Манас - Саякбай Каралаев - 61

Атыңдын оозун тарта бар,
Бир өлмөктөн эки өлсүн,
Манасыңа айта бар!»
Каарданып кыз Сайкал,
Карткүрөңдүн үстүнөн
Түп этектен алды эми,
Арага келген Ажыбай
Түйшүктү башка салды эми.
Карачанын Сайкалы
Кара жаак ак камчы
Кармай калып имерди,
Аргынкандын Ажысын
Карсылдатып жиберди.
Кадырман Манас султандын
Өлгөнү бүгүн билинди,
Кан Ажыбай көк жалдын
Быштактай жону тилинди,
Айкөлү Манас чолпондун
Оорусу бүгүн билинди.
Мурутун булкуп ыргытты,
Сакалын жулуп ыргытты.
Карачанын Сайкалы
Каарданып токтобой,
Кылычты колго алды эми,
Кымбаты Манас мында жок,
Кызыкты минтип салды эми.
Кызыталак Ажыбай,
Атыңдын оозун тарта бар:
«Кызыкты Сайкал салды», - деп,
Манасыңа айта бар!»
Эки сапар кайрылып,
Көрүнбө менин көзүмө,
Жолобо менин өзүмө,
Калың казам оруңду,
Кайнатам капкайдагы шоруңду!
Олжого чечип киемин,
Көөнүм келсе, үстүңдөкү тонуңду!
«Ушинтип Сайкал салды», - деп,
Айтып баргын Манасыңа жообуңду.
Ажыбай, Бакай болгону,
Чып этип чымчык тие элек,
Катын турмак, Ажыбайдай эренге
Кара дөө жакын келе элек,
Кадырман Манас барында,
Ажыбай эч кимден кордук көрө элек.
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Ажыбайдын көзүнүн жашы он талаа.
Сакалы сыйда бөлүнүп,
Муруттун баары жулунуп,
Ыраактап басып кайран жаш,
Каранды көрүп кайран баш,
Кайгыланып токтобой,
Мөлтүлдөп агат көздөн жаш.
Коңгурап ыйлап саргарып,
Кошуп бир келет Манасты,
Ажыбай бок дүйнөгө таң калып.
Кара шаар Камбылын
Камап турган кезимде,
Калдай менен шибээсин
Карсылдатып курган жан
Сабап турган кезимде,
Мында өлбөй не болдум!
Алты-Шаар, Кокондон,
Алты мнң жамбы, миң кундуз
Алым алып ошондон,
Тайлак төөдөй тайтаңдап,
Көөи турган кезимде,
Кең дүйнөнүн тарында,
Кешигим Манас барында,
Мында өлбөй не болдум.
Кылымга кызык салганда,
Кытайды талап алганда,
Мында өлбөй не болдум?
Омбуну бузуп олжо алып,
Ойронум Манас барында
Ортосун бузуп жол салып,
Оруп турган кезимде,
Ажыдаардай ааламды
Соруп турган кезимде,
Ажыбай, Бакай түгөй кан
Болуп турган кезимде,
Кең дүнүйө тарында,
Султаным Манас барында
Мында өлбөй не болдум?!
Менин колум тийбеген
Маргалаң кайдан соо калды,
Жет-Кайтка бүлүк салганда,
Желпиниш чаап алганда,
Мында өлбөй не болдум?!
Айкөл Манас, өлбөй кал,
Азапты куу жан көрбөй кал!»
Таласка келсе Ажыбай
Башы челек кан болгон,
Бүткөн бойдун баарысы
Былкылдабай дал болгон,
Чабаган барып кайрылган,
Сакалынан айрылган.
Таласка түшүп караса,
Ажыбайда сакал жок.
Баягы кайран катын Каныкей
Ажыбайды көргөндө,
Ыйлап турду буркурап,
Боздоп турду чыркырап.
Каныкей ыйлап турганда,
Тилегин кудай бериптир,
Коёнаалы көк жалың
Ошондо он экиге келиптир.
Бу да кудайдын сүйгөн кулу экен,
Көк бөрүнүн өлгөндө көргөн уулу экен.
Телегейи тең экен,
Жер жүзүндө дөөлөрдөн
Тегеле мыктуу уул экен.
Ыйлап турган Каныкей
Кирип келди сабылып:
«Аяш эне Каныкей,
Не арманың барбы? - деп,
Бекип жаткан белиңди айт,
Берен эне Каныкей,
Сенин бейпай болгон жериңди айт!
Кымбаттуу жаман доо барбы?
Кытайдан келген жоо барбы?
Кылчайбай эне чыныңды айт!
Быйыл, Буурул ат берчи минейин,
Каканчылуу жоо болсо
Бээжинге айдап кирейин,
Ыслам душман бир болсо
Мекеге чейин сүрөмүн.
Бейили заман жан болсо
Бет алды кармап аламын.
Бек кызыккан жан болсо,
Курмандыкка чаламын».
Каарданып турду эле,
Манастан калган кырк кыраан Кырк кыраанды жыйды эле,
Кырк кыраан такоол бере албай,
Чогуу эле кудай урду эле.
Аяш эне Каныкей,
Буулумду берчи киемин,
Буурулду берчи минемин,
Бу кабарды билемин.
Озунуп чыгып беттешип,
Карачанын Сайкалын
Мекеге чейин сүрөмүн.
Талыкпай Сайкал канчыкты
Талаадан кармап аламын.
Тамашаны карап тур,
Талыкпай кармап бир алып,
Курмандыкка чаламын.
Кас санашкан кол болсо,
Каарданса кыйратам,
Карачанын Сайкалын
Кармап алып талаадан
Кан Манаска ыйлатам.
Кандуу бетин тыттырам,
Кара чачын жайдырам.
