң,
Акыры бир күн өлөбүз,
Таңда магшар күнүндө,
Байгамбар казы болгондо
Кандай жооп беребиз?
Айзакерден ыктуусун,
Кабылан Манас алдына
Кармап алып баралык
Башчы болгон мыктуусун.
Кырк чоро, кыраандыгың сында жок,
Кыйратып кырып коёрго
Кытайдын журту мында жок!»
Бакайдын тилин алды эми,
Азизкандын Алмамбет,
Акбалтайдын Чубагы
Аламан койгон чорону
Араң тыйып алганы,
Өзү келген бусурман
Аңдабай келип катылып,
Азапка түшүп калды эми.
Азизкандын Алмамбет
Айдап алды бир миңди,
Акбалтайдын Чубагы
Кембайлады бир миңди.
Калгандардын баарысы
Аттан түштү буркурап,
Айбалтасын ташташып,
Чийип турду сызыкты,
Өзү келген бусурман
Манас кандын чородон
Көрмөк болду кызыкты,
Манас кандын чоролор
Салмак болду бузукту.
Сараладай ат минип,
Сары жаргак шым кийип,
Түпөгү жок айза алган,
Жалаң кылыч байланган,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы
Аралап келип кирди эле,
Акбалтай кандын Чубагы
Айдап алды көрдүңбү?
Он эки кандын аскерин
Бүткүл аттан түшүрүп,
Кан Манастын кырк чоро
Эр Манастын алдына
Байлап барды көрдүңбү?
Ошондо Байдын уулу Бакай кан,
Ордонун алды чаң болуп,
Он эки миңче жан болуп,
Баарысы барды жайланып,
Малдай болуп айдалып!
Кан Манаска барганда
Күндөн калды көрдүңбү?
Баары бирдей жалдырап,
Тилден калды көрдүңбү?
Ошол кезде кан Манас
Каарданып дүпүлдөп,
Толкуган көлдөй күпүлдөп,
Ач болотко шайланып,
Алмаз кылыч байланып,
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Араң турган Манас кан
Каарланып төгүлүп,
Жалаңкычтай көрүнүп,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Жөө туман көздөнүп,
Ошол чакта Манаска
Он эки кылым салбаган,
Кайыр айтчу калбаган.
Жаяны кесип жеп турат,
Бусурман эмес талкалап,
Кытайды бузам, - деп турат.
Кабарын карап олтурса,
Канга Манас тоёбу?
Ошол келген эл түгүл
Кылымды Манас коёрбу?
Аңдыгыча болгон жок,
Арслан тууган кырк чоро
Алтын көчөт килемге
Азыз тууган Манасты
Алып келип салды эми,
Байлоодо жаткан көп элге
Көтөрүп алып барды эми.
Кан Манасты көргөндө
Тил сүйлөбөй былкылдап,
Ошол элдин баарысы
Тилден калды күңкүлдөп,
Айласын таппай жети кан
Бирине бири бүлкүлдөп.
Ошол чакта кан Манас
Каарданып күпүлдөп:
«Он эки кан бусурман,
Куржунда булуң чачтымбы?
Мени мындай кылгандай,
Куланың куба качтымбы?
Сандыкта булуң чачтымбы?
Атаңдын көрү, жети кан,
Сааныңды тие качтымбы?
Айры белес, кайкаңды
Ашканымды билесиң,
Ай-ааламда бусурман
Бакканымды билесиң.
Манас, Манас болгону
Баатыр атка конгону,
Озгонумду билбейсиң,
Душман-жоонун бетинен
Туу болуп туруп четиңе,
Тозгонумду билбейсиң.
Курама темир курч эмес,
Куралган кандар журт эмес.
Бадыраң темир курч эмес,
Башка өскөн кандар журт эмес.
Чалгырты турат көзүндө,
Чамасы келсе бу кандар
Чалганы турат өзүмдү.
Кыйшыгы турат сөзүндө,
Кыйыгы келсе жети кан
Кылганы жүрөт өзүмө.
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Жети канды байлачы,
Бери карай айдачы!»
Ошол чакта жети кан
Бири тилге келген жок,
Каарынан Манастын
Коркуп жооп берген жок.
Манастын сөзүн бурабы:
«Айда!» - деп, буйрук кылган соң,
Айдабай чоро турабы!
