Манас - Саякбай Каралаев - 48

Көгала калкан ойногон,
Көк жал Бакай барсын, - деп,
Ушу турган кытайга
Ай караңгы түн барат,
Арслан Бакай болбосо
Андан бөлөк ким барат?!»
Ошонтүп айтып Жамгырчы,
Антип айтып турганда,
Айза менен сайгандай
Ыргып туруп ордунан,
Кылыч алып колуна,
Кыйкырып турду кан Манас:
«Элчиге Бакай барганда
Калың кытай чогулуп,
Капасына салбайбы!
Эзкара менен Бакайды
Айырбашка албайбы!
Анан азапка журтум калбайбы!
Камоодо Бакай калганда,
Ойлоп көрчү калың журт,
Башыңдан туман кетеби,
Алтын менен дилдени
Жыйып берсек кытайга,
Бакайдын кунуна аалам жетеби!
Колго Бакай түшкөндө
Тамына бутун артпайбы,
Кытайдын дардаң күүсүн тартпайбы,
Келсең кел, бурут дебейби,
Мына мындай дебейби!
Манас мындай деген соң,
Калк ойлонуп туура, - деп,
Манас кандын бул сөзүн
Элдин баары эп көрдү:
«Эштектердин Жамгырчы
Минтип жүрсө кызыталак
Кыйла азапка салат», - деп,
Элдин баары жек көрдү.
Аргынкан уулу Ажыбай,
Артык тууган туйгундай.
Караңгыда көз тапкан,
Капилет жерден сөз тапкан,
Кан Ажыбай бек ошол,
Башка кыйын иш түшсө
Айла табар эр ошол,
Жетимиш уруу тил билген,
Жеткилең чечен уул ошол.
Ок өтпөс тонду кийгизип,
Карткүрөңдү мингизип,
Эки миздүү таш кесер
Ичинен кылыч илгизип,
Элчиге Эсенканга барууга,
Бурулчаны алууга
Ажыбайды жүргүздү.
Бээжинге кабар салсын, - деп,
Эки-Кемин жайлаган,
Эгиз кара ат байлаган,
Кара үңкүрдү үй эткен,
Кара токой мал эткен,
Кулаалы таптап куш кылган,
Курама жыйнап журт кылган,
Жалгыз жүрүп көбөйгөн,
Жарды жүрүп байыган,
Кум жыйналып, таш болгон,
Куралган журтка баш болгон,
Эйбит кандын эр Үрбү
Артык чечен жан болгон,
Ажыбай менен барсын, - деп,
Жан жолдошу ал болгон.
Ажыбай, Үрбү кошулуп,
Элчиликке барууга,
Эсенкандын алдына,
Не деген жооп алууга
Жүрүп кетти бул экөө.
Экөө бара жатканда
Кабар барган канына,
Кан Эсенкан алдына,
Калайман түшүп калыптыр,
Эсенкандын шаарына.
Кырк кан эли кытайга
Кыстоо салып жыйдырган,
Теңи кирпич, теңи таш,
Эсенкандын шаарына
Ошондой мунар кылдырган.
Эсенкандын ичине
Коркунуч түшүп калыптыр:
«Кан Манас менен Алмамбет
Экөө келип калыптыр,
Кыргыздын эли кытайды
Кырып-жоюп талкалап,
Бээжинди камап келди», - деп,
Кабар угуп калыптыр.
Ал кабарды уккан соң,
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң
Эсенкан менен Коңурбай
Баягы турган мунарга
Төртөө чыгып алыптыр,
Ажыбай, Үрбү - эки элчи
Аны көрүп калыптыр,
Алөөкөнүн Калчасы
Аларга сөздү салыптыр:
«Элчиге келген буруттун
Экөөн бирдей соёюн,
Алмадай башын чабайын,
Эсебин минтип табайын.
Каканчындын чоң канга
Кайта кабар салайын,
Толгон кытай, көп журтту
Толук жыйып алайын.
Толуп журтум келгенде
Колодон кылган бурканды
Аса байлап алайын,
Алдынан элди чубатып,
Ушул эки бурутка
Анан азап салайын».
Коңурбай мындай дегенде,
Эсенкан турду күпүлдөп,
Оолуга түшүп түпүлдөп:
«Калча десем Коңурбай,
Барбактап калат экенсиң!
Ойлосоң боло, Коңурбай,
Өзөндөн күйгөн өрт жаман,
Өзүңдөн качып кетти эле,
Өрттөнгөн Алмаң ит жаман!
Бул элчини өлтүрсөң:
«Элчиге өлүм жок» - болот,
Түгөнүп чантуу калабы?
Камап келген кан Манас
Качып сенден турабы?
Каканчындын Бээжиндин
Калаба салып Алмамбет
Жылкысын тийип алганда,
Кечилден түмөн кол бердик.
Алмамбет дүмөк салганда,
Жылкыңды тийип алганда,
Кечүүдөн тозуп урушуп,
Алмамбетке тең болбой,
Кайра тарттың, Коңурбай!
Капкага кайра келгенде
Күпүлдөп калат экенсиң,
Ааламды бузуп ийгендей,
Түпүлдөп калат экенсиң!
Уялуу журт ал ошол,
Бурутту бузук кылат, - деп,
Бу жерге Манас келет, - деп,
Билип жүргөн мен ошол.
Бул элчини өлтүрсөк,
Эгерим Манас оң кылбайт,
Экөөбүздү соо койбойт,
Экөөнү мында өлтүрсөк,
Артындагы бурутту
Кайта баштан жыйбайбы,
Каканчындын Бээжинде
Калың манжуу, кытайды
Кайта баштан кырбайбы!»
