Манас - Саякбай Каралаев - 30

Бооруна колун алышып,
Канкор Манас алдына
Кулдук ура салышып:
«Капыр болсоң, канкорум,
Калтырбай союп саларсың,
Бусурман болсоң, баатырым,
Бизди сактап аларсың.
Биз да ыслам дининде,
Тууган элек зилинде.
Биздин тилди алыңыз,
Биз эле сизге багындык,
Алымыңды салыңыз,
Бузбай-чачпай, баатырым,
Эр экениң чын болсо,
Букара кылып алыңыз.
Бусурмандын шерисиң,
Айтканыңа көндүк, - деп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эми сизге бердик, - деп,
Жыл - он эки ай болгондо,
Алымыңды салыңыз,
Өлтүрбөстөн, житирбей,
Шер экениң чын болсо,
Букара кылып алыңыз!
Баатыр элең, шер элең,
Дегениңе көнөлү!
Алтымыш кундуз, миң жамбы,
Жылында муну берели!
Кан казына күтүүгө
Кабың толгон ал керек.
Кайрыдин менен кагышсаң,
Капыр менен чабышсаң,
Биз өңдөнгөн букара,
Жаман да болсо эл керек.
Кечээ, олуят Бакай карың бар,
Эреңдердин баары бар,
Өлбөгөн жерде калыштык,
Кыз талашып Бакайга
Кызык болуп салыштык.
Кызырлуу өзүң келген соң,
Дегениңе көнөлүк,
Кыз жакшысы Көрпөян,
Тартууга аны берелик.
Кандын ичи - көл-дайра,
Капалыкты кечиңиз.
Канкор Манас, кабылан,
Караан керек эмеспи,
Жанаалы менен Карачты
Өлтүрбөй таштап кетиңиз.
Айбаттанып айкырсаң,
Көп эле болсок өлөрбүз,
Сиз арслан, биз чычкан,
Чапчысаң нени көрөрбүз.
Көөндөп тил алыңыз,
Көөнүң келбей баратса,
Көмкөрө кырып салыңыз».
Жанаалы, Карач көп колу
Аттан түшүп жабылды,
Айкөл шердин өзүнө
Абыдан карап багынды.
Өлгөн менен арман жок,
Кабылан төрө Манаска
Укурук кайрар калган жок!
Жанаалы, Карач канды алып,
Айкөлдүн ушу кызыгы,
Аман болсо көк жалдын
Кылымга тиер бузугу.
Ташты чаап, жол кылды,
Далай жерди кор кылды.
Кылычка кымбат кын кылып,
Кыйла жерге чыр кылып,
Чоң тебетей, узун тон,
Эрдикти эпсиз таратып,
Чамбылдын журтун каратып,
Узун чокой, шири ыштан
Калчаны чаап, кыз алып,
Чыккан экен канкоруң
Жер жүзүнө узанып.
Аккула буту тийбеген,
Жерде бүтүн калабы?
Айкырыгын укпаган,
Эрде бүтүн калабы?
Куу ылаачын теппеген
Кууда бүтүн калабы?
Курган Манас тийбеген
Журтта бүтүн калабы?
Ал аңгыча болгон жок,
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Бакай айткан Көрпөян
Ургаачынын узу экен,
Карач кандын кызы экен,
Адими торко кийгизип,
Атышка минер тулпар, - деп,
Арторуга мингизип,
Көк жал Бакай абакең
Көрпөян алды тартууга.
Ошолор айың кылды - дейт,
Ушак кылып турду - дейт.
Олжого булар тунду, - деп,
Олжо катын кылды, - деп,
Чоң күчүнө салды, - деп,
Ике кыйбай, той кылбай,
Икесиз катын алды, - деп,
Айтса кызык кеби бар,
Айкөл, Бакай экөөндө
Жанаалы, Карач кеги бар.
Жанаалынын Наркызыл,
Туура тулпар мээси жок,
Жол жорголуу, жанга тынч,
Жоон көкүрөк чоң тулпар,
Айзага камбыл түрсаяк,
Алыска минер үкү аяк,
Мындай жылкы табылбайт,
Жер жүзүндө эренге
Мындай күлүк кабылбайт.
Абаң Бакай муну ойлоп,
Кырк чоронун мыктысы,
Кыйласынан чыйрагы,
Ачык кабак, жайык төш,
Болумдуусу Боз уулга
Абаң Бакай кабылан
Эрин тиштеп, көз кысып,
Кырк чорого көргөзбөй,
Жаңдоо кылып турду эле.
Көз кысса билер кырааны,
Ыраагын жакын кылары,
Манас менен кабыргалаш тууганы,
Кан Бакайды карата,
Эликтей ыргып турганы.
Кан Бакайга барганда
Бакай жайы ушундай,
Эрге билгич жарыя,
Ал Боз уулга муну айтып:
«Чамбыл-Бел бизге жер эмес,
Жанаалы, Карач - эки дөө
Түбүндө бизге эл эмес,
Жанаалы, Карач экөөнүн
Буйгаты турат сөзүндө,
Бузугу турат көзүндө.
Семирип-сергип алганда,
Чылбыр чайноо кылышат,
Мындайраак болсок өзүбүз,
Чырдашканы турушат.
Биз бу жерден кеткенде,
Кермеге бутун артуучу,
Кеби суук Жанаалы
Керней күүн тартуучу.
Бул жерине кайткыча
Сураса бербес Наркызыл,
Суук укурук салып кел,
Көрүнөө бербес Наркызыл,
Көргөзбөй сурап алып кел.
Олжо кылар жан экен,
Манастын зайыбы Акылай,
Ылайыктуу мал экен».