Тирүү койбой тул кылам,
Каарданган Сайкалдын
Төбөсүнөн басамын.
Төрөсүнгөн Сайкалды
Кармап алып жанчамын.
Буланы булап аламын,
Бузукту быйыл саламын.
Каарданган Сайкалдан
Капкайдагы өчүм аламын.
Ажалым жетсе өлөмүн,
Өлбөй аман мен болсом,
Карачанын Сайкалга
Ушу быйыл барамын.
Каарыма катылса
Атасы Карачаны чабамын.
Эрге тийбес эскинин
Эзелки жинин кагамын.
Буурулду берчи минейин,
Аяш эне Каныкей,
Буулумду берчи киейин,
Зулпукор берчи алайын,
Сулуу долу Сайкалга
Өзүм жеке барайын».
Ордодогу казына,
Ойрон жеңең Каныкей
Ошондо алып берди буулумду
Алмамбет кылган Аккаңкы
Ошондо токуп берди Буурулду.
Буулумду кийип алган соң,
Буурулду минип алган соң,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Бала опол-тоодой көрүнүп,
Баданадай балкылдап,
Бала бастырса бети жаркылдап,
Он экиде чагы экен,
Ойротту бузар табы экен.
Шай колдогон шер экен,
Телегейи тең экен.
Бастырып чыкты алактап,
Ач бөрүдөй жалактап.
Асый чыкма Буурулду
Баса түшүп сөгүлүп,
Көк түтүндөй көрүнүп,
Таманы жерге тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Бир караса Буурул ат
Кара буурул, тайкы жал,
Калбыр өпкө, жез билек.
Эңкейиштеп жол жүрсө,
Эликтей колу сайылып,
Өр таяна келгенде,
Ошондо жал-куйругу жайылып.
Басып өтсө чакмак таш
От жаккандай жылтылдап,
Будурга чыга келгенде
Бугудай мойну бултулдап,
Өрттөнгүрдүн өзү экен,
Көкбөрүнүн Коёнаалы жалгыздын
Он экиде кези экен.
Жоодон кайра тартпаган,
Өрттөн кайра кайтпаган,
Өрттөнгүрдүн өзү экен.
Өзөндөн аккан булагы,
Өлгөндө көргөн эмеспи
Көкбөрүнүн Коёнаалы чырагы.
Касиеттүү жан экен,
Кабылан тууган бала экен.
Туулганда берендин
Орус тоюн жеп кеткен:
«Аман жүрүп чоңойсо,
Ойротту бузат», - деп кеткен.
Кытай тоюн жеп кеткен,
«Аман жүрсө бул бала
Кылымды бузат», - деп кеткен.
Желпиниш тоонун баткалда,
Энеси төрөп жатканда,
Оң колуна кара алтын
Кармай түшкөн жан экен,
Сол колуна кызыл кан
Уучтай түшкөн жан экен.
Оң колува кара алтын кармай түшкөнү:
«Кас санаган жоо болсо,
Мен өзүм казышып өлөм» - дегени.
Сол колуна кызыл кан уучтай түшкөнү:
«Кыйыкташкан жоо болсо,
Кызыл кандай кыйратып,
Мен өзүм жанын алам», - дегени.
Таластан чыгып жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Арага бир күн конду эми,
Эртеси чыгып жол тартып,
Ошондо кыз Сайкалда болду эми.
Карачанын кыз Сайкал
Опол-тоодой көрүнүп,
Каарданып тура албай,
Калган экен канчыгың
Кырк жигиттен бөлүнүп,
Баланын караанын көрүп алганда,
Айзаны колго алды эми,
Алдында кырк жигитке
Кылчайып кепти салды эми:
«Көктөн туман бөлүнөт,
Көк жал Манас зордукчу
Көрүнө тартып алды эле,
Тай чагында кетти эле,
Астындагы мингени
Менин Буурул атым көрүнөт,
Кыраанымдын жакшысы,
Кырк чоромдун ыктуусу,
Айзачандын мыктуусу,
Айла табар эр Болот,
Атыңдын оозун бура тур,
Болотум, алдыңкы жерде тура тур!
Мен Алгара оозун бурайын,
Адырга кирип келгенде
Мен, айкырып айза сунайын.
Көмө сайып салайын,
Мен, башын кесип алайын,
Астындагы Буурулду
Тартып алып талаадан,
Жылкыма кошуп салайын.
Алмадай башын кагайын,
Арамдын башын кесип алайын.
Болотум, жеткен жерде соёюн,
Ичиндеги кара кан
Кочуштап ууртап тоёюн!»
Ошондо Сайкал муну айтып,
Айбалтаны байланып,
Зулпукорду камданып,
Алгарасын алкынтып,
Эри өлгөндөй булкунтуп,
Будурмак тоонун бурчукка
Бузулуп кетчү тумшукка,
Тогуз жолдун тоомуна,
Каарданып кан Сайкал,
Жигитинен бөлүнүп,
Оозунан жалын төгүлүп,
Аттын оозун бурду эле,
Абайлап Сайкал турду эле.
Тозуп турган Сайкалды
Зыңгырап бала кенебей,
Карачанын Сайкалын:
«Баякы канчык экен», - деп,
Балаңыз бучкагына теңебей,
Киши дебей өттү эми,
Кылчайбастан кетти эми,
Буурул менен булкунтуп,
Мурунку бала өттү эми.
Ойлонгон ою түн болуп,
Карачанын Сайкалы
Ичине кайнап жин толуп,
Астындагы Алгара
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Бели артында мекчейип,
Көзү ар жакта чекчейип,
Кылычы кында кыңгырап,
Карачанын Сайкалы
Качырып келди зыңгырап.