Эсенкан мындай дегенде,
Каарданып калдактап,
Таарынып калды Коңурбай,
Эсенканга дердектеп:
«Мен Чет-Бээжин турун нетейин,
Түп-Бээжинге кетейин!
Кадыр билген Карыкан,
Карыканга жетейин
Жин-беринин Кан-Тоосу
Ошондон берки кытайды
Такыр жыя кетейин,
Түбүнө түрө жетейин,
Түбүнөн бери бурутту
Түгөл кырып кетейин!»
Каарданып Коңурбай,
Талак кылып Чет-Бээжин
Ашын кетти көрдүңбү,
Кырк кандын зору чоң канга
Кыстоо түшүп, Калча кул
Качып кетти көрдүңбү!
Чет-Бээжинге Эсенкан,
Эсенкандын дарбаза Эки элчи ошондо
Булар жетти көрдүңбү?
Эсенкандын дарбаза Эшиги эпсиз тар экен,
Суук киши кирбеген
Зыйкырчысы бар экен.
Бир жагынан караса Ажыдаар турат тартканы,
Бир четинен караса Мергени турат атканы.
Бир жагынан караса Каманы турат чалганы,
Бир жагынан караса, Жолборсу турат жарганы,
Бул өңдөнгөн зыйкырды
Ажыбай, Үрбү көргөнү.
Ажыбайдын Карткүрөң
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү мал экен,
Асыйын санап келгенде
Алтымыш асый мал экен.
Баса түшүп жорголоп,
Эси чыгып эр Үрбү
Ажыбайга корголоп,
Коркуп Үрбү калганын,
Эр Ажыбай билди эми:
«Бу жерде коркуп тургандай,
Жердеген Кең-Кол, Талас жок,
Келберсиген Манас жок!
Акылсыз адам экенсиң,
Алдадан буйрук келгенде,
Жебирейил жалаңкыч
Беш колун сунуп турганда,
Менде чиркин өлбөйбү,
Башка салса ар ишти
Менде чиркин көрбөйбү!
Кызык экен шум жалган,
Кызыгын биздер көргөнбүз.
Калың бурут элибиз,
Калкыбыз шайлап койгондо
Кан Кошойдон бата алып,
Элчиликке келгенбиз.
Аттанып бери чыкканда
Аңдачы, айткан сөзүмдү,
Ошондо биз өлгөнбүз!
Коркоонго коргон болучу
Музбурчак, Көкчө кандар жок,
Азап күн түшсө кытайдан,
Ажыратып алуучу
Алмамбет, Чубак дагы жок!
Тирүү эмес, өлүүбүз,
Өлгөн жандын бирибиз,
Жойболот кылыч алалык,
Жоругу жаман көрүнсө,
Тим эле өлүп калганча
Жаздыкты ала жаталык!»
Ажыбай мындай десе да
Коркконун Үрбү койгон жок.
Үрбүдөн кайрат кеткенде,
Арсландай көзүн жайнатып,
Астындагы Карткүрөң
Үрбүгө бекем карматып,
Айтылуу чоро Ажыбай
Жазы жаак, жалпак тил
Жаңылбаган кул экен,
Өткөрө чечен жан экен,
Жетимиш бурку тил тилген,
Акылга дыйкан эр экен,
Жойболотун байланып,
Эсенкандын алдына
Жалгыз кирген бул экен.
Элчилердин адаты Эшигинен киргенде
Келиндерче жүгүнүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Эсенканга баш ийди.
Эсенкандын алдында
Алтындаган дилде так,
Айланасы тактысын
Курчалта тиккен кара бак.
Эшигинин алдында,
Эчен балбан камдалуу,
Жалтанбастан балбандан
Басып өттү Ажыбай.
Эсенкандын жанында
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң
Бирге олтурган кези экен,
Буларга айткан алдында
Ажыбайдын сөзү экен:
«Атактуу Манас эр келди,
Ойротту бузуп олжо алган,
Ортосун бузуп жол салган,
Оён Манас шер келди.
Эр Манастын алдында
Суу ич десе, уу ичкен,
Бөрк ал десе, баш кескен,
Кан төк десе, жин төккөн,
Бузук десе, күүлөнгөн,
Чатак десе, сүйүнгөн,
Жоодон кайра тартпаган,
Өлүмдөн коркуп качпаган,
Сунуп айза тартпаган,
Сумсайып жоодон кайтпаган,
Жер жарылып термелди,
Кан Манастын кырк чоро
Эр Манастын алдында
Кыркы бирдей тең келди.
Атым жалгыз дегендин
Атын союп жеп келди,
Артыктар тийбес Бээжинге
Алышамын, - деп келди.
Жылкыда тулпар ала баш,
Көйкашкасын сурасаң Алмамбет, Чубак аты уйкаш.
Эсебин билчи, Эсенкан,
Элчиге мени жиберип,
Эмне кылам, - деп келди.
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал,
Эсенкан кызы Бурулча Алым жетсе экөөнү
Тартууга алам, - деп келди.
Айтар сөзүм дагы бар,
Кырк чоронун кыйыны,
Кыраан Бакай каны бар,
Чыканактап калбаган,
Чырм этип уйку албаган,
Ааламга жетет чамасы,
Манас менен бул экөө
Ага-ини баласы,
Айтылуу Сыргак дагы бар.
Ал Сыргактын артынан
Ок өтпөгөн тон кийген,
Ашкере тулпар ат минген,
Он эки кандын баары бар.
Он эки кандын ичинде
Музбурчак, Көкчө ошо бар,
Кошой, Төштүк кошо бар.
Он эки урук эли бар.
Ыймам болуп бермекке
Мекеден келген Айкожо,
Калың колдун ичинде
Ошо киши кошо бар.