Бакай мындай дегенде,
Жаадай учуп Боз уул
Жанаалы, Карач экөөнө
Жана жетип барды эми,
Астындагы Наркызыл
Туу куйругу бир кучак,
Тулпарлык сыны бар экен,
Тегин куйрук, жал эмес,
Тегиндер минер мал эмес,
Каалап келдим Кызылды,
Бул Кызылды көргөндө
Кайтадан көөнүм бузулду.
Кандуу айза колго алып,
Каршы-терши ыргалып,
Канкор минер мал экен,
Бугудай мойнун буратып,
Бузук жерге чуратып,
Буудандар минер мал экен.
Кынсыз кылыч байланып,
Какандан бери айланып,
Кармашка минер мал экен.
Аркасы бийик, зээри бас,
Адырга салса оюбас,
Тулпарлык сыны бар экен,
Кабылан көк жал Манаска
Ылайыгы бар экен.
Деген сөзгө көнүңүз,
Каалаган тулпар Наркызыл,
Каалап келдим бериңиз!
Наркызыл берсең кебим бар:
«Наркызылды бербесең,
Акыры сенде кегим бар».
Бадананы кийинип,
Баатырлар минер мал экен!
Боз уулду кудай урганы,
Оң-тетири кеп айтып,
Наркызыл сурап турганы.
Берен экен, Боз уулга:
«Бербеймин», - деп айталбай,
Бек ыңкылдап турду эми.
Башын жерге салышып,
Баарыдан мүшкүл ушу, - деп,
Жерди чукуп калышып,
Чама чарчап, ал кетип,
Бербей турган чама жок!
Сураса бербес Наркызыл,
Болумдуу тууган Боз уул,
Суук укурук салды эми,
Ойносо бербес Наркызыл,
Омбутуп тартып алды эми,
Канкор шердин алдына
Калжаңдатып каранды,
Тартуу кыла салды эми.
Кан Манастын кырк чоро
Катар жүрүп калды эми,
Ажыбай, Бакай эгиз кан
Айкөл шердин алдына
Онжоңдотуп каранды
Алып жетип барды эми.
Бакайдын жайын сураба,
Тирүү жүрсө сөзү ачык,
Атка сынчы, эр билгич,
Арслан Бакай көзү ачык.
Айкашкан жоого бет алса,
Арслан Бакай абаңдын
Ыктуулугу дагы бар,
Акыл тапкыч эң кыйын,
Мыктуулугу дагы бар,
Манас шердин алдына
Наркызылды жетелеп,
Акырын сүйлөп, бек таштап,
Наркызылдын маанисин,
Айкөл Бакай кеп баштап:
«Чалгын минсе чарчабайт,
Ойрон болгон Наркызыл
Оорукка минсе оорукпас,
Алты ай минсе арыбас,
Алтымыш асый болгуча
Азуусун сөйкөп карыбас,
Айгай укса шашпаган
Артык сыны көрүнөт.
Айдын караңгысында,
Бир изин ката баспаган,
Туяк тийген жерлери
Туш-тушунан бөлүнгөн.
Кыр-кырынан караса,
Кызык экен Нарбуудан,
Тулпарлык сыны көрүнгөн.
Алты ай минип жол тартса,
Чамасы кетип чалдырбайт,
Чылбыры тутам калбаса,
Чындаган жоого алдырбайт.
Үстүнө артса жүгү жок,
Адамдан эстүү мал экен,
Айтайын десе тили жок,
Сураса бербес каранга
Сугум түшүп чыр кылдым,
Жанаалы бизге эл эмес,
Кызыталакка сын кылдым.
Аттуу кылып Карачты,
Не мураска жетели,
Азыр колго түшкөндө
Темселетип кетели.
Айтсам кызык кебим бар,
Өпкө жарып, баш кесер,
Өт жарышып, кан төгөр,
Өлчөсөң далай душман бар,
Маңдайыңда бараң бар,
Басташар элиң далай бар,
Кыр жагыңда кытай бар,
Абаң Бакай кеби бар,
Алыша кетсек кокустан,
Алөөкө уулу Коңурбай,
Так ошонун кеги бар.
Азапты арбын баштадың,
Кан Алөөкө баатырды
Кармап союп таштадың».
Айкөл Бакай муну айтып,
Билбегенди билгизип,
Кызыр чалган көк жалды
Мунтип жолго киргизип,
Кызыр чалган Манасты
Ээрчитип Бакай эр кылып,
Ак марал айдап уй кылып,
Алышкандын баарысын
Алсыратып буй кылып,
Ташты бузуп, жол салып,
Беттешкенди мент кылып.
Катылганды кайсады,
Өлөңдүү жерге өрт койду,
Тулаңдуу жерди тутантты,
Кара сууга кан куйду,
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Доошунан жан чыкты,
Ордо бузуп олжо алды,
Кырааныңдын барында
Кыйла жерге кол салды.
Кезиккенди кем кылды,
Кагышканды кайсады,
Ачуусуна тийгенди
Астыга салып айдады,
Кыйыгына тийгенди
Кырааныңдын барында
Азууга салып чайнады.
Кулак угуп, көз көргөн,
Укурук кайрар калбады.
Телегейи тең чыгып,
Кара нээт Жакыптан
Кабылан Манас шер чыгып,
Ордо бузуп, дилде алып,
Олжосуна баатырлар
Кара көздөн миңди алып,
Канкор Манас султандын
Шер экенин билгизип,
Карач кандын колунан
Каалап алган Наркызыл,
Акылайга мингизип,
Бет алган жоону кырышып,
Алтын дилде, көөр таш
Олжо кылып тунушуп,
Эрдикти эпсиз таратып,
Жанаалы, Карач - эки дөө
Чамбыл-Бел журтун каратып,
Манас, Манас болду - дейт,
Барбайып атка минди - дейт,
Калк башкарып, журт билип,
Кабылан атка конду - дейт,
Кырк жерден келип кырк кыраан
Телегейи тең болду,
Ичин карап олтурсаң
Жер жүзүнөн кең болду.