Аргын кандын Ажыбай,
Акбалтайдын Чубагы:
«Баарын айдап келгин» - деп,
Кабар берип турганда
Күлүк аттай кыйгачтап,
Эштектердин Жамгырчы
Кол куушуруп ийилип,
Манаска келди сөз баштап,
Акырын айтып, бек таштап:
«Баашалуу огой эл мына,
Карартып казган ор мына,
Кайнатып койчу шор мына,
Байлоочу болсоң кол мына,
Айдоочу болсоң жол мына,
Кыруучу болсоң биз мына!
Ашуусу аскар белдерден
Аркар атып жеп келдик,
Арслан Манас барында,
Атактуу Бээжин жер менен
Атышалы, - деп келдик.
Кызыл чоктуу кытайды
Кырып берер, - деп келдик,
Чалыяр жетпес Бээжинди
Чактап берер, - деп келдик.
Азирет тийбес Бээжинди
Айласы келсе эр Манас,
Алып берер, - деп келдик.
Кендир белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай,
Узунунан калчаны
Салып берер, - деп келдик.
Каныкей кылган ок өтпөс
Кийишели, - деп келдик,
Каңгайда жаткан калмакка
Кан Манастын барында
Тийишели, - деп келдик.
Күн чыгышта калың журт
Чатышалы, - деп келдик,
Кыраан Манас барында
Кылкылдап жаткан кытайды
Атышалы, - деп келдик.
Алыска кийсе баатырга
Тон бололу, - деп келдик,
Алыска сапар жол тартса,
Кол бололу, - деп келдик».
Ошондо Манас: «Макул! - деп,
Жамгырчынын айтканы
Баарыбызга акыл» - деп,
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип:
«Абакем Кошой келсин - деп,
Каканчындын Бээжиндин
Чоң бузугун көрсүн - деп,
Айтылып жүргөн эмеспи,
Он эки кан бусурман
Баарын айдап келсин - деп,
Кабылан оозун бурсун - деп,
Касиеттүү абакем
Бусурмандын кызыл туу
Калың кытай бетине
Кармап берип турсун де.
Абакем Кошой артынан,
Анжыяндын Айкожо
Бу сөзүмө көнсүн - деп,
Ушул турган калыкка
Ыймам болуп берсин де.
Көктөн көгала булут боз элек,
Элемандын эр Төштүк А дүйнөлүк дос элек,
Жаздым кабар салбасын,
Элемандын эр Төштүк
Ошо жолдон калбасын.
Бейдаарат жолду ашканды
Белинен бүктөп жанчып кел!
Каяша сөз айтканды
Кан агызып кырамын,
Төрт түлүгүн жыямын.
Албай койсо тилимди
Ажалдан мурун соёмун.
Каяшаяк бергенди
Жонунан кармап аламын,
Жол үстүндө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жардырып.
Мындай болсо бусурман,
Бул айтканым акыл кеп,
Ушу турган Бээжинден
Аянып калган капыр - деп,
Адырмак жолун ачпасын,
Муну уккан бусурман
Жер-жерине качпасын.
Арслан тууган кырк чоро,
Таласта турдуң жер жайлап,
Бээжинден кайткан кандарды
Айдап келдиң кембайлап,
Адырдын жолун чалбасын,
Ажалы жетип бусурман
Тил албай, өлүп калбасын!»
Алты күлүк ат менен,
Алакандай кат менен
Бурамалуу жез найза
Бурчунан кармап имерди,
Желмаянга мингизип,
Үзүктөй калпак башында
Шууту эрди жиберди.
Кабарчы айтып барганы,
Кан Кошойдун алдына
Катты таштап салганы.
Кошойго катты берген соң,
Ошондо Кошой кат окуп,
Кылчайбастан бат окуп,
Катты окуп, бакырып:
«Он эки кан бусурман,
Баарың кел!» - деп чакырып.
Муну угуп бусурман
Баары келди жээлигип,
Барабыз, - деп, Бээжинге
Баары бирдей ээлигип.
Бээжинге сапар барам - деп,
Берен Манас барында
Бели кындай, бети айдай,
Бээжинден катын алам - деп,
Жыргаганы андан көп.
