Манас - Саякбай Каралаев - 08

Манасты кармап келүүгө,
Чылаба Эсенканына
Тирүү кармап берүүгө,
Козголоң түшүп кол каптап,
Аз кана эмес, мол каптап,
Көргөндө көңүл бөлүнүп,
Чокморлору балбандын
Жолум үйдөй көрүнүп,
Албан-албан балбаны
Аскер жүрүп калганы.
Асманга учуп топурак,
Аскер жүрүп топурап,
Асманга учуп топурак,
Асман ачык, жер бүркөө
Айзанын башы кагышып,
Адамдын башы чабышып,
Токой болуп, сел болуп,
Толкуган балбан эр болуп,
Торала желек булгалап,
Дөңгө менен Чоң Жолой
Артынан түшүп кол айдап,
Колун жыйып чогуу айдап,
Ачбуудан сындуу ат минип,
Кара калмак, манжуунун
Эри экен кан Жолой
Көк күбөнү жамынып,
Көрсөң Жолой ушундай,
Көк жолборстой чамынып,
Көөхардан топчу муштумдай,
Көк арсландай чамынып,
Көрсөң Дөңгө ушундай.
Ок өтпөген кек күбө,
Этеги жайык көк күбө,
Кары бою буладан
Болот эгеп аралаш
Ортосуна салдырган,
Айза менен муштаса
Адамдын колун талдырган,
Көрсө куба кандырган,
Муштаса айза өтпөгөн,
Жашыл күрмө тон кийип,
Качыр, тулпар ат минип,
Асманга учуп топурак,
Аскер кайнап топурап,
Бээжиндин эли козголуп,
Кол эсебин алганда
Кенен он миң кол болуп,
Аз кана эмес, мол болуп,
Жез най үнү такылдап,
Керней үнү бапылдап,
Чыңыроо тартып, чуу туруп,
Добулбасын карс уруп,
Он башысы ороктоп,
Айзачаны бир түрдүү
Алды менен сороктоп,
Жүз башчысы жүгүрүп,
Элүү башы, жүз башы,
Миң башчыны көргөндө
Кайран жандан түңүлүп,
Өзөндөн чаң буркурап,
Өлгөн кара калмагың
Өлөңүн айтып чуркурап,
Калың кол каптап түйүлүп,
Көргөн адам күйүнүп,
Аскер жүрүп кылкылдап,
Алеңгир жаа, сыр жебе
«Манасты байлап келгин», - деп,
Улук экен Эсенкан
Журтуна салды аңгеме.
Балбанынын баарысы,
Баатыр Дөңгө карысы
Ылашкер он миң кол алып,
Эсенкандан эпсиз буйрук жооп алып,
Жер жайнаган кол алып,
Жети асаба туу салып,
Жеткен жердин баарына
Ач айкырык чуу салып,
Добулбас бекем кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Албан түрлүү балбаны
Такыр каптап калганы.
Бөөт-бөөт белди ашып,
Адыр-күдүр жер басып,
Тоңкойгон эчен тоо ашып,
Тоңурайган коо кечип,
Аянбастан жол жүрүп,
Ийри-буйру тоо басып,
Имерилген суу кечип,
Аскер кайдан аянып,
Жеткен экен көп аскер
Алтайдын тоосун таянып,
Кол баштыгын сурасаң
Дөңгө менен эр Жолой.
«Ушул жерге ылашкер
Үч ай тыным алалык,
Кырк үйлүү кыргыз бай Жакып
Астына элчи салалык.
Эрен бекен, шер бекен,
Же кайратсыз кара жер бекен?
Качып жүргөн коңулчу
Кырк үйлүү кыргыз эл бекен?
Кайран Дөңгө, балбаным,
Сен чыгаргын жүз киши,
Калмактардан, Жолой кан,
Мен чыгарам жүз киши.