Кайра келип Таласка
Аргын, кыргыз ой тартып,
Конуп калган кези ошол.
Көк кенедей канкор шер Толуп калган кези ошол.
Кадырын калкка билгизип,
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Калкка кабар салды - дейт,
Аргын, кыргыз чогулуп,
Канкор Манас төрөнү
Кан көтөрүп салды - дейт.
Ээлик болду Таласка,
Бирдикти берди Манаска.
Кеңдеме, Кең-Кол, Таласты.
Кемитпе көк жал Манасты.
Алты-Шаар, Кокондон,
Айкөл Манас ошондо,
Алым алды ошондон.
Каяша айтар жоо калбай,
Кайыр айтар доо калбай,
Коштоп кийип суусар бөрк
Ыргап жатып калды - дейт,
Ордо күтүп, кан болуп,
Орунтуктуу жан болуп,
Кийгендер түлкү, киш болуп,
Кудайга иши түз болуп,
Айтканы журтка эп болуп,
Аргын менен кыргызга
Темир коргон чеп болуп,
Жылгындуу Кең-Кол, Таласты
Эби менен жер кылып,
Камбылдыгы билинип,
Алөөкөнү алды, - деп,
Кара кытай, манжууну
Такыр кырып салды, - деп,
Каканчындын чоң каны,
Карыканга билинип,
Атын угуп Манастын,
Кайгырган экен Карыкан.
Каарды катуу баштаптыр,
Алтын тактын үстүнөн
Кулап кете таштаптыр.
Калдайдан кабар угуптур,
Атамдын өчүн алсам, - деп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Бээжиндин Карыканынан
Буйрук сурап туруптур.
Алөөкөнүн Коңурбай
Кан алдына барыптыр,
Каарды катуу салыптыр:
«Келгендерден кеп уктум,
Кесирдүү бурут эр чыгып,
Менин атам Алөөкө
Алып койду - деп уктум,
Атамды кармап алыптыр,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарыптыр,
Алөөкөнүн түмөн кол
Төбөсүнөн басыптыр,
Там коргонун талкалап,
Кум коргонун кулатып,
Бүтүн баарын чачыптыр.
Калдайын эки бөлүптүр,
Калган алтын, сан дилде,
Калыгынын баарына
Үлөштүрүп бериптир.
Кан атамдын сакчысы
Каңгүрү качып келиптир.
Как ушундай болду - деп,
Мага кабар бериптир.
Кан атамдан айрылып,
Кантип тирүү турайын!
Атаңдын көрү, бурутка
Бурут деген журутка
Атамдын өчүн албасам,
Туубай туна чөгөйүн,
Кутурган экен ал бурут,
Мен бир кулжуңдашып көрөйүн!
Күн сайын арбып кетти - дейт,
Ал Манастын кадамы,
Алты-Шаар өөдө кубалап,
Абыдан кырып салды - дейт,
Атам Алөөкөнүн адамын.
Тили бурут тилинде,
Кызыталак, ал канкор,
Бизге душман зилинде.
Катылбай койчу уул эмес,
Кармашпай койчу кул эмес.
Ак үйлүүн союп жалмаптыр,
Алда-канча мүлкүңдөн
Кыпындай эме калбаптыр.
Дегеним ушу - көнүңүз,
Кырк кандын эли кытайдын
Балбандарын калтырбай,
Такыр жыйып бериңиз.
Сынчыны жанга алыңыз,
Ошо балбан баарысын
Чубатууга салыңыз.
Эрендерди эпсиз бөлүңүз,
Кутуруп жаткан бурутка
Кулжуңдашып көрөйүн,
Мени жумшап көрүңүз
Коңурбай мындай дегенде,
Безге сайган эмедей,
Ыргып кетти Карыкан.
Карыкан жайы ушундай:
Эң олуя жан экен,
Алты айчылык азапты
Азыр тиктеп билүүчү Билгичтиги бар экен.
Артык башаа, кудаа эмес,
Кудурөттөн жудаа эмес,
Капыр, - деп айтса сөз жетпейт,
Карыкандын кимдиги
Ушу убакка көз жетпейт.
Минген тагы - алтын так,
Алтын тактын үстүндө
Коңурбайга сүйлөнүп,
Карыкан турду таркылдап:
«Манаска барсаң өлөсүң,
Кырк кандын эли кытайды
Кайрылып кантип көрөсүң?
Бекер Манас эр эмес,
Менде тийчү шер эмес.
Кызыксаң кырып салгыдай,
Кытайдын журту ал эмес.
Манастын жөнүн сураба Эчен жыл мурун билинген,
Эрдиги менде катталуу
Чоң даңзага чийилген.
Кайыбынан жазылган,
Чоң бичикте Манастын
Кадимкидей аты бар,
Манастын аты көрүнөө,
Бээжинди Манас билет - деп,
Бээжиндеги алтын так
Канча экенин билбеймин,
Кан болуп Манас минет - деп,
Кызыр чалган кыркышкан аман калабы,
Кырк чилтендүү Манаска
Беттеп менде барабы?
Бекер Манас эр эмес,
Менде чыдаар шер эмес,
Айтканым ушу билип ал,
Оой, Коңурбай тилимди ал!
Тил уккан киши кан болор,
Тил албаган мал болор,
Малча басам дегендер,
Акыры түбү нан болор.
Балтыр этиң толо элек,
Кара көк жал Манаска
Кармашар чагың боло элек,
Күн мезгили - алты жыл,
Алты жылга толгондо
Бедөөнүн жалын өрүп ал.
Беттешер болсоң Манаска
Бул Бээжинден көрүп ал.
Чатак иш далай кабылар,
Чапчышсаң Манас табылар
Калчаны тыйып Карыкан,
Тыргоотун тыйпыл жыйыптыр.