Жетим калган атадан,
Жергелүү журтту бийлеген,
Мааникерди байлаган,
Жердин жүзүн чакырын,
Атасына аш берип,
Арбагын кошо чыгарган,
Көкөтөйдүн Бокмурун
Бу да колдун ичинде.
Эштектердин Жамгырчы
Эригерлик жан эмес,
Кокон каны Козубек,
Анжыяндын айры сакал Сынчыбек
Аянышар кан эмес,
Бу да колдун ичинде».
Ажыбай сөзүн укканда
Ачуусу келди Эсенкан,
Канча-канча ой ойлоп:
«Ушу келген элчинин
Башын кесип жиберип,
Каптап келген жоо менен
Кыйрашсамбы! - деп ойлоп,
Кызыталак буруттун
Зордугуна көнөмбү,
Айнегим жарык Бурулча
Тартууга кантип беремин?» -
Деп, ойлонуп, Эсенкан
Каарданып турганда
Элчиге келген Ажыбай
Байланган ичтен болотун
Эсенканга билдирбей,
Оңдой кармап оңдонуп,
Башын алып бу кандын
Жаздыгым ала жатам, - деп,
Камынып турду сыр бербей.
Ушинтип турган кезинде.
Эзкаранын алдынан
Байлоодо жаткан кырк төрө
Бошонуп келип калыптыр.
Ошо чакта бир төрө
Тизеси жерге бүгүлүп,
Эсенкандын алдына
Кытайынча жүгүнүп,
Карап турду Шуйкучу,
Кара тилин карандай
Кайрап турду Шуйкучу,
Кан алдында безилдеп,
Сайрап турду Шуйкучу:
«Буруттан айтылуу Манас кан чыкты,
Добушунан жан чыкты,
Телегейи тең экен,
Оң далысы кең экен,
Кытай журту биз түгүл
Он сегиз миң ааламды
Кырып кетер шер экен.
Кан агызып казатта
Кан Жолойдой эр өлүп,
Башкасын айтып нетейин,
Мадыкан баатыр дагы өлүп,
Эчен мыкты кан өлүп,
Кезиккендин баары өлүп,
Канча түркүн зор өлүп,
Калың уруш салганда
Эзкараны баш кылып,
Жалгыз Чубак чоросу
Байлап алды дүнүйө,
Кырк төрөнүн баарысын!»
Ушундай деп өкүрүп,
Өксөп-өксөп бакырып,
Сайрап турду Шуйкучу.
Шуйкучу минтип турганда,
Ажыбай кепти баштады:
«Бел байлаган белиңди айт,
Бекип жаткан жериңди айт,
Беремин десең чыныңды айт!
«Бербеймин», - деп, сен айтсаң,
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча
Алты ай тынбай урушам!
Үстүңдөн чечип тонуң бер,
Астыңан түшүп тагың бер!
Аман калсаң Бээжинде
Алты ай сурак кылууга
Чет-Бээжин өңдүү шаарың бер!»
Алкынып Ажың турганда
Амалы кетти Эсенкан.
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң,
Эсенкан үчөө чогулуп,
Бул акылды кылды эми,
Кызыкты бурут чогулуп,
Салат деген эмине?
Кырк төрөсүн кытайдын
Жалгыз байлап, Чубак кул
Алат деген эмине?
Бул кыргынга кытайды
Салат деген эмине?
Мунарды көздөй камынып,
Буруттун жайын көрөлүк» Бул үчөө минтип турганда
Мурун көргөн Бээжинди
Адис болгон Алмамбет,
Айтылуу Манас султанга
Аккуланы мингизип,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө
Аколпокту кийгизип,
Асынганда жарыктык,
Ай далынын айнеги,
Айкашкан жоого салганда
Алмамбет жандын бардеги.
Жакшы буюм Аккелте
Ай далыга илдирип,
Ошондо Манас көк жалдын
Арсландай көзүн жайнатып,
Каарлантып, булкунтуп,
Кырк чорого карматып,
Бээжинди көздөй жулкунтуп,
Кызыл туусун карматып,
Чогуу койгон бир жерге.
Кан Бакай менен Музбурчак
Кылычын кынга байлантып,
Аны койгон бир жерге.
Анын бери жагында
Эштектердин Жамгырчы,
Элемандын эр Төштүк
Темирден көпкөк тон кийип,
Тегиз тулпар ат минип,
Түбүнө азыр жетчүүдөй,
Коё берсе Бээжинди
Азыр бузуп кетчүүдөй,
Ал бир жерде жулкунуп,
Текши бурут камынып,
Тепсеп кетер эмедей
Тегеректеп жабылып,
Жабылганын көргөндө
Акыл-эсин таба албай,
Алек болду Эсенкан.
Кыялында муну ойлоп,
Жатмак болду Эсенкан,
Кыстоо түшүп башына
Кызына кошуп, миң кызды
Тартмак болду Эсенкан.
Эмине деген сөзүнө
Көнмөк болду Эсенкан,
Чет-Бээжиндин кандыгын
Бермек болду Эсенкан.
Бир уруу кытай журтуна
Аянбастан кабарды
Салмак болду Эсенкан,
Кароол кандан бир тобун
Жыймак болду Эсенкан,
Агача келин, сулуу кыз
Айдап берип тартууга,
Кан көтөрүп Манасты,
Жан соогалап өлүмдөн
Калмак болду Эсенкан.
Эсенкан кызы Бурулча,
Ай Жаң-Жуңдун Бирмыскал
Эки кызды баш кылып,
Калың кыздын баарына
Желбегей торко кийгизип,
Желбеген жорго мингизди,
Чылка кызыл кийгизип,
Эки кыздын артынан
Карлуу жерге кар жааса
Карды көрүп, этин көр,
Кар үстүнө кан тамса
Канды көрүп, бетин көр!