Азирет тийбес Бээжинге
Айдап жүрүп кырат - деп,
Алыска сапар жүргүзүп,
Байлап, сүрүп, кырат - деп,
Куураганы мындан көп.
Ай-ааламда чоң болуп,
Анжыяндын Айкожо
Ыймандыкка бу келип.
Кошой менен Эр Төштүк,
Каны кошо келгени.
Артта калган бусурман
Баары кошо келди эми.
Баарынын санын көргөн жер,
Кырк чоро конок бөлгөн жер,
Чоронун баары шайланып,
Конок үчүн камданып,
Кырк чорону көргөндө
Келген киши таң калып.
Айбатына чыдабай,
Акылынан сандалып,
Кырк чорону карасаң
Алтындан кылыч байланып,
Кылкандай болгон берендер
Мелтиретип айза алып,
Жылкыда тулпар ала баш,
Алмамбет, Чубак ат уйкаш,
Арада Бакай эр болуп,
Баары бирге шер болуп,
Эл эсебин алганда,
Кокондон келген бусурман
Элди катка салганда,
Он эки сан кол болуп,
Азизкандын Алмамбет
А да тиккен бир миң үй,
Акбалтайдын Чубагы
А да тиккен бир миң үй,
Ажыбай, Бакай - эки кан
Булар тикти бир миң үй
Казан аттуу кабылан
Каны тиккен бир миң үй,
Баш-башына кырк чоро
Баары тикти бир миң үй.
Элди катка салган соң,
Жол эсебин алган соң
Алмамбет, Чубак баш болуп,
Элди бөлүп алды эми.
Конок кылып бээ союп,
Жетишкени төө союп,
Кантты кардай кемирип,
Кара чайын шимирип,
Суусунга арак кошо ичип,
Он эки кан бусурман
Таласка келген жабылып,
Бээжинге барар калың кол
Сексен күнү багылып,
Адырдын башы көк жайык,
Көк жайыкты чалыптыр,
Ырамандын Ырчы уулу,
Баабединдин Байчоро
Буларга конок жетпей калыптыр.
Ырамандын Ырчы уулу,
Баабединдин Байчоро,
Конок жетпей калган соң,
Тирүү жүрбөй дүйнөгө
Өлөлү - деп, ой кылды,
Теңдик болсо конокту
Алалы - деп, ой кылды,
Тендиги жок күн болсо,
Ушу турган Таласка
Аябастан кызыкты
Салалы - деп, ой кылды.
Капилетте сөз тапкан,
Караңгыда жол тапкан,
Кабылан Бакай даанышман
Булардын түрүн көрдү алыстан,
Ар бир коштон жүз конок
Салык салып бөлгөнү,
Өрөпкүгөн экөөнө
Өкмөтү чоң кан Бакай
Конок таап берди эми.
Күн мезгили толгон кез,
Каканчында Бээжинге
Жүрөр чагы болгон кез.
Кайран жеңең Каныкей
Ар жабдыктын баарысын
Шайлап жүргөн эмеспи,
Атышка кийсе ок өтпөс,
Ар кийимдин баарысын
Камдап жүргөн эмеспи.
Кабар салды элине:
«Алакандай бусурман,
Ок жаңылып кетпесин.
«Карарып күйгөн чок деген,
Бээжинде калың ок деген,
Казып койгон ор деген,
Капырдын жери Чоң-Бээжин
Катуу багыт жол» деген.
Бээжинге барар бусурман,
Белекке берем тон алгын,
Береним айкөл кандан кол алгын!
Айза саяр эренге
Айза өтпөс тон берем,
Атышка кирер мергенге
Баш экенин билгизем,
Бараңдын огу батпаган
Бадана чепкен кийгизем.
Алкымдан башын чалбасын,
«Зордук менен кеттим» - деп,
Арманың бизде калбасын.
Ара жерде чуркурап,
Алакандай бусурман
Ачкадан өлүп калбасын».
Каныкейдин ар шайманы белгилүү,
Ар немеси билилүү,
Атышка киер зооттор
Каныкейдин ак ордодо илилүү.
Казатка барар бусурман
Алмамбетте чийилүү.
Кече Азизкандын Алмамбет
Салуулу коргон там болуп,
Сандыргалуу Бээжинге
Жыйырма бир жыл кан болуп,
Бээжиндеги алтын так
Алмамбет минип келген эмеспи.