Жебеден мурун жетти эле,
Жеткен жерде кан Сайкал
Коёнаалы эренди
Капталга муштап өттү эле,
Сыр темирден сыр найза
Сексен жерден быркырап,
Кыйрап чыгып кетти эле.
Коёнаалы эрениң
Козголгон жок берениң.
Астында күлүк Алгара
Ала качып өттү эле.
Астына Сайкал кирген соң,
Жоо экенин билген соң,
Коёнаалы чунагың
Кыйкырыкты салды эми,
Кылчайып Сайкал оңолуп,
Кыябына келгенче,
Ай далыдан бир чапчып,
Тебетейдей бөктөрүп,
Ала койду Сайкалды.
Эңкейишке киргенде
Эңип кетти Сайкалды,
Жем баштыктай бөктөрүп,
Жеңип кетти Сайкалды.
Коёнаалы эрениң
Эр экенин билгизип,
Эңип алып Сайкалды
Ээр кашына мингизип,
Кыстоо түшүп башына
Бир ыгырып ийгенде
Кабырга сөөгү быркырап,
Карачанын Сайкалы
Ошондо ыйлап ийди чыркырап.
Бала кыстап жиберсе,
Көңүлгө батпай көп санаа,
Көзүнүн жашы он талаа.
Бели кетти мекчейип,
Чыгар-чыкпас жан менен
Көзү кетти чекчейип.
Буту кетти салактап,
Көзү кетти алактап,
Шашканда жаман сабылып,
Коё берди ошондо
Коёнаалы чунагыңа жалынып:
«Түн жан алгыч көздөнгөн
Түрүү суук, кайдан келгенсиң?
Көкбөрү жездем көздөнгөн,
Күлнаары эжем жүздөнгөн,
Айтканыңды алайын,
Балам, айдаган жакка барайын!
Арага төкпө канымды,
Акыры кыйба жанымды.
Башаалуу ойрон эл мына
Башымды кессең мен мына!»
«Көп атым билбей сен жүрсөң,
Бейбагым, Көкбөрүнүн уулумун,
Тоюма бээ союлган,
Атым Коёнаалы коюлган.
Өлөңдүү жерге өрт койчу
Өрттөнгүрдүн биримин,
Кара сууга кан куйган
Кабыландын өзүмүн,
Кайран башка күн түштү,
Кан Манастын караган кара көзүмүн.
Таеже, сураса бербес Алгара
Бүгүн суук укурук саламын,
Сурнайдай болгон жаныңды
Бүгүн талаага башың аламын!
Талыктырдың көзүмдү,
Тамаша кылдың көзүмдү,
Мынча неге унуттуң,
Таалайлуу Манас шериңди?» Деп, ошонтүп, муну айтып,
Ыктап ийди ээрине
Коёнаалы чунагың!
Кайран жандан түңүлүп,
Кайгыланып сабылды,
Ошондо ыйлап чыркырап,
Балага жан соогалап жалынды:
«Желпиништен жөө желдет
Кечээ үй үстүнөн желгенде,
«Күлнаарыдай кызыңыз
Эркек бала тапты», - деп,
Менин атам Карача
Кечээ сүйүнчүлөп келгенде,
Жылкыдагы миң байтал
Сүйүнчүгө бергенде,
Оң кабарын укканда,
Ой олкулдап өттү эле.
Чын кабарың эшитип,
Ич солкулдап кетти эле.
Ошондо боконо соогүм болк эткен,
Сени тууду дегенде
Менин жүрөгүм жаман солк эткен.
Жетилбей жүрөт мен десем
Сен жетилип калган экенсиң.
Жетилдиң тилиң алайын,
Жээним, жан соога азыр барайын!»
Бурулткан жок дүйнөгө,
Шайлап алды Сайкалды
Чала-була өлтүрүп,
Айдап алды Сайкалды.
Ара жерге келгенде
Балаңыз сөздү салды эми:
«Аяш атам Манаска
Күйбөгүдөй жан бекен?
Аяш атам Манаска
Бышпагыдай жан бекен?
Таеже, өлтүрөм сенин өзүңдү,
Талаага чукуйм көзүңдү.
Болбосо, үмүт кылсаң жаныңдан
Кандуу бетиң тытып бар,
Кара чачың жайып бар!»
Ушуну айтып жаш бала,
Асмандан түшкөн алты курч,
Манас алган Зулпукор
Кармап алып сабынан,
Сууруп алды кабынан.
Кылычты колго алганда
Кыйналып Сайкал калганы,
Олоңдой болгон кайран чач
Омуроо көздөй жайды эми,
Ур чырайлуу ак бетти
Карача кандын Сайкалы
Булкуп-булкуп алды эми.
Кандуу бети жыртылуу,
Кара чачы жайылуу:
«Алтымыш дайра кошулса,
Шар жериндей кан төрөм,
Түгөнгөн тоонун мойногу
Урчугундай кан төрөм.
Каз айланбас бийик тоо
Каргылуу төрөм, үлкөн тоо», Деп, ошонтип, кан Сайкал
Кошуп кирип барды эле.
Тытынып Сайкал барганда,
Ошондо Манас кайран кан
Дүпө-дүпө жөтөлүп,
Жаздыктан башын көтөрүп,
Жаман болгон чагы экен,
Кылаңгар көзү кылайып,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетчү эмедей,
Баатырдын кыйын болгон чагы экен!
Бээжинге кирип кайрылып,
Берендерден айрылып,
Баатырың болбой калган кези экен!
Төгөрөктүн бурчуна
Коёнаалы баланы
Так ошондо чаптырып:
«Өлбөстөн мурун кырк күнү
Зыйнатыңа турам», - деп,
Убадасы бар экен,
Кыз Сайкалга бактырып,
Кейишти салып бадышаң
Кээде тилге келе алса,
Кээде тилге, келе албай
Кейиштүү оору бир түшүп,
Ошондо адырда жылкы алабаш
Аргымак-буудан аралаш
Айдап күтчү бала жаш,
Ошондо ага-ининин баары кас!