Эсенкандын кырк нарга
Кыйла көөхар, сары алтын
Дорбого салып арталы,
Бурамалуу кең найды
Бурчтан салып имерип,
Алты сартты баш кылып:
«Соода кыл» - деп жиберип,
А сооданын ичине
Кырмызыдан бүктөтүп,
Балбандарга жүктөтүп,
Эки жүз балбан эр барсын,
Орой, чогоол тең барсын.
Кызыталак бурутка
Камчы сүйрөп киргиле,
Энтеңдеген буруттун,
Алпарган булду саткыла,
Бир нарды союп көргөзбөй,
Кызыталак Жакыптын
Жабыгына каткыла,
Эки жүзүң чогулгун,
Бай Жакыпка доо кылгын.
«Арымды уурдап сойдуң», - деп,
Белгилүү чырдан курагын:
«Айыбы үчүн нарымдын
Балаң Манас бергин», - деп,
Айыбы үчүн сурагын.
Манас Эсенкандын жиберген колунан эки жүз кишисин өлтүрүп,
төөлөрүн жүгү менен талатканы
Айыбына Манасты
Ошол бурут бербесе,
Камчы сүйрөп киргиле,
Кызыталак буруттун
Как куйкасын тилгиле.
Чатак кылып минткиле,
Кызыталак буруттун
Бир бокчосун тинткиле.
Малын талап алгыла,
Ал буруттун башына
Бир балакетти салгыла.
Ордосун бузуп киргиле,
Одураңдап баратса
Баса калып буруттун
Куйкасын каршы-терши тилгиле.
Төбөсүнөн баскыла,
Төрт түлүк малын чачкыла,
Айтканыңа көнбөсө,
Ал Манасты бербесе,
Түрүнүп кир билекти,
Күлүн сабап чаңдатып,
Сала киргин дүмөктү.
Тийип ал жылкы, бээсин
Жакын келсе буруттун
Жайната мушта мээсин.
Үбүн талап алгыла,
Үйүнө шумдук салгыла.
Малын талап алгыла,
Башына кыргын салгыла!
Аяган Манас баласын
Азыр байлап алгыла,
Бир кыйшыгын тапкыла,
Бардыгер жинин каккыла,
Сан карасын алгыла,
Кызыталак бурутка
Заман акыр салгыла!
Кайраттуусун кыргыла,
Кызыталак бурутка
Бир бүлүктү кылгыла.
Адыраңдап кеп айтса
Балакетти салгыла.
«Ууру кылдың бурут», - деп,
Малын талап алгыла.
«Уурубуз мына таптык», - деп,
Манасты байлап алгыла,
Бир кыйшыгын тапкыла,
Кызыталак буруттун
Капкайда жинин каккыла», Деп, ошентип эр Жолой,
Баатыр Дөңгө баш болуп,
Эки жүзүн каалады,
Эки жүзгө башчы - деп,
Чоң Дөөдүрүн шайлады.
Эсенкандын казыналык кырк нарга
Алтын, күмүш, дилде артып,
Соода кылып жол жүрүп,
Эптеп кыңыр табууга,
Эптеп кыргыз чабууга,
Алтай жолун төтөлөп,
Арт жагында эки жүздөй балбаны,
Алты сарт чыкты бечара
Кырк нарды коштоп жетелеп,
Аркасынан балбаны.
Балбандардын алганы Айбалта, кылыч, добулбас,
Кайраты мыктуу балбандын
Түрүн көрсөң ыраак кач!
Балбандары бир башка,
Баары баатыр көй кашка,
Чоңдугу билдей алпы бар,
Кепти ордуна токтотуп,
Келген экен каркыбар.
Эки жүздүн баатыры Эсепсиз Дөөдүр капыры
Алайса көзү чолпондой,
Кулагын көрсөң калкандай
Мурутуна карасаң Өтөккө чыккан чалкандай,
Чоңдугу тоонун сеңирдей,
Кырк үйлүү кыргыз Жакыпты
Мунун жалгызы кирсе жегидей.
Ошол кезде Манас кан
Торучаары шайлалуу,
Ошол кезде Манастын
Кермеде толгон тулпар байлалуу,
Эриксе элик атыптыр,
Эрикпесе зор Манас
Элкин ойноп жатыптыр.