Ич этинен суп көйнөк
Кийип келген эмеспи.
Ар өнөрүн кытайдын
Билип келген эмеспи.
Алакең, кол эсебин алган кез,
Миң кишиге бир жанды
Башчы кылып салган кез.
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын арсланын
Кан көтөрүп алган кез.
Ушул кезде бусурман
Тизгинин берип көп колдун
Алмамбеттин өзүнө,
Бирдигин берип калган кез.
Каныкейдин үйүнө
Тон кийүүчү эрлерди
Алмамбет баарын айдап барган кез,
Каныкейдин колунан
Жыйылып барган бусурман
Текши шайман алган кез.
Адырда жылкы ала баш,
Аргымак буудан аралаш,
Керекке жарар эренге,
Жоого тиер беренге
Аталган күлүк ат берди,
Айбалта чабар мыктууга,
Айза саяр ыктууга
Ар жабдыктын баарысын
Аябастан бүт берди.
«Карды ачып калат - деп,
Кантип Бээжин барат» - деп,
Кан катыны Каныкей
Мисир менен Багдатты
Баарын кошо чалдырган.
Калган шаар баарынан
Күлазыкты алдырган.
«Катындыгы болбосо
Кан Манастай экен» - деп,
Он эки кандын баарысы
Карап турду айыңдап,
Кылган тон менен күлазык,
Каныкей менен Алмамбет
Калың жаткан сан колго
Баарын берди дайындап.
Ажыбай, Бакай кан болуп,
Арада канча жан болуп,
Айкөл канга барганы,
Алтын көчөт килемге
Манасты алып барып салганы.
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Кан көтөрүп салды эми.
Кытайдын малын чачууга,
Ыслам динин ачууга,
Он эки кан бусурман
Бирдигин берип турганы.
Ошондо Манас кеп айтат:
«Ой, он эки кан, - деп айтат,
Баштыгың болуп кан Кошой,
Карың мында турасың,
Он эки кандын аскери
Баарың мында турасың.
Элди багып коргогон
Эриң мында турасың,
Эл ичинде акылман
Бегиң мында турасың.
Бээжинге казат кыларың
Айзакерден мыктууң бар,
Айбалта чабар ыктууң бар,
Кайра тартпас эриң бар,
Канды суудай агызган
Кара кулак шериң бар,
Оору эмес тазаң бар,
Оён тууган көзөл бар.
Адырдын жолун чалып бар,
Он эки кандын калың кол
Таласта жаткан жылкымдан
Эр башына эки бээ
Азыгыңа алып бар.
Каканчындын Бээжинге
Карың эмес, жашың бар,
Жылкыдан тандап берейин,
Бекем күлүк малымды ал.
Капырдын малын чачабыз,
Бээжинге казат ачабыз.
«Атым арык, дегениң
Азыр кайткын үйүңө,
Өзүм жалгыз, дегениң
Эми кеткин үйүңө,
Алым начар, дегениң
Азыр кайткын жериңе.
Барарсың Бээжин бузукка:
«Азырынча олжо» - деп,
Ат менен тонго кызыкпа.
Казатта жүрсөк кылкылдап:
«Атым жалгыз эле» - деп,
Өзүм жалгыз элем - деп,
Ара жолго барганда
Былжыраба былкылдап.
Алыскы жолго чыкканда:
«Атым жалгыз дегендин
Атын союп жеп кетем,
Өзүм жалгыз дегендин
Көзүн оюп кетемин.
Ушу баштан уккула,
Түбүңө минтип жетемин!»
Муну угуп бусурман
Аттан түштү чуркурап:
«Айтканыңа кулдук!» - деп,
Жалпы айтты чуркурап.
Бул буйрукту укканда,
Жыйылып турган калың кол
Жабыла атка миништи,
Жайылып жаткан жылкыга
Жалпы баары келишти,
Эр башына эки бээ
Эли бүткүл алганы,
Ошондо да көп жылкы
Чети оюлбай калганы.
Манастын угуп буйругун,
Баары угуп дүркүрөп,
Бээжинди көздөп бет алып,
Кан Манастын айчыгы алтын кызыл туу
Астына салып жүрүп кетти дүркүрөп.