Кейишин айтып коңгурап,
Кейимек болду бадышаң:
«Менин көзүм өткөн соң,
Кең Талас сага эл болбойт,
Бадыраң темир курч эмес,
Жердигинде башка өскөн иттер журт эмес.
Курама темир курч болбойт
Жердигинде башка өскөн иттер журт болбойт.
Алты арамдын чалгырты жүрчү көзүндө,
Чамасы келсе алты арам
Чалганы жүрчү өзүмдү.
Кыңырты жүрчү сөзүндө,
Кыйшыгы жүрчү көзүндө,
Мен өлгөндө сен өлүп,
Сен экөөбүз тең өлүп,
Өзөнгө тартып конбойлу, айым,
Экөөбүз өрт өчкөндөй болбойлу!
Эр өлгөндө катынга төркүн жакын болуучу,
Жыйылуу мүлкүң чачып кет,
Төркүнүң Темиркан көздөй качып кет.
Темирканга барганда
Тентегиң ташта долу күң,
Арка чачың өрө көр,
Алты айлык болгон Семетей
Бир тууганың Ысмайылга бере көр!
Мойнуна тумар тактыргын,
Бир тууганың Ысмайылга бактыргын.
Кири бар кийим кийгизбе,
Жашы он экиге келгенче
Кыргыздын жайын билгизбе.
Ата жайын туйгузба,
Жанды бир кудай жаратат,
Долум, жаным чыгып баратат.
Он экиге келгенче
Кармап бергин молдого,
Олок эле болуп калбасын.
Мылтык берип колуна
Мерген кылгын баланы.
Жашы он экиге келгенде,
Кайра Талас көздөгүн.
Арбагым азыр бар болсо,
Жолунан тосуп алармын.
Чакыр бери, Кошойду
Тилегениң бердиби,
Кошой, Төштүк келдиби?
Үзүлгөнүң уланып,
Чачылганың жыйналып,
Сарамжалың бүттүбү?
Чыкыр бери, дөөлөрдү,
Алып кир, бери алптарды,
Бир көзүмдү салайын,
Кыяматтык досторго
Учурашып калайын!
Катагандын кан Кошой Шай колдогон эр эле,
Элемандын Төштүгү Эзелки достуу эме эле.
Карачанын Сайкалы Кыяматтык боз эле.
Урумкан уулу Көкбөрү Бир күндө үч антташкан дос эле.
Кызырдуу бирим кырк чоро Кыяматтык шеригим,
Кадырлашым Каныкей Кара жандан кешигим.
Кысталыш жерде жол берген,
Караңгы күндө көз тапкан,
Капылеттен сөз тапкан,
Башын баргектүү талга жөлөгөн,
Аягын миң алтынга бөлөгөн.
Туу кармаса былк этпес,
Турган жерден кылт этпес,
Жоодон кайра тартпаган,
Өлүм десе кайтпаган,
Көктөн жылдыз козгошкон,
Кыяматтык достошкон,
Биттей кезде бириккен,
Бармактай күндө баш кошкон,
Кыябынан кабылган,
Кичине күндө табылган,
Абам Бакай кабылан,
Караан кылган олуям Канымды бери чакырчы!
Аргынкандын Ажыбай Акылга дыйкан эреним,
Капыр менен бусурман
Арага жүргөн береним.
Кара тилин кайраган,
Кан алдына сайраган,
Чубурата сүйлөгөн,
Ашык сөздөн билбеген,
Аргынкандын баласы,
Үзүлүп кетсе улаган,
Кайран жанды аябай,
Эсенкандын алдынан
Бурулча кызды сураган,
Ажыбай, Бакай аты уйкаш
Карымды бери чакырчы!
Үзүктөй калпак эр Шууту,
Кырктын башы Кыргыл чал
Жанымды бери чакырчы!
Ырамандын Ырчы уулу,
Ырдап тургун кашыма,
Төмөн кандын Төлгөчү,
Төлгө салчы башыма,
Ажыкан уулу Баймат таз,
Ыйман айтчы кашыма!
Жакыным кел, жаным кел,
Жалаң жолдош кырк чоро,
Бириң калбай, баарың кел!»
Манас кандын зор ордо
Эшигин Каныкей долу ачты эле:
«Канкорум жаман болду», - деп,
Кан Бакайга басты эле,
Кандын баары дүркүрөп,
Кан Манас көздөй басты эми.
Көөдөнгө батпайт көп санаа,
Токсон беште Кошойдун
Көзүнүн жашы он талаа:
«Токсондо Кошой кары өлбөй,
Тоодоюм Манас эр өлүп,
Манас эмес береки
Толуп жаткан бусурмандын баары өлүп,
Бел байлаган бел өлүп,
Мындай кудай урабы?!
Белгилүү Манас шер өлүп,
Өзөнгө бойлой кондумбу,
Манасым, өрт өчкөндөй болдуңбу?!
Токсонго чыгып мен өлбөй,
Тоодоюм Манас сен көмбөй,
Алдыңкы жолду чаңдатып,
Бусурман журтту айдатып,
Кара ашыма тойбодуң,
Кабылан, колуң менен койбодуң!
Кантейин, Манас кабылан,
Сенден мурун өлбөдүм,
Капыр менен бусурман
Кан Кошойдун ашы, - деп,
Манасым, дүрбөтүп айдап келбедиң.
Манасым, сен ааламга жеткен дүмөгүң,
Бадыша сенден айрылып,
Кошоюңдун көмүлбөй калды сөөгү.
Манасым, кара жаак айбалта
Кайкалатпай ким аштайт,
Капырдан болсо чоң мүшкүл,
Алакандай ысылам
Муну капа кылбай ким баштайт?