Атасы өлгөн жетим,- деп,
Коңурбайдай калчаны
Кечилдин каны кылыптыр.
«Керүүгө салган там болгун,
Кейибе өлгөн атаңа
Кечилге мыкты кан болгун!
Жылы алты жыл күйүп ал!» -
Карыкан туруп муну айтып,
Коңурбайды токтотуп,
Калдайга кабар салды - дейт,
Кабарын айтып Манастын,
Тыргоотун тыйпыл тыйды - дейт.
Коңурбай жайы мындайча,
Манастын жөнү андайча.
Муну мындай таштайлы,
Алтайдан келип дөө болгон,
Нойгут журтка ээ болгон,
Касиеттүү кан Акбалтай
Ошондон кабар баштайлы.
Чубак баатыр баяны 5
Калкына калыс кан болуп,
Кайран Балтай ошондо
Касиеттүү жан болуп,
Акбалтайдын сырдашы,
Акыреттик курдашы,
Эр Кутубий ал болуп,
Алайды ээлеп жер кылып,
Нойгутту күтүп эл кылып,
Топозу токсон миң болуп,
Байлыгы журтка дүң болуп,
Жылкысы жети сан болуп,
Жеткилең кыйын кан болуп,
Малы түмөн, бала жок,
Байкуш болуп Акбалтай,
Бала күтөр чара жок.
Бир бала үнүн угууга,
Бир мураска чыгууга,
Сандаган малдын баарысын
Сарып кылып үрөдү,
Кудайдан бала тиледи,
Мында да бала көргөн жок.
Күнү менен түн өттү,
Арадан эчен жыл өттү.
Түп нускада мындай тема жок.
Бала көрбөй Акбалтай,
Байкуш болуп калыптыр.
Бир баланын айынан,
Кудайдан тилеп, Акбалтай
Алтымыш катын алыптыр.
Алтымышы тең туубай,
Туяксыз болуп калыптыр.
Кудурөттүн жазуусун
Курган Балтай көрүптүр,
«Башы жок мал экен го,
Күтүп жүрүп нетем» - деп,
Малынын теңин бөлүптүр,
«Ээси жок малды нетем»,- деп,
Бала үчүн азап көрүптүр,
Малынын теңин Акбалтай
Жетим менен жесирге
Үлөштүрүп бериптир.
Арбын малын үрөсө,
Мазарлуу жерге түнөсө,
Кудайдан бала тилесе,
Дагы бала көрбөптүр.
Арбын малын чачыптыр,
Армандуу болуп калыптыр.
Кутубийин чакырып,
Куруган экен Акбалтай,
Минтип куруп жүргүчө
Мекеге тентип кетем,- деп,
Турган экен Акбалтай.
Алтымыш нөкөр, Кутубий
Алтымыш адыр чалууга
Жүргөн экен ошондо
Салбырынга барууга.
Эл өөдөгө тартарда,
Ат кара тил мезгилде,
Жонокко чыга келгенде
Жолдошу кыйла жан болуп,
Жобогон экен Акбалтай:
«Туяк бала», - деп жүрүп,
Көзү кеткен ириңдеп,
Көкүрөгү кирилдеп:
«Бала», - деп, жүрүп Акбалтай
Сакалы калган ак болуп,
Өлө турган чак болуп,
«Куу баш болуп калам, - деп,
Курган куу баш бир өлсө Кургакка чыккан буудайдай,
Туяксыз болуп калам», - деп,
Кылча көрбөй куу жанды
Кыйналып Балтай куруптур,
Кызыталак бала үчүн
Кайран Балтай куруптур.
Мунарык болуп бурчтанган,
Булунгур болуп учтанган,
Чоң талаанын бетинен,
Медийендин чөлүнүн
Бери жаккы четинен
Куржунга салып бүктөлүү,
Куу каймалга жүктөлүү,
Ак кийизге жайлалуу,
Төөнүн өркөчүндө байлалуу,
Кудай Таала куп кылып,
Жайлап кеткен кези экен,
Ойсул ата, куу инген
Өркөчүнө каймалдын
Байлап кеткен кези экен.
Акбалтайдын алдынан
Ойсул ата, куу каймал Акбалтайдын төл малы
Каршы чыга калганы.
Каршы инген келгенде
Өркөчүнүн өзүнөн
Бар-бар-бар-бар ыйлап,
Баркырап бала бек ыйлап,
Баркырап бала ыйласа,
Кулак, мурун жеп ыйлап,
Баланын үнүн укканда
Байкуш Балтай канетет.
Көкүрөк чери ачылып,
Көзүнүн жашы чачылып,
Кайыптан бала табылып,
Капа болгон Балтайдын
Абийири минтип жабылып,
Куржундагы баланы
Курган Балтай алды эми.
Жылаңач дене этине,
Ал баланы салыптыр.
Маңдайдан чыгат бакырык,
Баякы Балтай ошондо
Кутубийди чакырып:
«Оой, Кутубий, курдашым,
Өлүм орток сырдашым!
Абийирим эми жабылып,
Издегеним табылып,
Үзүлгөнүм улады,
Чачылганым жыйналды,
Өчкөн отум тамылды.
Өлгөн жаным тирилди.
Айланайын Кутубий,
Балалуу болдум, муну бил,
Кутубийим, сүйүнчү!» Деп, ошонтүп, Акбалтай,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Көзүнүн жашы он талаа,
Ак сакалы суюлуп,
Эки көздөн аккан жаш
Акырек ылдый куюлуп,
Кан Балтайды көргөндө
Карап Куту дагы ыйлап,
Карып чалды көргөндө
Караган жандын баары ыйлап
Мына ошондо Акбалтай
Барган жандын баарына:
«Курдаштарым, досторум,
Чекемде жалгыз көздөрүм,
Айтып турган сөздөрүм!