Колдун алдын баштаган
Эл атасы кан Кошой,
Кошой шондо бакырып,
Батадан бүткөн баланы:
«Алып кел» - деп чакырып.
Кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын нурдуусу,
Кашкайган жеңең Каныкей
Кызгалдактай кылактап,
Кырым кызыл көйнөгү
Этеги чыгып булактап:
«Адырдан аккан булак - деп,
Көкөтөйдүн ашында,
Көп жыйындын астында,
Батадан бүткөн чунак» - деп,
Алып келди баланы
Адамдан бөлүп санааны.
Баланы алып кан Кошой
Басып турду балпактап:
«Бадышадан жалгыз» - деп,
Алакандап салмактап,
Баланы кармап турушуп,
Баары көрүп жабылып,
Кошоматын кылышып,
Жаш төрөлгөн баланын
Беделин жакшы көрчүдөй,
Кошоматын карачы Балага энчи бөлүп берчүдөй.
Ордолуу шайык, көк жөкөр
Кошоматты көп кылган,
Орчун Кокон, Маргалаң,
Он эки кандын баарысы
Күбүрөшүп кеңешет:
«Бу баланы тууганда
Орус тоюн жеп кеткен,
«Ойротту бузат» - деп кеткен.
Кытай тоюн жеп кеткен:
«Аман жүрсө бу бала
Кырымды бузат» - деп кеткен.
Өлбөй эсен чоңойсо,
Атасындай болот - деп,
Кыйыгына тийгенди
Кырып таштап коёт» - деп.
Казкалдак деген кайран куш
Кайрылып учат талаа үчүн,
Кимдер оюн бөлбөгөн
Карындан чыккан бала үчүн.
Ошол кезде Манастын
Бөлүнүп турду санаасы,
Калып жатса Таласта
Чырымтал жүндүү баласы.
Ошондо кан катыны Каныкей
Кан Кошойго жүгүнүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Бата сурап балага,
Жалдырап турду ийилип.
«Абаке, эсиңе бизди ала кет,
Муңканган үнүм уга кет,
Көк жалдан калган жалгызга
Жайылып батаң бере кет!
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Атышка кийсе ок өтпөс,
Жебенин огу жетпеген,
Бараңдын огу батпаган,
Арнап кылган башынан
Суп чепкенди кие кет».
Суп чепкенди кийген соң,
Каныкей көзүн көргөн соң,
Катагандын кан Кошой
Астайдилден кан Кошой
Батасын берип турду эми,
Алакан жайып кан Кошой
Батасын берди ушундай:
«Колдоп жүрсүн Кожосан,
Колтугунан жөлөсүн
Кожо, Кыдыр, Шаймерден!
Кара чаар кабылан
Капталынан көздөсүн,
Атаңын шери ак жолборс
Арт жагыңдан калбасын,
Алп кара куш согушта
Айланып учуп жандасын!»
Кер кабылан ат минип,
Кең багелек, көлбөр шым,
Кеңири күрмө тон кийип,
Билге жүктөп ок алып,
Санаты бир сан кол алып,
Азык-түлүк мол алып,
Кан Кошой жүрдү алдына.
Касиеттүү жан болуп,
Кол баштаган алдында
Кары Кошой кан болуп,
Аскери жүрүп кылкылдап,
Ай-ааламга даң болуп,
Аскерин көргөн адамдар
Акылдан азып дал болуп,
Эштектердин Жамгырчы
Артынан жүрдү жол менен,
Бу дагы бир сан кол менен.
Буудайкандын Музбурчак
Бу да жүрдү жол менен,
Эсеби бир сан кол менен,
Баарысынын мингени
Өңчөй окшош кулача,
Маңдайы кашка тумарча,
Баарысы тулпар куланча,
Айбанаттан бир башка.
Көк өтүктүн өкчөсү,
Айдаркандын Көкчөсү
А да жүрдү жол менен.
Арсландай бели ийилген,
Жоо дегенде сүйүнгөн,
Баласы кылыч байланган,
Башынан жоого шайланган,
Текечинин Ормонбек
Чамбыл-Белди жердеген,
Баарынан кыйын эр деген,
Бу да жүрдү жол менен,
Санаты санча кол менен.
Аргымагын кекейткен,
Көк кепичин тепейткен,