Долоно саптуу айбалта
Толгондурбай ким аштайт,
Береги толкуп жаткан бусурман
Тозок бир келсе кытайдан
Муну тоздурбастан ким баштайт?
Белекке калса боз кисе
Белине кынай ким курчайт?
Белгилүү Манас белегим,
Мээнеттүү жанга керегим,
Ысык-сууктан тозуучу
Орнотулуу чынарым,
Капырдан жаман иш келсе,
Ким жазат минтип кумарым?
Токсондо Кошой кары өлбөй,
Мындай кудай урарбы?!» Алапайын таба албай,
Кан Кошой кирди каңгырап.
Арт жагынан карасаң,
Тогуз уулдун кенжеси,
Бир кудайдын мендеси,
Элемандын эр Төштүк:
«Манас кан, эгиз козу түгөйүм,
Эгизим сенден айрылып,
Эл баштап кантип жүрөйүн!
Ата, кудай буйругу,
Жаяны кесип жечү элем,
Астымда Манас кан турса Жаң-жуңду бузам дечү элем,
Кара найза, Зулпукор
Көөлөшөрмүн дечү элем,
Олуям Манас турганда Он сегиз миң ааламга
Курган жан, жөөлөшөрмүн дечү элем.
Ич этимден ок өтпөс,
Мен кийишермин дечү элем,
Ушу Манас барында
Он сегиз миң ааламга
Мен тийишермин дечү элем!
Ааламдын жаны тындыбы,
Айкөлүм Манас сындыбы?!»
Коңгурап ыйлап эр Төштүк
Кол алышып турду эми.
Урумкан уулу Көкбөрү
Көктөн жылдыз боз экен,
Манас менен бир күндө
Үч антташкан дос экен.
«Достум Манас олуям,
Аласасы кудайдын
Жаман болуп турдуңбу?
А дүйнө сапар жол тартып,
Алакандай ысламды
Достум сен, өрт өчкөндөй кылдыңбы?
Айтылымыш чын болсо,
Акка моюн бурабыз,
А дүйнөгө барганда
Достум, кол кармашып турабыз.
Буракка жүктү артарбыз,
Ажайып талак күнүндө
Достум, тең бөлүшө жатабыз.
Кош, жан достум Манас», - деп,
Кол кармашты Көкбөрү.
Көкбөрү минтип турганда,
Калайык ыйлап, кан ыйлап,
Карап чыдап тура албай,
Ошондо калктын баары ыйлап:
«Көмүлбөй эми калдым», - деп,
Баякы көк жалың Кошой дагы ыйлап.
Аманат жаны куурулуп,
Акыреттик зор Бакай:
«Асылым Манас өлбө, - деп,
Көзүнөн аккан кандуу жаш
Акырек ылдый жуурулуп:
«Кара-Шаар, Камбылын
Камаганда өлбөдүм,
Калдай менен шибээсин
Талаганда өлбөдүм.
Тайлак төөдөй тайтаңдап,
Көөп турганда өлбөдүм,
Алым салып кыздарын
Өөп турганда өлбөдүм.
Камап Бээжин калаасын
Алган жылы өлбөдүм.
Узунунан Ай Жаң-Жуң
Салган күнү өлбөдүм,
Алтын жыйып кытайдан,
Алым-салык көп салып
Алган жылы өлбөдүм!»
Бакай ыйлап буркурап,
Бадышаңыз көргөн соң:
«Абаке Бакай, ыйлаба,
Акырет сапар баратам,
Менин аманат жаным кыйнаба!
Алдасы буйрук кылган соң,
Жан алуучу бериште
Беш колун сунуп турган соң,
Казасы жеткен өлбөйбү,
Жараткан жазып койгонго
Мендеси кургур көнбөйбү,
Киргизбейби казган көр,
Батырбайбы кара жер,
Кайгырба, Бакай, каным сен,
Өзөн бойлоп конбой жүр,
Манастын бардыгындай болбой жүр
Кан өлгөндө карыга
Уйкудан бөлөк жаны жок,
Төөдөн бөлөк малы жок.
Топуюп белиң курчанып,
Топко бузук салбай жүр.
Бадышаң Манас барындай
Баатырым, жыйын болсо барбай жүр
Жыйынга абаң барганда,
Баякы куу сакал Бакай дебесин,
Куу сакал сөздү укканда,
Курдашың Манас дагы жок,
Бакай кан ошол күнү өлбөсүн!
Бакай кан, топ жагына аманат,
Желмаян менен Бозбуура
Жана Куу инген сизге аманат!»
Керээзин Манас айткан соң,
Кейишти бүткүл журт тарткан соң,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Чиркин, ушундай экен дүйнө шок!
Арка-моюн арасы,
Кабылдап ооруп кетиптир
Баякы айбалта тийген жарасы.
Жана кабыргадан кадимкидей баатырды
Алар оору табылган.
Жана кан чыгарып жайдырган,
Кыр арканын кезеңден
Алөөкөнүн Калчага
Өпкөнү жара сайдырган.
Болоттун учу бактырган,
Коркок болуп көп ойноп,
Жүлүндөн ары өтүптүр,
Муну менен баатырдын
Ажалы чындап жетиптир.
Аласасы келген соң
Бадыша тарса-тарса жөтөлүп,
Ошондо Манас кайран шер
Жаздыктан башын көтөрүп,
Өөдө болуп: «Өө!» - десе,
Өжөк-өжөк кан кетип,
Дүпө-дүпө жөтөлүп,
Күрөктөй башты көтөрүп,
Күүлөнүп туруп: «Аа!» десе,
Баатырыңдын оозунан
Күрөк-күрөк кан кетип.