Таң-тамаша оюнга
Батып жаткан кези экен,
Кырк таман чийип ордону
Атып жаткан кези экен.
Кырктан, кырктан байталды
Байгесине сайышып,
Утканы союп алышып,
Түштүгүнө тай союп,
Түндүгүндө бээ союп,
Казыны кардай кемирип,
Калмактарча кара арактан шимирип
Чатыраш ойноп, даң салып,
Тамашалуу кызыкка
Батып жаткан кези экен,
Ордо салып көп оюн
Атып жаткан кези экен.
Кызыр чалып кабылан
Бул кыйланы кылчу олуям,
Манас, Манас болуптур,
Манас атка конуптур,
Улук жашын сурасаң
Он экиге толуптур,
Торучаарды миниптир,
Ок өтпөстү кийиптир.
Ошол кезде Манасың
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Атышарга ок таппай,
Кечерине чок таппай,
Зың-зың этип кенебей,
Кара кытай, манжууну
Кагышарга ой кылып,
Калган экен кабылан
Бучкагына теңебей.
Кытай кордук кылганын,
Кыйла журтун кырганын
Эбак ойлоп билиптир.
«Кайнап жаткан капырга,
Кагыш кылчу баатырга,
Бир беттешип калсам, - деп,
Кыргынды кыйла салсам, - деп,
Беренсиген манжууга
Бир беттешип калсам», - деп,
Кумар болуп жүрчү экен.
Таң-тамаша оюнга
Берен Манас батыптыр,
Сары адырмак кыраңга
Ордо атып жатыптыр.
Ордо аткан оюн бекери,
Жанындагы кырк бала
Арслан Манас жөкөрү.
Шайыр бала Чалыбай
Кырк үйлүүнүн балдардан
Жыйып алган тамыр ай,
Чийип койгон чийинди.
Кара баспай, ак басып,
Кыйшыгы жок так басып,
Кадамакты кадашып,
Оюн салып жатканда,
Тоорумак тооруп жатканда,
Ичке түштү зор Манас,
Чүкө чертер чоң оюн
Ишке түштү зор Манас.
Кызыкка кыйын батканда,
Чүкө чертип жатканда,
Эсенкандын кырк нары
Жүктөлгөн алтын, дилде бар,
Кырк нарыңдын астында
Казыналык кызыл нар,
Кыйла алтын, кымбат мал,
Жетелеген астында алты сарты бар,
Чүкө черткен Манаска
Ар жагынан эки жүздөй балбаны
Кызматкерди шаштырды,
Атып жаткан ордонун
Ортосун жара бастырды.
Айбаттанып арслан:
«Кербенчилер, соодагер,
Таап бастыр жолуңду,
Эл алдаган капырлар
Көргөзөм азыр сонунду!» Ачууланып ал Манас
Бир чүкөнү черткени,
Чүкө ыргыды чыркырап,
Эсенкандын эки нары
Чүкө тийген жилиги
Талкан болду быркырап,
Кызыл нар кыйрап жыгылды.
Балбандары күүлөндү,
Ал балбандын ичинен
Дөөдүр алпы сүйлөндү,
Балбанды кудай урганы,
«Үттүгүңө шоодай», - деп,
Төбө чачы үрпөйүп,
Каарланып күүлөнүп,
Кан Манаска сүйлөнүп,
Балтачаны жүгүрүп,
Жанындагы кырк бала:
«Өлдүк» - деп, жандан түңүлүп,
Кызыр чалган кан Манас
Чиймек болду сызыкты,
Баштамак болду бузукту,
Он эки балбан чокморчон
Алтымыш балбан айзачан,
Карыпчысын калдайтып,
Күрмөчөсүн күлдүйтүп,
Жамгыр сындуу жаа тартып,
Мөндүр сындуу ок атып,
Эки жүз балбан жабылды,
Манасты кармап калууга
Тирүүлөй кармап алууга,
Ошондо Манас кабылан
Арсландай көз жайнап,
Кан ичмеси чын кармап,
Телегейи тең болчу,
Ичин карап отурсаң
Жер жүзүнөн кең болчу.
Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Эч ким азар салбаган
Таалайы артык, аты улук
Көк жалга укурук кайрар калбаган.
Балбандарды көргөндө
Кыраан Манас арслан
Кызыкты мында салганы,
Чокмор алып бакырып,
Ойноп-ойноп келгенде
Он эки балбан бир өлдү.
Каарды Манас баштады,
Алтымышын тырайтып,
Арслан кырып таштады.
Союлдай мойнун коржойтуп,
Кекиртегин суурду.
Канкор шерге катылып,
Канча балбан тырайып,
Жолум үйдөй балбандар
Өлүп жатты тырайып.
Талкан чалган эмедей,
Кудай бетин салбай кал,
Калайманды баштады,
Эки жүз экен балбаны
Эсил Манас кабылан
Баарын кырып таштады.
Ал балбандын ичинде
Керик минген чоң Дөөдүр
Чакчелекей чаң болуп,
Башы-көзүн карасаң
Кызыл челек кан болуп,
Балбанды кырып жатканда
Жеткилең кирип аралап,
Калган экен чоң Дөөдүр,
Дөөдүр качып кутулду,
Жетимиш жерден жара жеп,
Баш айрылып, кан болуп,
Бүткөн бойдун баарысы.
Кызыл челек кан болуп,
Муну мындай таштайлы,
Атакеси бай Жакып
Ошондон кабар баштайлы.
Жакып келди күүлөнүп,
Манасыңа сүйлөнүп.
«Уулум, балам, шок чыгып,
Тентек менен чатагың
Бу дүйнөдө жок чыгып,
Добушуңан чаң чыгып,
Жүрүшүңөн жан чыгып,
Кандын төөсүн карактап,
Кара жолтой, чунак уул,
Калайман мүшкүл салдың го.
Сан малымдан айырып,
Башта көргөн кордукту
Бүгүн салдың, кулунум,
Киши көрбөс зордукту.
Урушту неге баштадың,
Эсенкандын элчисин
Эсил уулум, оңбой кал,
Неге кырып таштадың?!
Мүшкүлдү мындан баштадың,
Кумурскадай былкылдап,
Кутурган кытай жетпейби,
Кырк үйлүү кыргыз журт элек,
Бизди курутуп талап кетпейби!
Качып кирер токой жок,
Кара кылар Огой жок,
Өрт каптайт жыйган үбүмө,
Опсуз тентек чунагым,
Жеттиң ээ менин түбүмө!
Тентек уулум, оңбой кал,
Жети бөрү бир койду
Таласа тарпын коёбу,
Жети миң киши кырк жанды
Сабаса тарпты коёбу?
Кара курттай капырдын
Каарын эми келтирдиң,
Кан Эсенкан баатырдын.
Улукка тийип, уйпадың,
Уулум Манас, оңбой кал,
Ушинтип бизди сыйпадың!
Оолугуп кытай, манжуу журт
Ордону талап эми алат,
Ойронду башка чын салат,
Алтай да бизге жер эле,
Кадемди чындап катырдың,
Калмак да бизге эл эле»,
Капа болуп Жакып бай,
Каарланып турганы.
Акбалтай келди күүлөнүп,
Бай Жакыпка сүйлөнүп:
«Өлсө болбойт түк арман,
Өлө берсин көп балбан,
Кыраан Манас барында
Кытайга салат чоң жаңжал,
Кыраан Манас бар болсо,
Алда Таала кудурет
Мендем - деп, бизге жар болсо,
Бээжинден жайнап кол келсе,
Ал колуң аз кана эмес мол келсе,
Капаланба бай Жакып
Кармалаша көрөрбүз,
Каза жетсе өлөрбүз,
Бул дүйнөнү ким билген?
Кабылан Манас барында
Каканга салар чоң дүрбөн.