Бала таап алды - деп,
Бир адамга билгизбе,
Бир кишиге туйгузба!
Айтканымды куп билип,
Ак буудай унун чайнап бер,
Айтпаска өзүң ант кылып,
Ак куранды кармап бер!
Марттыгым башка көрүп ал,
Сандап жаткан көп малды
Калтырбай баарын бөлүп ал!» Деп, ошонтүп, Акбалтай,
Күүгүм кире, күн бата,
Элдин алды ным жата,
Бир адамга билгизбей,
Бир кишиге көрүнбөй,
Кең Алтайда элине
Салып жетип келди эле,
Ич этине катып баланы
Алып жетип келди эле.
Байбичеси Маркатай
Ургаачынын узу экен,
Ата жайын сурасаң Кайып кандын кызы экен.
Жез оймоктуунун ыктуусу,
Ургаачынын мыктуусу,
Алтымыш катын улуусу,
Узун чачтын сулуусу,
Жез оймоктон оолуккан,
Баатыр Балтай көк жалга
Он төртүндө жолуккан.
Биттейинде биригип,
Бармактайда баш кошуп,
Биттейинде бириккен.
Ак икелүү курбалдаш:
«Бет алдыңа келдим,- деп,
Кыркка чыга келгенде,
Кызык дүйнө ушундай,
Куу баштыктан кутулдук,
Кудайыңдын бергени!
Мойнуна тумар тага көр,
Алдейлеп жакшы бага көр! Деп, ошонтүп, Акбалтай:
«Байбичем эркек тууду»,- деп,
Оо, дөбөдөй эт кылып,
Ноот көлдөй чык кылып,
Тоюна токсон сойдурду,
Азууларын аркайтып,
Алдыңкы эрдин шалкайтып,
Ардан союп бир миңди,
Ат чаптырып той кылып,
Ааламдын калкын чогултуп,
Санжыргалуу дүң кылып,
Санатын калкка билгизип,
Балалуу болуп, Балтайың
Тунуп калган кези экен,
Сандаган малдын баарысын
Кырып салган кези экен,
Чоң тамаша, жыргалды
Кылып салган кези экен.
Журт чогулуп, той кылып,
Адам тапкыс ой кылып:
«Бешик бооң бек!» - дегенге
Бээ баштаган беш тогуз Бегиликке бериптир.
Төө баштаган төрт тогуз Сүйүнчүгө бериптир.
Калктын баары тоюнуп,
Калың малдар союлуп,
Калайыктап бакырып,
Калың журтту чакырып,
Картайганда Акбалтай,
Сексен төрткө келгенде
Акка моюн буруптур,
Байбичем эркек тууду - деп,
Жар чакырып туруптур:
«Өзөндөн чыккан бир булак,
Өлгөндө көргөн бир чунак.
Айланайын калайык,
Баласыз болуп башында,
Бала көрүп калыпмын
Так сексен төрт жашымда.
Өлгөндө көргөн балама,
Айланайын калайык,
Атын коё салыңар,
Ат баштаган алтымыш
Ат койгонуң, алыңар,
Байып жатып калыңар!»
Кабар кылса оолугуп,
Калайыктын баарысы
Калган экен чогулуп,
Аксакалдуу карганы,
Кыйлага жашы барганы,
Кара сакал, кер мурут,
Чогулушту бар жаны.
Баланын атын коё албай,
Жыйылышкан көпчүлүк
Ат коюуга боло албай,
Ак сакалы акшыйып,
Кара сакалды карады,
Кара сакал баарысы,
Боз баланы карады,
Боз балдары ошондо
Чогуу качып тарады.
Ат коюуга жан чыкпай,
Алек болуп турганда,
Элдин бияк бетинде,
Купта жакы четинде
Жылаңайлак, жылаңбаш,
Өзү токсон жашында,
Аса таяк колунда,
Даараты бар көтүндө,
Ыйманы бар бетинде
Жетип келди үлкөн жан,
Аты Кызыр өзү экен,
Ат коюуга балага
Жетип келген кези экен.
Көңүлү кызык бөлүнөт,
Акбалтайдын көзүнө
Ат коюучу абышка
Алда эмне көрүнөт!
Кыбыланы бет алып,
Маркатайдын колунан
Баланы алды көтөрүп,
Бала турат барбактап,
Энчи бөлүп берчүдөй.
Аты Кызыр дубана
Ал баланы алыптыр,
Эки колдоп салмактап:
«Оой, Акбалтай, карачы,
Адал экен санааңыз,
Өлчөөн карап отурсам,
Өлгөндө көргөн балаңыз.
Капанын баарын жоёлук,
Баланын атын коёлук,
Акбалтайдын арсланы Аты Чубак эр болсун,
Сайганы токсон миң болсун,
Санаты калкка дүң болсун!
Отко салса күйбөсүн,
Сууга салса батпасын,
Менде азар салбасын,
Беттешкен аман калбасын!
Адамдын алы жетпесин,
Арсландын тиши өтпөсүн!
Бул балага беттеген,
Кагышкан кара жер болсун,
Чуулганы басылбайт,
Аты Чубак эр болсун! Атын койдум баланын.
Болбойт сөздүн бекери,
Он эки жашка келгенде
Аты Чубак бул уулуң,
Арслан Манас жөкөрү.
Кармашары Каканчын,
Касташары Бакбурчун.
Беттеп менде барбасын,
Бет алган аман калбасын.
Эрен да ошол, шер да ошол,
Ай-ааламды буй кылган
Арслан Чубак эр ошол.
Жашы он экиге келгенде
Барып консун Таласка,
Чоро болсун Манаска!» Деп, ошонтүп, дубана
Маңдайынан үч сылап,
Калк эми кайнап толгону,
Баланы берип Балтайга,
Атты койгон дубана
Көздөн кайып болгону.