Бадышадан түңүлүп,
Бүткүл кандарыңдан ал кетип.
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат көздөй жөн тартып,
Алакай көзү жумулуп,
Акырет көздөй жөн тартып,
А дүйнө көздөй кетерде,
Коёнаалы жалгыздын
Ошондо он экиде кези экен.
Баякы ойрон жеңең Каныкей
Коё бербей Манаска,
Баланы кармап турган кези экен.
Аяш атаң Манас кан
Касиеттүү кан эле,
Аяш атаң Манастын
Тиктегенди соо кылбас,
Көзүндө каары бар эле,
Жүзүндө заары бар эле,
Карачу болсо оң кылбайт,
Байкачу болсо соо кылбайт.
Аяш атаң Манас кан Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси.
Бел байлаган Мекенин
Бели Манас болуучу.
Бел байлаган ыслам
Шери Манас болуучу», Деп, ошондо Каныкей,
Каарданып жулкунтуп,
Кармап турду баланы
Коё бербей булкунтуп.
Кандарынын баарысы
Кол алышып өттү эми.
Кылт деп Манас кабылан,
Кымбаттуу тууган кайран шер
Кыямат көздөй кетти эми.
Ошондо Коёнаалы чунагың
Он экиде кези экен,
Өрттөнгүрдүн өзү экен,
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Кирерине чаң таппай,
Ичерине кан таппай,
Каарданып токтобой,
Күйүп турган кези экен,
Күйгүлтүктүн өзү экен.
«Ушу аяш эне Каныкей,
Аяш атам Манаска
Учурашып кол тутпай,
Ушунтүп кантип калайын.
Ушу турган куу жанды
Аяш атам эр үчүн
Курмандыкка чалайын.
Керек десе өзүмдү,
Аяш атам Манаска
Аякташа барайын,
Керек десе өлөйүн.
Аяш эне Каныкей,
Кебнң менен курун кал,
Аяш атам Манастын
Азыз жүзүн көрөйүн,
Ай элем өзүм батайын,
Жолдош кылып чын алса,
Аяш атам Манаска
Аякташа жатайын.
Не дегенин угайын,
Айтса жоого чыдайын,
Атыша чыккан жоо болсо,
Желегин кармап жыгайын.
Аяш атам Манастын
Кытайдан келген жоо болсо,
Бээжинге чейин сүрөйүн.
Орустан келген жоо болсо,
Омбуга айдап кирейин.
Аяш атам Манаска
Кол алышып каламын».
Берен энең Каныкей
Белинен кармап бир силкип,
Колунан кармап зыргытып,
Арт жагына ыргытып,
Салам айтып сабылып,
Кирип барды жаш бала:
«Атакелеп» жалынып,
«Кызырдуу Манас атаке,
Кыямат кетип калыпсыз,
Кысталып турган бусурман
Каран таштап салыпсыз.
Кадыры толук кан атам,
Сапарыңыз саламат,
Балтыр бешик балаңыз
Бир кудайга аманат!
Кабылан атам кан Манас,
Мураадыңа жетиңиз.
Адырда жылкы алты сан
Артыңа таштап кеттиңиз!» Деп, ошондо муну айтып,
Жумулуп кеткен Манастын
Колунан кармап калды эми,
Кымбаттуу тууган кайран шер
Кыйындап кармап алды эми.
Катуу кармап алган кол,
Кайра көзү ачылып,
Кайра ойгонду Манас шер.
Манас, Манас болгону,
Манас атка конгону,
Кытайга кыргын салганы,
Бу колдууну көрө элек,
Бул өңдүүнү туя элек.
Азарын Манас салды эми,
Коёнаалы чунакты
Көздөп карап калды эми.
Муну менен Манастын
Коёнаалы чунакка
Көзү тийип калды эми:
«Аргын менен огойдон,
Кылым менен кыргыздан
Эл башкарып жүргөндө,
Сан кыйылган жок эле,
Бу өңдөнгөн баланы
Түк көргөнүм жок эле».
Ошондо кайран катын Каныкей
Ыйлап ийди чыркырап,
Боздоп ийди буркурап:
«Оңбогон төрөм, оңбойсуң,
Качан болсо, ач көздүгүң койбойсуң!
Кашына турган жалын жеп,
Кулан чалыш болдуңбу?
Басарга буттан айырып,
Сен жылан чалыш кылдыңбы?
Билбей турсаң ушуну,
Кең өзөндүн булагы,
Көкбөрүдөй достуңдун
Коёнаалы чунагы.
Кокуй канкор, койгун», - деп,
Колунан тартып алды эми.
«Оңбогон, долум, оңбойсуң,
Акылга дыйкан Каныкей
Качан болсо болбойсуң.
Бу бала эми күлгүнүндө күбүлөт.
Жаш экенде жайрайт ээ,
Жети күндөн калбайт ээ.
Менин айткан сөзүмө,
Кыяматтык дос элек,
Коёнаалы чунакты
Бересиңби Көкбөрү?
Берип ыраа сен көрсөң,
Достум ай, канжыгама чалайын,
Ичиңди жыйбай жакшы бер,
Чырагымды жолдош кылып алайын.
Колума кармап жалгызды,
Кыяматтык тар жолдо
Достумдан алган белек - деп,
Ушуну кармап барайын».
«Достум, балам бир эмес, өзүмдү ал,
Достум, көөкөргө куюп канымды ал,
Балам эмес, жан достум,
Керек болсо жанымды ал!»
Сапар салып дүйнөгө
Упат болгон жери ошол.
Калайык ыйлап, кан ыйлап,
Кошой, Төштүк дагы ыйлап,
Ажыбай, Бакай кары ыйлап,
Кан Манастын кырк чоро
Айза сайып бакырып,
Айкөлүм! - деп чакырып,
Катар тура калган жер.