Көк жал Манас барында
Караан да ушул, бел да ушул,
Караан кылып отурган
Кабылан Манас шер ушул,
Күн көрсүн деп биздерге
Алда Таала кудурет
Манасты берген жери ушул.
Баатырдын тапкан байгеси,
Ойрондон тапкан олжосу,
Кырк нардагы дилдени
Олжого жүктөп өтөлү,
Кудай башка салганды
Эртең күндө көрөлү,
Бүгүн тийген дилдени
Олжо кылып бөлөлү.
Каарды катуу салалык,
Бусурмандын кулуну
Төө коштогон алты сартын
Кошо жолдош кылып алалык».
Акылдуу экен Акбалтай:
«Кырк үйлүү кыргыз бул журттун
Эрден жасоо камдайлы
Эми эрендин баарын шайлайлы.
Ай касаба туу тартып,
Азиреттеп чуу тартып,
Сан кара малды чачалы,
Бул Алтайдан качалы!
Ит урушун салалы,
Эрте өлгөндүн бирибиз,
Берен Манас султанды
Безилдебей, бай Жакып,
Белге таңуу кылалык.
Ушул турган сан кара,
Упасы жок куу малды
Күтүп жүрүп нетели,
Кыргын таап, урушуп,
Кытайдан өлбөй калган жан
Бусурманга жетели!
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзам гүлү учкуча
Мыктап алты ай урушуп,
Жыйгандын баарын чачалы,
Бул Алтайдан качалы!
Ала-Тоо артык жерине,
Кетели кыргыз элине».
Акбалтай айтып бул сөздү,
Жаккан отун өчүрүп,
Кырк үйлүү кыргыз кайран эл
Жан-жабылта көчүрүп.
Жакып, Акбалтайдын Ала-Тоону карай көчө баштаганы. Жолойдун
аларга катуу чабуул койгону
Акылман экен Акбалтай
Мындан мурун алты жыл
Камынган экен каркыбар,
Айгырын биттеп ат кылып,
Жылкынын баарын шарт кылып,
Кочкорун биттеп ирик кылып,
Коюнун баарын түрк кылып,
Букасын биттеп уй кылып,
Кылдыратпай уук чечип,
Шылдыратпай суу кечип,
Тулпардын баарын байлашып,
Күтүп алган сан кара
Түп көтөрө айдашып:
«Баабединге жол бер», - деп, Ак боз бээ союшуп,
Жасоону жакшы коюшуп,
Азаматын, шерлерин,
Айза сайчу эрлерин,
Айбалта чабар эренин
Белге таңуу кылыптыр
Кабылан Манас берениң.
Көч алдында Жакып бай,
Көч артында Акбалтай,
Такыр таштап жыйганды,
Издеп жалгыз ыйманды,
Сан кара малды чачты эми,
Байгамбар ак, диним ак
Калып калды Алтай жак,
Алтайдан көчтү кырк үйлүү,
Аны мындай таштайлы,
Дөөдүр алп барган калың кол
Ошондон кабар баштайлы.
Качып барып чоң Дөөдүр
Түркүгү алтын чатырга,
Барган экен ал Дөөдүр
Дөңгө, Жолой баатырга.
Чатырга чырак жагылып,
Эр Дөөдүрдү көргөндө
Казандап каптап көп улук,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Коңгуроо бекем кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Эми кайнап жаткан көп улук,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары жыйылып,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйындары жыйылып,
Акылга дыйкан эрени,
А Дөөдүрдүн үстүнө
Келген экен ал күнү
Дөңгө, Жолой эрени.
Баары келип турганы,
Баары тегиз келгенде,
Эр Дөөдүрдү караса
Чакчелекей чаң болуп,
Кызыл челек кан болуп,
Эрбеңдеген эки кол
Өйдө болбой, шал болуп,
Көнөктөй болгон кайран баш
Кызыл кочкул кан болуп,
Кыр жагынан чалдырып,
Кызыталак бурутка
Кырк төөдө малым алдырдым.