Ошондой ашкан сулуудан,
Бели тутам, бети айдай,
Короз моюн, колоң чач,
Койкойгонду бир бөлүп,
Оолжуган сулууну
Бурулчанын артынан
Топ-топ кылып жүргүздү,
Оймок ооз, жалжал көз,
Келеңкер чачпак, найча бел,
Керилген кызды бир бөлүп,
Айжаңдын кызы Бирмыскал
Бирмыскалды баш кылып,
Бул сыяктуу сулуудан
Бир тобун бөлүп алыптыр.
Эки кызды баш кылып,
Кара көздөн миңди алып,
Канча төөнү баш кылып,
Билге жүктөп, дилде алып,
Кан Эсенкан баш болуп,
Тартууга чыкты Манаска.
Ошол чакта кан Манас
Кошой менен Бакайга
Айтып турду мундай сөз:
«Ургаачыдан уз келет,
Алдыңа тартуу канчалык
Артык сулуу кыз келет,
Айта турган сөз келет.
Алтын, дилде, жибектен
Канча тартуу бөз келет.
Азизкандын Алмамбет
Бээжинге мурун кан экен,
Эсенкандын Бурулча
Аламын деген абалдан
Убадасы бар экен.
Менин айткан сиздерге,
Бурулчадай сулууну
Алмамбеттен айырба.
Артыкча жандан аз деген,
Эсенкандын Бурулча
Анык сулуу кыз деген.
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал
Атагы артык кан деген,
Ашыктыгы Чубакка
Абалдан ак бар деген,
Ургаачыдан уз деген,
Акылы толгон кыз деген.
Тилимди алсаң калайык,
Келер болсо эки кыз
Калың колду жыялы,
Алмамбет, Чубак - эки эр
Экөөнө ике кыялы!
Самап келген Бээжиндин
Кызыгын, элим, көрөлү,
Алып келген дилдесин
Тутамга ченеп бөлөлү!»
Манастын кебин укканда
Баары колдун баарысы
Убаданы бек кылып,
Өлүп кетер шерт кылып:
«Ала болуп кеткенди
Азыр анты урсун!» - деп,
Ак буудай унун чайнашып,
Колду бекем кармашып:
«Эреже мындай болсун», - деп
Эстүүлөрүн жыйнашып,
Он эки кандын баарына,
Карматып чыбык кыйышып,
Убадалуу тунуктар,
Ушундай дешти улуктар,
Кытайды Манас алганда
Болуп кеткен кызыктар.
Бурулча менен Бирмыскал,
Эки сулуу баш болуп,
Тартууга келди көп кыздар.
Боз ала желек туу алып,
Борумун көрүп Манастын
Каканчын Бээжин кубанып,
Эсенкан менен Ай Жаң-Жуң,
Бекер журтту кырба, - деп,
Эр Манастын алдына
Тартуу тартып суранып,
Каканчылуу Бээжиндин
Кандыгын бердим билип кет,
Астымдагы алтын так
Сизге бердим минип кет!
Кыргын кылба журтумду,
Качырбачы кутумду.
Сизге тартуу кылайын,
Кырк кан кытай элимди!
Эзкара каным өлтүрүп,
Сындырба менин белимди!
Бейилиң, канча кан болгун,
Бердим Бээжин жеримди!
Кан көтөрүн элиме,
Кызматыңды кылайын,
Айтканыңа көнөйүн,
Кырылып кеткен адамың Кунун азыр берейин!
Тамдын баарын уратпа,
Талды кесип кыйратпа,
Уялуу кытай эл эле
Уйпалап жүрүп кууратпа!
Манас, кан экениң чын болсо,
Казба менин орумду,
Кайнатпа менин шорумду!
Мен да сендей кан элем,
Байлаба менин колумду,
Талкалаба бутумду,
Талаалатып койбогун,
Далай кытай журтумду!
Кеп билбеген кежирлер
Муну угуп күйүнгөн,
Бээжинге Манас кирет, - деп,
Мындан мурун кырк жылы
Бээжиндеги Карыкан
Даңзасына чийилген.
Айландыра качырган,
Ак жолборс эми сен болдуң,
Амалым таап кача албай,
Колго түшкөн мен болдум.
Көрө сала качырган,
Көк жал арслан сен болдуң,
Каарыңдан кыз тартып,
Колго түшкөн мен болдум!»
Эсенкан мындай дегенде,
Кароол кандын баарысы
Таазым кылып Манаска
Тизесин бүгүп жүгүнүп,
Кулдук уруп ийилип,
Арт жагынан калың кыз
Таазым кылып Манаска:
«Бирмыскал менен Бурулча,
Экөө баштык бир миң кыз».
Баары келди жоодурап.
Жакут, дилде, көөр таш
Атандарга артылып,
Аппак күмүш, сары алтын
Бил үстүнө тартылып,
Баары колдун баарысы
Чогулушуп турушуп,
Тартууга келген кыздарды,
Далай алтын, дилдени
Олжо кылып бөлүштү.
Алтын менен дилдени
Казатка келген көп кошуун
Жүктөй албай калды эми,
Айдай аппак сулууну,
Адамзатта тунугу
Калың жаткан кошуундар
Үптөй албай калды эми,
Уялуу журт, калың эл
Убадалуу Кошойду
Калыстыкка алды эми.
Барган колдо арман жок,
Калыс болуп эр Кошой,
Олжо бөлө келгенде
Куру адам калган жок.
Карысы Кошой, эр Бакай
Акыл-кеңеш кылды эми,
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал
Алтындан чатыр тиктирип,
Чубакка ике кыйды эми.
Музбурчак, Көкчө калыска
Мунун баарын жыйды эми.
Эсенкан кызы Бурулча
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын Алмамбет
Буга ике кыйды эми.