Короолоп кызыл тал бүтүп,
Кожосандар жар бүтүп,
Ушу бүгүн Кең-Шордо,
Баякы кайран катын Каныкей
Тарак тийбес кайран чач
Талынан кармап жулганда
Ошондо тал-тал токой тал бүттү,
Сайыпбуруш кайран шерге
Жараткан өзү жар бүттү.
Бетинен аккан кара кан
Тушардан кызыл таш болду.
Көзүнөн аккан кандуу жаш
Дайра эле кара суу болду.
Алты күнү ай чыкпай,
Ой тобой, ай караңгы түн болду.
Ошондо жалпак өркөч Каранар
Төмөнкү Меке шаарынан
Кабылан алып келген мал эле.
Желгенине жел жеткис,
Басканына мал жеткис,
Өзү төө дебесе,
Жаныбар касиеттүү мал эле.
Ок өтпөгөн бадана
Бүктөп жүргөн Желмаян,
Ок, дарынын баарысын
Жүктөп жүргөн Желмаян.
Кайыңдын башын чалбаган,
Жалпак өркөч Каранар
Казаттан калып калбаган.
Манас жаткан капшытка
Чөгүп алды Желмаян,
Көздүн жашы он талаа,
Төгүп алды Желмаян.
Анын бер жак жагына,
Кум-Булактын белинен,
Даарат алган жеринен,
Таап алган Кумайык
Араандай оозун асманга
Ачып алды Кумайык,
Адамдан артык оңгурап,
Аягына Манастын
Жатып алды Кумайык.
Тамак берсе татпастан,
Айбан да болсо Кумайык
Боздогон үнүн баспастан,
Эчен күнү даам татпай,
Куруп калды Кумайык,
Капшыттан чыкпай оңулдап,
Улуп калды Кумайык.
Кан Манастын Ак шумкар,
Тегеренип калкактап,
Тескери учуп чалкактап,
Сасык жемдин баарысын
Чачып кетти Ак шумкар,
Кайып болуп көрүнбөй,
Качып кетти Ак шумкар.
Алтын кыска боолорун
Тытып кетти Ак шумкар,
Асманды көздөй көкөлөп,
Сызып кетти Ак шумкар.
Баягы асый чыкма Арбуудан
Бадыша Манас өлгөндө,
Байлап салса токтобойт,
Коё берсе оттобойт,
Айбан да болсо жаныбар
Аза күтүп алыптыр.
Ошондо кайран катын Каныкей
Кандуу бети жыртылуу,
Кара чачы жайылуу,
Калдайган кара башында,
Канкорунан айрылган
Отуз эки жашында:
«Адырда жылкы алты сан,
Аргымак, буудан аралаш.
Өз журтун кармап билүүчү,
Аркаңда эркек балаң жаш.
Тоодогу жылкың ала баш
Тобурчак, буудан аралаш,
Тозуп койчу бала жаш.
Тозокко салбай жанымды,
Тоодоюм көк жал, ала жат!
Ар уруудан көйнөгүм
Тартсам жетпейт мойнума,
Талыктырбай султаным,
Тарта гана кетчи койнуңа!
Бармактайда баш кошкон,
Султаным, биттейимде бириккен,
А дүйнө кеткен сен болдуң,
Азапты тарткан мен болдум.
Береки кара жаак айбалтаң
Кайкалатпай ким аштайт,
Сурап ичсе тойбогон,
Сугалагын койбогон,
Аргын, кыргыз элиңди
Тополоң кылбай ким баштайт.
Ашкере тулпар ала баш,
Сенин ага-иниңдин баары кас,
Азабыңды тарттырбай,
Айкөлүм гана султан, ала жат!
Кабылан, а дүйнө сапар жол жүрүп,
Бөлүнттүң менин санаамды,
Муну кимге тапшырдың
Аркаңда алты айлык эркек балаңды? »
Ошонтүп ыйлап турганда,
Кайраның төрөң өлгөндө,
Каранды калың элиң көргөндө,
Абыке, Көбөш аралаш,
Алты арам түштү адырдан,
Көбүнчө өкүрүк эмес тамаша.
«Эсил кайран, ээй», - деп адамдар
Анда-мында унчугат.
Унчугуп келген алты арам
Ааламга гана жетет чамасы,
Манас менен аталаш
Алты арам кичи катын баласы.
Абыке, Көбөш - эки арам,
Чыйбыт, Кочкор - төрт арам,
Ажыбай гана Көлбай - алты арам.
Анда-мында оңгурап:
«Эсил кайран, оой», - деп,
Алты арам өкүрүп коёт зоңгурап.
Бул арамын көргөндө,
Баягы кайран жеңең Каныкей:
«Бу кыйшыгы бар алты арам
Төбөмдөн түшүп жанчат, - деп,
Төрөмдүн сөөгүн көмдүрбөй,
Буламды булап алат, - деп,
Бузукту алты арам азыр салат», - деп,
Алапайын табалбай,
Асыл жеңең Каныкей
Бетинен кара кан агып төгүлүп,
Балтыр бешик Семетей
Колтукка кысып табыштап,
Алты арамга ошондо чыкты көрүнүп.
Абыкеси ак пейил тууган эр эле,
Көбөшү, көп кара мүртөс эме эле.
Баякы кайран жеңең Каныкей
Айлана басып сабылып:
«Уулдар», - деп ошондо
Алты арамга жалынып.
«Сенин бел байлап эле жаткан белиң
жок, уул ай,
Сенин белесте зор шериң жок, уул ай.
«Белгилүү Манас өлгөндө,
Калгандар белеске бойлой конду, - деп,
Кан өлгөндө баары өлүп,
Өрт өчкөндөй болду, - деп,
Уул ай, өрт өчкөндөй болбогун,
Береки кыйыгы турган душмандар
Төбөңүздөн баспасын,
Төрт түлүк малды чачпасын.