Калың казды орумду,
Кызыталактан, буруттан
Кыйла көрдүм сонунду.
Кызыкты кыйла кылдырдым,
Эки жүздөй балбанды
Жалгыз Манасына кырдырдым.
Манастын жайын сураба,
Өзү он экиде бала экен,
Он тогузга келгенде
Каканчылуу Бээжинге
Кыргын салчу эр экен.
Оң далысы кең экен,
Канкор бурут Манасы
Он сегиз миң ааламды
Ойрон кылчу эме экен.
Манастын жайын сураба,
Билеги жоон, таш жүрөк,
Кылымдан мындай көрбөдүм,
Бил мүчөлүү бадирек,
Канкор бурут өзү экен,
Өзү турмак Манастын
Караган кара көзү экен.
Кобурунан жан чыгат,
Аман болсо көрөрсүң,
Канкор бурут Манастын
Каарынан жан чыгат.
Көк жал экен, шер экен
Көпкөрүнөө туулган,
Аман болсо Бээжинге
Сала турган чуулган.
Калк бийлеп, журт кармап,
Зардарлык сыны бар экен,
Качырган жактан кан агат,
Балбандык сыны бар экен.
Ок өтпөгөн тону бар,
Ок жетпеген аты бар,
Кабагы бийик, заары күч
Качырып Манас кол салса,
Кайран жандан күдөр үз.
Себилдүүсү сексен төрт,
Кызыталак буруттун
Серп алган жагы кызыл өрт.
Кынсыз кылыч байланган,
Кызыл жезден айза алган,
Майлаган буудай жүздөнгөн,
Күүгүм туман көздөнгөн,
Ичсе канга тойбогон,
Бет алганды койбогон,
Берендик жаны көрүнөт,
Ак марал кууп уй кылат,
Аман болсо көрөрсүң
Ааламды буй кылат.
Бет алып менде барабы?
Берен Манас бурутка
Беттешкен тирүү калабы,
Мендеден мындай көрбөдүм.
Бир караса - бир киши,
Кызыталак ал бурут
Бир караса - миң киши.
Асты жагын карадым Алты миң эрдин сүрү бар,
Аркасына карадым Арслан шердин түрү бар.
Белгилүү кыйын бел экен,
Мендеден бөлөк эр экен.
Жекене белге курчанган,
Жети милек жоо барса,
Желек кирип кол салса,
Желмогуздук түрү бар,
Кара көк жал шер экен,
Кызыталак буруттан
Бир туулган эр экен.
Алышканды койбогон,
Бир чочконун этине
Бир жегенде тойбогон,
Балбандыгым башкача
Манас менен чырдаштым.
Каарды катуу баштады,
Эки жүз эле балбаным
Баш-баштарын жөн эле
Ышкындай үзүп таштады.
Кара жаак айбалтам
Кармай калып имердим,
Качырып кирип Манасты
Так токсон тартып жибердим,
Зың-зың этип кенебейт,
Менден тийген балтайбы
Бучкагына теңебейт.
Күчкө салсам ал Манас
Чымын сындуу теңебейт.
Тамактан өтпөйт ичкениң,
Манас тартып ийгенде
Дал-дал болду биздин баш.
Айла кетип тутулдум,
Астымдагы боз кериктин
Күлүгүнөн качып кутулдум.
«Манасты байлап алам» - деп,
Өз жаныман шашканым,
Өлүк-тирик ортосу
Жаралуу болуп жатканым,
Өзүм өкүм салам - деп,
Өз дүйнөмдү чачканым,
Кыймалуу жактан чалдырдым,
Эки жүздөй балбанды
Кыргызыңа алдырдым.
Бир салганда токтолдум,
Эки салса не кылат,
Күйүп-жанып чок болдум.
Бириң барбай, миңиң бар,
Азың барбай, көбүң бар,
Жаманың барбай, мыктууң бар,
Айттым, тилим алып бар,
Манас оңой жоо эмес,
Чууга кулак салып бар,
Баатырың тандап, эриң бар,
Жалгызың коюп, көбүң бар,
Жаманың калып, эриң бар,
Кара мылтык карс этсе,
Качпай турган мыктууң бар,
Чогол мылтык торс этсе,
Чочубай турган эриң бар.