Акбалтайдын Чубагы
Таш-Көпүрө шаарына,
Башына таажы кийгизип,
Алтын такты мингизип,
Жарым кандын элине
Алып барып кан кылды.
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын Алмамбет
Тыргоот деген кытайга
Алмамбетти кан кылды.
Түрлүү-түрлүү сөгүлтүп,
(Туш-тушунан баарынан)
Он эки кандын кошуунун
Туш-тушунан кан кылды.
Кырк чоро менен Манасты
Кыргыз, кытай биригип,
Кырк жылы сууга чыласа
Кыярып түрү оңбогон,
Кырк жылы селге кетсе да
Кылт этип чети койбогон,
Алтын түрдүү килемди
Алып келип жайды эми,
Айкөл Манас султанды
Ал килемдин үстүнө
Олтургузуп алды эми.
Энчи бөлүп берчүүдөй,
Калың кытай чуркурап,
Манасты тегеректеп алды эми,
Кан Эсенкан баш болуп,
Чынчуу кандуу улугу
Манасты чын көтөрүп алды эми.
Эсенкандын алтын так,
Алтын такка мингизип,
Каканчындын Бээжинге
Кан көтөрүп салды эми.
Алым алып Бээжинден
Алтын так минип, кан болуп,
Он эки кандын калың кол
Көңүлү текши жай болуп,
Кошой, Бакай кары бар,
Берендердин баары бар,
Ушу жолу Бээжинге
Кыйла кызык салдырып,
Эркин болду кыргыздар.
Эр Манасы баш болуп,
Кыздан алым алдырып,
Кырк кандын эли кытайга
Түтүнгө бир ат салдырып,
Түк койбой жыйып алдырып,
Кыргыздын колу жесин, - деп,
Семизден өгүз сойдуруп,
Кароолду мыктап койдуруп,
Баргандын баары бек болуп,
Аласы жок көп кошуун
Темирдей текши көк болуп,
Сулайман жетпес Бээжинден
Сурак кылып турду эми,
Искендер жетпес Бээжинге
Салык салып турду эми.
Союшуна бээ кылды,
Алык-салык көп алып,
Көп кытайды жөө кылды.
Кан болгон соң бусурман
Каканчында Бээжиндин
Буласын булап алганы.
Алык-салык көп тартып,
Азапка кытай калганы.
Эки үйүнө бир казан
Жан сакта - деп сурады.
Алтын, күмүш, көөрдөн
Алым алып сурады.
Эсенкандын элинен
Эсепсиз журтту жыйды эми,
Алтымыш күнү той кылып,
Шуйкучу деген кытайды
Чын бусурман кылды эми.
Шуйкучудай кытайды
Кылыч менен кыйдырып,
Балта менен бастырып,
Эрки менен буруттун
Боло берди, Шуйкучу,
Жалганына бусурман,
Чынында кытай бу болуп,
Жүрө берди, Шуйкучу
Ашмачы болуп Манаска
Кире берди, Шуйкучу,
Кандай кылган элдигин,
Кан Манастын кемдигин
Биле берди, Шуйкучу,
Кылыгы менен жоругун
Жазып жүрдү, Шуйкучу.
Сулайман барбас Бээжинге
Салтанаттуу кан болгон
Манасты мындай таштайлык,
Эмдиги сөздү баякы
Качып кеткен Бээжинге
Коңурбайдан баштайлык.
Түп-Бээжиндин өзүнө,
Карыкандын алдына
Барган экен Коңурбай,
Ааламга кабарды
Салган экен Коңурбай.
«Бусурманга чалдырдык,
Эсенкандын Бурулча
Бурутка биздер алдырдык.
Кармашканда кан өлдү,
Кара аламан баары өлдү.
Кулагы темир чоң балбан
Кутан алп барып жайланды,
Кырк төрөсү баш болуп,
Манжуунун каны Эзкара
Колго түшүп байланды.
Кара калмак калкыңдан
Кайран Жолой кан өлдү,
Төмөнкү шибээ канынан
Ылама балбан дагы өлдү.
Тыргооттун каны эле,
Катын да болсо Канышай
Караан кылган жан эле,
Каптап бурут келгенде
Тыргооттордон бул өлдү.
Солоон деген элиңден
Өлбөгөн жерде калышып,
Тынбастан алты ай салышып,
Эсенкандын Бөрүкөз
Бул сыяктуу эр өлдү.
Кыйын согуш салдырдым,
Кыйын кыраан эрлерди
Буруттарга алдырдым.
Ушу кезде чочунам
Буламды була алат, - деп,
Алымын тактап бербесек,
Айтканына көнбөсөк
Азапты Манас салат, - деп,
Манасы кыйын эр экен,
Шай колдогон шер экен,
Жыйнап койгун бөлөгүн,
Ушу жаткан Бээжинди
Жеке кырчу эр экен.
Кытай, бурут аралаш Калың уруш болгондо,
Кан Мадыкан болбосо
Чиет эле сызыкты,
Башыңарга Карыкан,
Кылат эле киши кылбас кызыкты!
Ара жерден чаң чыгып,
Качкын чочко сыр билги,
Алмамбет жоого да чыгып,
Улак кандын Сыргагы
Ушундай эрди көрбөдүм,
Умачтай ачты уйкумду,
Сыргак кырып таштады
Уялуу кытай журтуңду.
Узун бойлуу, кең далы,
Манаска тете эр экен,
Акбалтайдын Чубагы.
Капилетте сөз тапкан,
Караңгыда көз тапкан,
Бекип жаткан бел тапкан,
Бел байлаган эр экен,
Берен Бакай дегени.
Адамзатта шер экен,
Ошолордун баарысын
Күтүп жүргөн Манасы
Зорлугу тоодой эме экен.
Бир караса - бир киши,
Жанына барса - миң киши.