Тийип алып бээңи,
Кыргын кылып жүрбөсүн
Ушул өлүккө келген дөөнү.
Каяшаяк бергенди
Кармап алып урбасын,
Таласта аргын, кыргызга
Кан талоосун кылбасын!»
Каныкей ыйлап турганда,
Ак бейил тууган Абыке
Артыкча гана сөзгө көндү эми,
Аргын менен кыргызга
Кыйкырып гана конок алды эми.
Кудайдын салган буйругу
Ушундай экен көнүшүп,
Аргын менен кыргызга
Ошол келген конокту
Камчыга ченеп бөлүшүп.
Ар бир түрдүү канына
Сексен төөнүн отунун
Жагышына берди эми,
Сексен ирик, сексен бээ
Ошондо союшуна берди эми,
Жаткан төөдөй, уйдай кант
Чагышына берди эми.
Түтүнгө конок тартышып,
Алты күнү алты арам
Эчтеме менен иши жок
Конок бөлүп алды эми.
Күн кылкылдап батканда,
Элдин асты жатканда,
Кайран катын Каныкей
Баякы Кошойго ыйлап барды эми.
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп:
«Эрикпей жаткан бейиштин
Эшигин ачкан эр абам,
Капталуу жаткан капырдын
Калаасын бузган шер абам,
Айза кармап топ бузган,
Ааламдын каны эр абам.
Байкуш катын мен элем,
Бадыша кан Кошой сен элең,
Үзүлүп кеттим улачы,
Абаке, чачылып кеттим жыйначы,
Өчкөн отум тамызчы,
Абаке, өлгөн жаным тиргизчи.
Айкөл Манас иниңиз,
Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси
Бекитилүү Мекенин
Бели көк жал эмеспи.
Бел байлап турган дин ыслам
Шери гана көк жал эмеспи.
Өлөңдүү жерге өрт койгон,
Кара сууга кан куйган,
Канга кирип катыккан,
Кабылан Манас атыккан.
Колу тийген чени бар,
Кордук кылган жери бар.
Ашкере койсок айкөлдү,
Же көрүнөө койсок Манасты,
Көрдү ачып албасын,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Өлүктөн өчүн алчуудай
Даңгыттарга салбасын.
Кандай акыл кылабыз?
Эми кандай айла кылабыз?
Ай караңгы болгондо,
Абаке, түн эмине болуучу?
Аркада эркек бала жаш
Мунун күнү эмине болуучу?
Ага-тууган алтоонун
Чалгырты турат көзүндө,
Чамасы келсе моминтип
Чалганы гана турат өзүмдү».
Аланайын табалбай,
Кан Кошой турду маң болуп.
«Түгөнгөн дүйнө ушу», - деп,
Төштүк капа бир болуп.
Жана жеңең Каныкей
Түн ичинде баарысын
Чын ээрчитип алды эми,
Касиеттүү жан келген,
Төмөнкү Меке дылдадан
Ысламга ыймам болуп ал келген.
Баштап чыкты Кошой, Төштүк дөөлөрдү,
Чубатып чыкты ордодон
Көкбөрү менен Коёнаалы жөөлөрдү.
Алып чыкты чубатып
Кырк эшендей жөөлөрдү.
Бадыша Манас кандын сөөгүн
Кошой, Төштүк канына
Адалдап ага жуудуруп,
Супка салып оротуп,
Табытына салды эми.
Кечээ каралуу калган Каныкей,
Балтыр бешик Семетей,
Ат баштаган алты миң
Дооранына токутуп,
Жаназасын кан Кошойго окутуп.
Баш-аягын килем менен таңдырып,
Баякы асыл жеңең Каныкей
Тайбуурулга минди эми,
Колуна көөхардан күйгөн шам алып,
Ошондо жолду баштап жүрдү эми.
Эчкиликтин ташынан,
Өлө электе Манаска
Жай камдаткан башынан.
Оозун казган Каныкей
Жалгыз киши баткандай,
Ар жак жагын көөлөткөн
Алты миң гана кой баткандай.
Ичи жарык туптунук,
Жакут менен көөхардан
Аралаша жардырган,
Алты бучмак жерине
Ошондон гана жарык салдырган.
«Үстү урап кетет», - деп,
Алтымыш мелжем жерине
Алтындан түркүк орноткон.
«Ичи былжып кетет», - деп,
Мом темирлер буздуруп,
Эптүүлүгүн билгизген,
Үстүндөгү кара суу
Ичи гана менен жүргүзгөн.
Баатырдын жатар жайына
Алтындан орун жасаткан.
«Асты чирип кетет», - деп,
Арчанын күлүн төктүргөн,
Кырк жыл сууга чыласа,
Кылт этип чети оңбогон,
Сексен жыл сууга чыласа,
Серпилип чети койбогон,
Алтын түрдүү килемди
Астына кынап жайдырган,
Кайран катын Каныкей
Бу дүйнөнүн бейиши кылып салдырган.
Кошой, Төштүк карысы
Кирип кетти үңкүргө,
Ошол турган кырк эшендин баарысы.
Айза сайып өкүрүп,
Буйругу кымбат Алданын
Буйругуна да өкүнүп,
Бууданың Манасты койгон жери ошол.
Буйругуна көнүшүп,
«Таппат» сүрөө куранды
Таамай окуп беришип.
Катагандын кан Кошой
Карап турду сабылып,
Ошондо Каныкейге жалынып:
«Каныкей балам - кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу
Балам, сени катын деген оңбосун,
Сени ургаачы дегендин
Эгерде иши эки болбосун!» Деп, ошондо муну айтып,
Чубап кандар чыкты эми.