Бала көрүп Акбалтай,
Бардыгын чачып катыкты,
Акбалтайдын Чубак,- деп,
Ааламды бузган чунак,- деп,
Атагы кыйын атыкты.
Ат коюлган Чубактын
Мойнуна тумар такты эми,
Алтымыш өгөй энеси
Алдейлеп күтүп бакты эми.
Жашы алтыга келгенде -
Күйүп турган чок чыкты,
Бул Чубактын тентеги
Нойгут журтта жок чыкты.
Урушса бала өлтүрүп,
Убара кылды Балтайды:
«Чубагым чылгый чуу чыкты,
Бирөөнүн көзү тиет»,- деп,
Ар күнү наалыш кылганда,
Эртең менен турганда
Ырымды ырас кылчу экен,
Алты кара буканы
Кескилетип ийчү экен.
Чубак үчүн Балтайдын
Сандаган малы күйү экен,
Сандаган малы күйсө да,
Жалгызды аман койгун, - деп,
Атакеси Акбалтай
Кудайдан тилеп жүрчү экен.
Аалам журтту буй кылган,
Түбү жайы ушундай
Акбалтай уулу Чубактын.
Арзан Чубак ал эмес,
Ааламды бузган чунактын
Тентегин Балтай көрүптүр,
Алты жашка келгенде,
Атакеси Акбалтай
Төмөнкү Меке шаарына
Молдого кармап бериптир.
Атагын көргөн чочуптур,
Акбалтайдын Чубагы
Аалымдардын алдынан
Алты жылы окуптур.
Жашы он экиге келгенде
Калыйпадан кат алды,
Он эки бирге кол берип,
Зайыппуруш атанды.
Ал Мекеде турганда
Кылыгы кымбат иш көрдү,
Уктап жатып түшүндө
Дууга кирип алыптыр.
Айыкпаган бир үлкөн,
Чууга кирип алыптыр.
Чуу ичине көз салса,
Кудай кылат убара,
Бет алдынан жолугат
Ак сакалчан дубана.
Дубана туруп муну айтат:
«Алда Таала жаратып,
Атын, Чубак коюлуп,
Капырды кырар шер кылган.
Таалайы артык жаралган,
Таластагы эр Манас
Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси
Ошого жолдош тең кылган.
Ошол экөөң биригип,
Капырдын малын чачасың,
Дин ыслам жолун ачасың.
Душмандын көөнүн басасың,
Туугандын черин жазасың.
Таап ал, Манас эр ошол,
Таалайга бүткөн шер ошол.
Сен колуна тийгенде
Ат бороюн сыдырар,
Ай-ааламдын баарысын
Арлап баарын кыдырар.
Салмакташпай шер калбайт,
Сайышпаган эр калбайт.
Каалап барар шер ошол,
Кабагың ачар эр ошол».
Манасты айтып дубана
Көздөн кайып болгону.
Уйкудан чочуп ойгонсо Айтканы Кызыр киши экен,
Кудайдын кылган иши экен,
Көрүп жаткан түш экен.
Манасты Чубак биле элек,
Жолдош болуп жүрө элек,
Айкырып жоого кире элек,
Чубакты калктар биле элек.
Каарданып ал Чубак
Калайманды баштаптыр,
Белсенип эми Эр Чубак
Мекенин шаарын таштаптыр.
Мекеден бери жол жүрүп,
Атасы Балтай кыраанга
Арслан Чубак келиптир.
«Эрешен тартып, эр болуп,
Эр уулу менен тең болуп,
Эрмегим Чубак келди, - деп,
Эми кудай берди», - деп,
Атакеси ашык тойду бериптир.
Каары келсе какайган
Кан Балтайдын Чубагы,
Калайыкка чаң салчу
Зайыппуруш кырааны.
Кайыптан Чубак бекерби,
Канкор Манас жөкөрү,
Кан Балтайга келгенде
Ашкере зөөкүр Чубагы
Акбалтайдын дүйнөсүн
Чачып ийди бу дагы.
Акбалтайдын санкара
Такыр бойдон чачса да
Кабагым кашым деген жок,
Карааны жалгыз Чубакты
Кан Балтай жаман көргөн жок.
Жаман көрбөс себеби Өзөндөн аккан булагы,
Кайран Балтай чалыңдын
Өлгөндө көргөн чунагы.
Алыскы элдер муну айтат:
«Акбалтай уулу Чубак,- деп,
Кыйналып тапты Акбалтай,
Аман болсо бул бала
Кылымды бузар чунак», - деп,
Бир күнү жатып эр Чубак,
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Он жагына толгонуп,
Кан Балтайдын ордого
Колун алып аркага,
Койкоктогон кайран эр,
Козголбой басып кирди эми,
Кан Балтайдын ордого.
Ак селдечен кожо бар,
Дарс окуган молдо бар,
Уламалуу дагы бар,
Билгичтердин баары бар.
Басып келип ошондо
Кан атасы Балтайга
Кабылан Чубак сөз баштап:
«Ата, уруна турган тоо кайда?
Уруша турган жоо кайда?
Казып койгон ор барбы,
Кайнатып койгон шор барбы?
Мен кийичү тон барбы?
Мен тийичү жоо барбы?
Кан Балтай ата, ойлочу,
Эрешен тартып, эр болдум,
Эр уулу менен тең болдум.
Кечериме чок таппай,
Көздөп атаар ок таппай,
Кебимди уксаң, ой ата,
Кейиш болуп турамын.
Түшүмдө көрдүм кызык иш,
Кылымда болбойт мындай иш,
Ырдап бер, ата, ырыңды,
Ыймандай айткын сырыңды.
Жылгындуу Кең-Кол жер кайда,
Ал Таласты жердеген
Кыраан Манас эр кайда?