Аркасынан качырсам
Ажыдаар түрү бар,
Айкырып айза сунганда
Алты миң эрдин сүрү бар.
Жер жүзүнө үрмөтү
Толгон экен Манастын
Ар кайдан келген чоросу
Дал өзүндөй Манаска
Болгон экен Манас кан.
Ар ким азар салбаптыр
Ушу келген Манаска
Ай-ааламдын журтунан
Укурук кайрар калбаптыр.
Беттеп жоого киргенде
Берендерден сурасаң
Алмамбет, Чубак дагы бар,
Кыйкырып жоого кирерге
Ажыбай, Бакай каны бар.
Кыз менен алтын, көөр таш
Кылчайбастан бербесек
Кызык кылар жери бар.
Чындаганда Сыргагы
Чыңоолуу кызыл темирдей,
Чын айкырса Манастын
Чоңдугу тоонун теңиндей».
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Чоң канына барганда
Кытайлардын Коңурбай
Көзүнүн жашы он талаа.
Коңурбайдын өзүнө
Карыкан туруп муну айтат:
«Кырк дарбаза Бээжиндин
Бир эшигин көрдүңбү?
Күн батыш карап ачылган,
Доор-кыямат болгуча
Алдырбайт Бээжин калаа, - деп,
Капкасына жазылган.
Ачкадан Бээжин өлбөйт, - деп,
Ушу турган Бээжинге
Кудайдын нуру чачылган.
Нур төгүлгөн жер ушул
Отуз адам илгертен
Алтын так минген жер ушул.
Сулайман келип Бээжинге
Кайта кеткен эр ошол,
Суук кол келип тийбеген
Эсен калган эл ошол,
Эрдигин билип Манастын
Эчен кыстап бурутту
Алалбаган мен ушул.
Ушу Бээжин шаарына
Эче балбан аттанган,
Ичинен ала жоо чыгып,
Ушу турган Бээжинге
Алты ай сурак кылат, - деп,
Алты жыл мурун кан Манас
Даңзабызга катталган.
Ошо турган Манастын
Кабарын уккан күйүнгөн,
Алмамбет Манас биригип,
Бээжинди сурап алат, - деп,
Бичигине чийилген.
Алты ай Манас кан болот,
Андан кийин жай болот.
Алым алса аябай
Дүнүйөгө караба».
Минтип айтып Карыкан
Каарды катуу салды эми,
Кабар кылып Бээжинге
Толуп жаткан усталар
Баарын жыйып алды эми.
Усталары келгенде
Буйрукту катуу кылды эми,
Курчтун жайын билүүчү
Кылдаттарын жыйды эми.
Усталары келишип,
Сабына алтын тарттырып,
Бетине ууну жаптырып,
Жасай берди айбалта
Көргөн жанды кубантып,
Ажыдаардын уусуна
Алты, жети сугартып.
Тийгенде ажал жетсин, - деп,
Бадырап кыйрап кетсин, - деп,
Кез болуп калган душмандын
Ажалы минтип жетсин, - деп,
Тагын Манас мингенде
Тарыккан жок Карыкан,
Далайларын кырганда
Арыккан жок Карыкан.
Кыйладан бери кан экен,
Өзү капыр дебесе
Касиеттүү жан экен.
Кашына келер балааны
Алты айдан мурун Карыкан
Биле турган жан экен.
Бүткүл Бээжин калааны
Ийирип турган кан экен,
Карыкандын өзүнө
Жакындашы ал экен.
Билгичтигин карасаң,
Алөөкөнүн Коңурбай
Карыканча бар экен.
Ылайыктуу айбалта
Алты ай жасап бүттү эми.
Балтаны алып Коңурбай
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Чардай берди Коңурбай.
Кошой, Бакай баш болуп,
Кан экенин билгизген.
Бээжинге Манас кан болуп,
Алтын так минип калды, - деп,
Желмаянды мингизип,
Үзүктөй калпак эр Шууту
Сүйүнчүгө жиберген.
Каныкейдин алдына
Жалпак өркөч кара нар Эр Манастын Желмаян,
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт,
Айбандан күлүк Желмаян
Караса көзгө илинбейт,
Жүгүргөнү билинбейт.
Мына ошондо эр Шууту
Калкка кабар салды ошол,
Таласта аргын, огойго,
Кайнардын кара көзүнө,
Сүйүнчүлөп барды эми
Каныкейдин өзүнө.
«Каканчындын Бээжинге
Каптап уруш салды, - деп,
Тынбастан алты ай салышып,
Буздук Бээжин ордосун,
Сойдук кечил молдосун,
Тартып алдык Бээжинден
Эчен сонун жоргосун.
Чыгардык Бээжин чаңдарын,
Кырдык эчен кандарын.
Атактуу кытай Бээжиндин
Талынын баарын сулаттык,
Тамын түртүп кулаттык.
Байгамбар баспас Бээжинди
Башынан кирип жол салдык,
Эч ким тийбес Бээжинге
Ичине кирип кол салдык.
Кол салгандын үстүнө
Эчен сонун олжо алдык,
Билге жүктөп дилде алдык.
Кара көздөн миңди алдык,
Искендер тийбес Бээжинге
Илесин таап кол салдык.
Чалыяр жетпес Бээжинди,
Чалкан салып ичине
Чаркыбыз жетип биз алдык,
Топон суу тийбес Бээжинди,
Тоз-тоз кылып эл-журтун
Талкалап жатып биз алдык.
Ташталканын чыгардык,
Айзанын учун кан кылдык,
Асман, жерди чаң кылдык,
Аралап жүрүп кытайды
Кырып-жоюп дал кылдык.
Алтын таажы кийгизип,
Айкөл Манас баатырды
Чоң Бээжинге кан кылдык».
Кабарга Шууту барган соң,
Кабар берип калган соң,
Кан катыны Каныкей Карасурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу
Кабарга Шууту барганда
Ыйлап турду зыркырап,
Көзүнүн жашы он талаа,
Боздоп турду буркурап.
Каныкей кайдан сүйүндү,
Сүйүнмөк түгүл күйүндү.
«Бээжинди билди дегиче,
Мээнетти билди десеңчи!
Алтын так минди дегиче,
Ажалы жетти десеңчи!
Кыян тийбес Бээжинге
Кыйкырып айза салганы,
Кырылып журттун калганы.
Топон суу баспас Бээжинге
Токтобой кирем дедиби,
Тоссом тилим түк албай,
Аркада эркек бала жаш
Мени тозокко салам дедиби?!
Байгамбар баспас Бээжинге
Баркым жетет дедиби?!
Маңдайкы сөөгүм кайкы эле,
Бадышам көзү өткөн соң
Күн көрөрүм тайкы эле.
Бээжинди журтум алганы Бейпайга бейбак калганы!
Белеси кымбат Бээжинди
Беш күнчүлүк жол - деди,
Береним өзүн зор - деди,
Бээжиндин журтун кор - деди.
Бээжинге туруп кан болсо
Кыймалуу жактан чалдырат,
Кызыга берсе Бээжинге
Кыраандардын баарысын
Кытайга белек алдырат!
Бир угушум Бээжинден
Барган кайра тартпаган,
Кезиккен эсен кайтпаган!
Безеленип сураса
Бээжинде турган өлүүчү,
Бейлесеңчи, эр Шууту,
Берзентин качан көрүүчү?!
Бээжинде жатып мерт болсо
Адырда жылкы ала баш,
Аркада эркек бала жаш,
Арка кылар тууган жок,
Агайындын баары кас,
Таласта аргын, огой өзү баш,
Өлүп кетсе Бээжинден
Кургабай калат көздө жаш!»
Ошо түн жатып Каныкей
Ойлобогон иш көрдү,
Опурталдуу түш көрдү:
Таластан чыгып өрт күйүп,
Белестин баары ураптыр,
Чалкар көл, дайра соолуп,
Чынар терек куураптыр!
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Ыйлап турду чыркырап,
Кандын кызы Каныкей
Боздоп турду буркурап.
Кабыргасы сөгүлүп,
Көзүнөн жашы төгүлүп,
Көңүлү жаман бөлүнүп,
Кең дүнүйө тар болуп,
Келберсиген Манасты
Бир көрүшкө зар болуп.
Зар боло турган себеби
Бээжинге казат ачарда,
Семетейди тууган соң
Он күндөн кийин жөнөгөн.
Кызыгына Манастын
Батпай калган эмеспи,
Кумар болуп төрөгө,
Кучакташып Каныкей
Жатпай калган эмеспи!
«Бейлебей жатса Бээжинде
Береним кокус өлөт, - деп,
Биттейинде бириккен,
Бармактайда баш кошкон
Бейбакты качан көрөт?» - деп,
Кайгырып туруп Каныкей,
Карагаттай кара көз
Камчы бою жаш кетип,
Ителгидей кара көз
Ирмеген сайын жаш кетип,
Алсырап ыйлап тура албай,
Алапайын таба албай,
Үзүктөй калпак Шуутуга
Алты күлүк ат берип,
Алакандай кат берип,
Күйүтүн айтып чыркырап,
Күйүп-бышып буркурап,
Карача кандын кан Сайкал
Тартууга берген Ар буудан
Алтымыш кулун өлтүрүп,
Асырап баккан Ар буудан
Башына үкү тактырып,
Семетейге энчилеп,
Кырк чорого бактырып,
Манаста турган Тайбуурул
Асый чыкма чагы эле,
Казатка минер табы эле,
Ар мүчөсү артыкча
Айбандан башка мал эле.
Бугудай мойнун бураган,
Бута бою аң келсе
Буйдалбастан чураган,
Буудандыгын эшитип,
Буттап алтын, зер берип,
Букардын каны сураган.
Сураганга бербеген,
Бермек түгүл Буурулду
Бейдаарат киши минбеген.
Аркардай мойнун бураган,
Аркан бою аң болсо
Айныбастан чураган,
Алмадай мойну ийилген,
Айза бою жар келсе
Эликтей чурап түйүлгөн,
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек,
Туудум деген эне жок,
Туудурган айгыр ата жок,
Тунук кайып баласы.
Балтыр бешик Семетей
Бадананы кийгизип,
Ырым кылып эрбейтип,
Семетейди мингизип,
Алтын, жакут жамбыны
Куржунуна салды эми,
Чоң атасы Жакыптын
Ак батасын алууга
Семетейди жетелеп,
Каныкей жүрүп калды эми.
Чоң атасы кан Жакыптын үйүндө
Чапчакка салган бозо бар,
Ал бозонун ичинде
Чачама уусу кошо бар.
Ошол кезде кан Жакып
Чалгырты бар көзүндө,
Чалганы жүргөн өзүмдү.
Кыйшыгы бар көзүндө,
Кыңырты бар сөзүндө,
Айласы келсе аябай
Кылганы жүрөт өзүмө.
Карап туруп сүйлөшүп,
Байбичеси Бакдөөлөт
Ал экөө кеңешип:
«Катынында калк бузган,
Кыз экенде шуркуя
Кылым чайкап журт бузган.
Кыз кезинде бейбактын
Аалам көргөн дүмөгүн:
«Аламын» - деп, барганда
Ач болот менен Манастын
Жара сайган билегин.
Айыкпаган чоң чырды
Кураганы келатат,
Эрбеңдеген эмесин
Ээрчитип таңып алыптыр,
Бирдемени биздерден
Сураганы келатат».