Дин ысламдын элинен
Каалап алган кат барбы,
Тоодогу жылкың тогуз сан,
Ай, атаке, Акбалтай,
Казатка минер ат барбы?
Кан Балтай ата, кебим ук,
Казатка минер бууданды,
Карап таппай турбаймын,
Арслан төрө Манаска
Акыры жетпей тынбаймын!»
Ошону айтып тургуча,
Айтып оозун жыйгыча,
Баатыр экен Акбалтай
Баданадай балкылдап,
Бардигерин таштабай
Кеп баштады жаркылдап:
«Карыганда көргөн Чубагым,
Карагыла ой, журтум,
Калдайды бузар чунагым!
Тилегим кабыл тушу эле,
Алда Таала кудайдан
Тилегеним ушу эле.
Кармашарга жоо тапсаң
Караан болуп чыгалык,
Кадырлуу кептен чын айттың,
Кабыл кылып угалык.
Акырын айтып баштадың,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Айкөл төрө Манасты
Азыр айтып таштадың.
Эркек бала шок болсун,
Шок болбосо жок болсун:
Атаң Балтай быйыл өлбөсө,
Ал дүйнө жүзүн көрбөсө
Асмандан жылдыз боз кылам,
Арслан төрө Манаска
А дүйнөлүк дос кылам.
Ар куйругун өрбөсөм,
Жан жолдошуң мына,- деп,
Жалгыз туума канкорго
Жолдош кылып бербесем,
Андан кийин мен Балтай
Кыямат жүзүн көрбөсөм.
Жеткирди кудай санаама,
Алда Таала аябай,
Берген экен өзүмө
Берен Чубак баланы.
Бул айтканың дагы чын,
Айтканыңдын баары чын,
Айланайын, кулунум,
Жалгыз түптүү чынарым,
Бассам-турсам мен эми,
Өмүрүң тилеп турамын.
Акбалтай чаап алганы
Аңдып жүргөн кыскан көп,
Капталымда көп кытай
Кайнап жаткан душман көп.
Балам, тоодогу жылкы тогуз сан
Тобурчак, буудан аралаш
Топтоп жыйып алайын.
Тобу менен чогултуп,
Чубатууга салайын,
Кагышка минер тулпарын.
Кабылан Чубак, кулунум,
Куп келтирип табайын!»
Буйрук берип нойгутка
Акбалтай сөздү баштады:
«Тоодогу түмөн жылкыны
Токтотпой айдап келгин», - деп,
Кабар айтып таштады.
Тоодогу жылкы тогуз сан,
Токтотпой жыйып алды эми,
Тополоң кылып баарысын
Чубатууга салды эми.
Кылдаттарга кынатты,
Сынчыларга сынатты,
Кызыталак жылкыны
Кырк жети күнү чубатты,
Чубатса да ат таппай,
Таарынган экен эр Чубак.
Каарданды, күүлөндү,
Кан атасы Акбалтай,
Ага карап сүйлөндү:
«Казатка минер малың жок,
Бул жылкыңдын алы жок,
Жал-куйругу такыр жок,
Жылкы - деп, бир кара эшек,
Сополду баккан экенсиң,
Жарым туяк, жар моюн,
Топорду баккан экенсиң!
Багалчагы бир тутам,
Бардигери бир тайлык,
Баканы баккан экенсиң!
Согончогу бир эли,
Согушка минер алы жок,
Чочкону баккан экенсиң,
Бул жөнүңдөн, атаке,
Болбой калган экенсиң!
Астыңда тулпар болбосо
Чалгын чалар чамаң жок,
Толуп жаткан жылкыңда
Тоорулга минер малың жок.
Куландар жүрөт талаада
Бул жылкыдан айла жок,
Байдасы жок мал күткөн,
Сизден бөлөк сараң жок.
Тулпардан тандап ат таппай,
Туйгун Манас канкорго
Кантип барып жетемин?
Мындан көрө, атаке,
Мекеге кирип кетемин!
Байдасы жок мал жыйган,
Баатыр сиздей болобу?
Бары малың, атаке,
Бир жылкыча болобу,
Байдасы жок куу малды
Күткөн адам оңобу?
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрө атам, сага ишенбей
Жөө кыдырып чалайын,
Кадыр алда буюрса,
Кагышка минер тулпарды
Каалап издеп табайын.
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт кыдыра чалайын!»
Атасына таарынып,
Акбалтайдын Чубагы
Ай-ааламды буй кылар,
Алаңказар чунагы
Ат издебей калбады,
Кайнап жини кармады.
Өзөлөнүп келгенде
Өрттөн кайта тартпаган,
Акбалтайдын Чубагы
Өкүмдүгү дагы бар.
Айгайлаган чуу келсе
Ажалдан кайра кайтпасы,
Акыры өлүп калам,- деп,
Өлүмдөн кайра тартпасы.
Сары сурдун ыктуусу,
Чубактын жайы ушундай
Акбалтайдын мыктуусу.
Жоон көкүрөк, кең далы
Бет алса жоодон тартпасы,
Ташка салса тайгылбас,
Чоктон кайра тартпасы.
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Кара көңүл, таш кайрат
Акбалтайдын кырааны.
Атасына абыдан
Таарынган окшойт сыягы.
Жүгөн алып жөө басып,
Санаасы сайлап бөлүнүп,
Кан Балтайдын сан кара
Кабылан тууган кыраандын
Көзүнө жаман көрүнүп,
Тулпар издеп, мал карап,
Туйгун Чубак арсланың
Турбай кетти нойгутка,
Кагышка минер ат карап,
Карабай кетти нойгутка.
Кыялы жинди чоң жинин
Чогоолуң Чубак баштады,
Чоң таарынып Балтайга
Ойгут журтту таштады.