Муну Жакып айтканда,
Безге сайган эмедей
Чочуп кетти Бакдөөлөт:
«Оңбогон как баш, оңбойсуң!
Качан болсо каржактап,
Бузугуңду койбойсуң!
Минтип жүрсөң, как баш чал,
Эзели сен оңбойсуң!
Сакалыңдын агында.
Өлө турган чагыңда
Ушундай сөздөн калбайсың!
Айзага таккан желегиң,
Аман жүрсө Семетей Айкөлүң Манастан тууган белегиң.
Тулпардан тууган туягың,
Туйгун Манас балаңдан
Туулган жалгыз чунагың.
Оң оюлуп жыйылып,
Капыр менен бусурман
Каршылашып турганда
Батадан бүткөн кырааның.
Карасаң боло ой как баш,
Ушу Манас барында
Кара сууда кеме жок,
Калайык журт, жер үстү
Сага каш кайтарар эме жок!
Балаң Манас барында
Бал менен оозуң чайкадың,
Өзүң улук жан болдуң,
Үйүрүң өсүп, эл-журтка
Чынар терек, тал болдуң.
Манастын көзү жумулса
Чынар терек кыйылар,
Азыр турган кандыгың
Суу сепкендей тыйылар.
Айтканыңа көнбөстөн,
Аргын көчөр бир жерге,
Дегениңе көнбөстөн,
Огой кетер бир жакка.
Өлбөсөм көрөм, алты иттен
Айыкпас азап көрөрсүң.
Көк жал Манас чолпон, - деп,
Ошондо какшап, как баш чал,
Ажалдан мурун өлөрсүң!
Кабыл болбой тилегиң,
Какшанасың, как баш чал,
Көмүүсүз калат сөөгүң.
Байкасаңчы, как баш чал,
Бадыраң темир курч эмес,
Балам, - деп, как баш, ишенбе,
Алты уулуң сага журт эмес!
Курама темир курч эмес,
Кутурган иттер журт эмес!
Айкөл Манас өлгөндө
Алтының болбойт көмүрчө,
Азап кылып алты кул
Айылыңды чабар семирсе.
Күмүшүң болбой темирче,
Күнүң Манас өлгөн соң,
Күмүрөй болгон алты кул,
Журтуңду чабат семирсе.
Баданаң болбойт кийизче,
Баркыңды билбейт тыйынча
Шумкардын көзү жумулса
Тел кулунуң жебейби,
Темине бербе, куу сакал:
«Тек олтурчу!» - дебейби!
Ойлончу, кокуй, как баш чал,
Ошо сөзү жебейби!
Чуңкурду көрбөйм талаача,
Алты эмеңди көрбөймүн
Берен Манас балача.
Башыңдагы суусар бөрк
Ыргатканы келатат,
Баласын атка мингизип,
Батаңды сурап өзүңдөн
Көөнү келсе, зар алып,
Жыргатканы келатат,
Көңүлүң таап өзүңдү
Жай кылганы келатат.
Каада билген Каныкей
Карыганда, куу сакал,
Сени бай кылганы келатат».
(Бакдөөлөттөй байбиче)
Кайран келин Каныкей
Бадана кийин балкылдап,
Батасын сурап Жакыптын
Басып келди жаркылдап:
«Кан ата, батаңды берчи алайын,
Сапарга кеткен уулга
Андан кабар салайын,
Алыска кеткен балаңыз!
Ага кабар берген соң,
Алдейлеп келген Семетей
Ай кашында чолпонум,
Айым, күнүм, солтонум,
Эш кармаган жалгызым!
Төбөмдө чолпон жылдызым,
Жакамда жанат кундузум,
Оозумду ачып өпкөнүм,
Көзүмдү ачып көргөнүм.
Өзөндөн аккан булагым,
Өлгөндө көргөн чунагым.
Кара кашка тынарым,
Маңдайга бүткөн чынарым.
Канаттуудан шумкарым,
Төрт аяктуу тулпарым,
Батаңды сурап мен келдим.
Кан ата, сенден тилендим» Деп, ошондо Каныкей
(Алтын менен жакутту
Алып берди Каныкей.)
Баласын алып көтөрүп,
Кулдук уруп жүгүнүп,
Бата сурап ийилип,
Карап турду Каныкей.
Чоң атасы Жакып кан
Жакутту карап көрдү эми,
Кара ниет кан Жакып
Семетей жалгыз балага
Чала бата берди эми.
Батасын алып Жакыптын,
Байкуш катын Каныкей
Ыргала басып шоодурап,
Басып келди ордого.
Ордого басып келгенде:
«Олуя барбас Бээжинге
Ойлобой жатса өлөт, - деп,
Оёнум, арслан, айкөлүм,
Ордого качан келет, - деп,
Топон суу баспас Бээжинге
Токтоп калса өлөт, - деп,
Береним, султан, кабылан
Бейбагын качан көрөт? - деп,
Чыңырып ыйлап чыркырап,
Алты күлүк ат берди,
Тайбуурулду мингизип:
«Кайта бачым баргын», - деп,
Шууту кулдан тапшырып,
Алакандай кат берди.
Каныкей антип турганда
Агынай кызы Арууке:
«Азыраак калды айына,
Төрөй турган болдум, - деп,
Сагынгандын датынан,
Төрөбөстөн баланы
Кыяматтын сапарга
Жөнөй турган болдум, - деп,
Бедердүү алтын жоолугум,
Береним, баатыр сен Шууту,
Белекке муну ала бар,
Төрөй турган болду, - деп,
Азыз тууган төрөмдөн
Сүйүнчүңдү ала көр!
Атына каткан жүгөнү,
Эркек, кызын ким билет,
Жетилип калды күмөнү».
Муну угуп, Шууту кул