Ай караңгы түн болду,
Ойлосо дүмөк күн болду,
Тулпар издеп эр Чубак
Күндө тынып калган жок,
Күн эсебин алган жок,
Айда тынып калган жок,
Ай эсебин алган жок.
Сан дүйнөсүн көп чачып,
Сары талаага жөө басып.
Күнү-түнү эчен күн
Акыл толуп, эс болду,
Акбалтайдын Чубагы
Ай-талаага кез болду,
Баабединдин мазарга,
Кайнар булак көзүнө,
Как чынардын өзүнө.
Эли жок элкин жер экен,
Абайлап бир караса Медийен чөлү дээр экен.
Мазар кайып булакка
Баатыр Чубак конду эми.
Чыканактап тынч алып,
Чырым этип уйку алып,
Жумган көзү ачылбай,
Акбалтайдын Чубактын
Сунган буту тартылбай,
Бөз жүгөндү жазданып,
Кыбыланы баштанып,
Акбалтайдын эр Чубак
Алп уйкуну салды - дейт.
Уктаганда эр Чубак
Зың-зың этип кенебей,
Жамандык бирөө кылат,- деп,
Бучкагына теңебей,
Эрдик менен шердикти
Алда Таала Чубакка
Берген экен ченебей!
Берен Чубак көк жалдын
Бел экенин көрдүңбү?
Мендеден артык туулган
Шер экенин көрдүңбү?
Арслан Чубак ошондо
Уйку жакка бет бүтөп,
Оюна түшүп, ар жумуш
Ойрон болгон Чубактын
Каңырыгы эң түтөп:
«Белеске келбес мен Чубак
Медийен чөлгө кезиктим,
Же сары адырмак бел да жок,
Жаныма жолдош болууга
Өзүмө катар эр да жок,
Карагай жалгыз, мен жалгыз
Кайрыларым дагы жок.
Кайгуулга чыгып, сыр айтар
Кайрыларым бирөө жок,
Бүгүн көргөн, эртең жок,
Үзгүлтүк кылып адамды
Кейитет экен дүйнө шок!» Деп, ошонтүп, эр Чубак
Катуу уйкуну салганы,
Уйкуга Чубак кеткенде,
Ничке жолду төтөлөп,
Алып келди бир атты
Кайып адам жетелеп.
Алып келип ошо жан
Аттын оозун бурганы,
Акбалтайдын Чубакка
Айкырык салып турганы.
«Мойнуңду бизге бур, балам,
Уйкудан өөдө тур, балам!
Кайыптын кара көзүмүн,
Олуят чалдын өзүмүн.
Тур, балам, көзүң көрөйүн,
Алданын берген аманат Аманатын берейин.
Үзүрлүү кебим айтайын,
Табылбай турган көк тулпар
Алып келдим алдыңа
Табыш кылып кайтайын.
Коштогонум Көгала,
Тулпардын жайын сураба.
Артык тулпар өзү бул
Алда Таала саа буйруп,
Берип турган кези ушул.
Азыр жашы жаңы асый,
Коштогонум Көгала
Туура тулпар ал экен,
Туйгун Чубак өзүңө
Ылайыктуу мал экен.
Себепкер чалдын көзү элем,
Олуят чалдын өзү элем.
Берен Чубак чыгат,- деп,
Бейлеп эчак билгемин,
Убагында берүүгө
Көгала багып жүргөмүн.
Кезигишип турганым,
Медийен чөлдүн талаасы,
Коштоп келген Көгала
Желкайыптын баласы.
Кулан менен куушкан,
Он эки тулпар кенжеси
Желкайып менен туушкан,
Кумга телчип, ташка өскөн,
Адам көрбөй, жан көрбөй,
Асый чыкма болгуча
Ээн талаада башка өскөн.
Куйругу саяң, жалы аз,
Куланды кууса куткарбас.
Аркасы бийик, зээри бас,
Адырга чапса моюбас.
Кубанып уккун сөзүмү,
Алып келген Көгала
Кутман болор өзүңө.
Темир туяк, жез билек,
Атасы тулпар - куралы,
Аздап менде табалбайт,
Айткан кебим ук, балам,
Куйган чоюн туягы.
Чын этине келген соң
Капталында канаты,
Кагышка минсең камсыкпай,
Уча жүргөн адаты.
Тулпарлыктын белгиси Туягында тура жок,
Акбалтай уулу Чубагым,
Абайла менин кебимди,
Ушундан бөлөк мураа жок.
Кармашка минсең камсыкпайт,
Кырк күнчүлүк чөлгө мин,
Кыйшаң этип талдырбайт,
Кылайтып сыр алдырбайт.
Туулганда чочконун
Капталында каты бар,
Катты окуп караса:
«Кабылан Чубак минет»,- деп,
Как өзүңдүн атың бар.
Чубакты кайдан табам,- деп,
Көп издедим каркыбар.
Кечээ, кунанга жашы жеткенде
Тулпарлыгын билиптир,
Тоодой чокмор байланып,
Тозоку тоону айланып,
Желмогуз уулу Сарыбай
Көгала издеп жүрүптүр.
Сары келсе кокустан
Заман акыр салат - деп,
Чокморлоп жатып Сарыбай
Көгала тартып алат,- деп,
Олуят атаң билиптир.
Тулпар ичин ачырып,
Көгаланы качырып,
Чубак, сенин айыңдан,
Өткөн иштин жайынан,
Мен кечпеген суу калбай,
Мен баспаган тоо калбай,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Көгаланы баккамын,
Сарыбай иттин кордугун
Эчен жылы тарткамын.
Аңдытып ийип кокустан,
Алдырып салсам окустан,
Буйругуна көнбөсөм,
Чубакты таап бербесем
Иттигимди билер,- деп,
Таңда маашар күнүндө
Акбалтайдын Чубагы