Алыш кылса Манаска
Адамдын алы жеткисиз,
Чалыш кылса канкорго
Арсландын тиши өткүсүз.
Беттеп менде баргысыз,
Берен экен куу бурут
Бет алган тирүү калгысыз.
Капырай, көзү көрдүн ордундай,
Көрүнчү болсо баарыңды
Атың менен жуткудай,
Каарланса канкоруң
Кармап алып баарыңды
Жөн эле чөп катары оргудай.
Ажалдан кайра тартпаган
Өлүмдөн кайра кайтпаган,
Өлчөөсү курусун буруттун,
Туулган экен ал Манас
Бурут деген журттан.
Шумдуктун кара көзү экен
Манас эмес, ал бурут
Жөн эле чуулгандын өзү экен.
Ушул Манас жетилсе,
Ташты бузуп, жол салат,
Кайнап жаткан Каканчы,
Чоң-Бээжинге кол салат.
Буурсунду бурдурбайт,
Буюрбасын калп айтсам,
Бизди бул Бээжинге тургузбайт.
Таш коргонду талкалап,
Такыр кылчу эр экен,
Кырк үйлүүдөн туулуп,
Көрбөй калып Манасты
Көз кашайган кези экен.
Ошол Манас чоңойсо,
Каканчылуу Бээжинди
Какайлатчу шер экен,
Бул Бээжиндин элине
Калайман салчу эр экен.
Көрдүм Манас бурутту,
Бул бурут деген журтту,
Дини ислам дилинде,
Бизге душман зилинде,
Бет алып менде келе албайт,
Бүт Бээжин журтун айдасак,
Манаска алы келе албайт,
Эңкейтип адам алгысыз,
Кара жолтой бурутту
Кез болгон тирүү калгысыз.
Орой чоку баш ооруйт,
Өлчөлүү жердин баары ооруйт,
Кыймылдарга алым жок,
Кайра барсам бурутка,
Ошол бурут деген журтка,
Чама кылар айлам жок,
Чамам чарчап, ал кетти,
Бүткөн бойдун баарынан
Зиркиреп кара кан кетти.
Мен Дөөдүр алп болгону,
Дөөдүр атка конгону
Мадаңшаң менен салышып,
Ордолуу шаарын бузганда,
Алтынын талап артканда,
Бет каратып кайтканда,
Мында мындай болбодум» Дөөдүр минтип турганда
Дөңгө чыкты күүлөнүп,
Жолой чыкты сүйлөнүп:
«Кызыталак буруттан,
Бурут деген журуттан
Коркуп калган экенсиң!
Баатыр Жолой, эр Дөңгө,
Чаба жүргөн бурут журт,
Ала жүргөн кол ушул,
Айтыша жүргөн ооз ушул.
Биз көргөнбүз бурутту,
Буласын булап алганбыз,
Бузукту минтип салганбыз.
Бирөөнү айдап Эренге,
Кызыталак бурутту
Көп түшүрдүк тереңге.
Чала жүргөн жол ушул,
Ала жүргөн кол ушул!
Он экиде бала экен,
Манасын байлап алабыз,
Бай Жакып тийсе колго
Курмандыкка чалабыз,
Кадырдуусун кырабыз,
Кызыталак бурутту
Кара элечек кылабыз», Деп, ошентип, эр Жолой
Калың колду шаштырып,
Астындагы Ачбуудан
Ойку-кайкы бастырып,
Көк күбөнү жамынып,
Көрчү болсоң эр Жолой
Көк жолборстой чамынып,
Күрмөчөнү күлдүйүп,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Жолойдун жайын сураба
Опол-тоодой көрүнүп,
Бир жагынан эр Дөңгө
Ай касаба туу алып,
Сары ылашкер кол алып,
Чоң обого бурулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Асманга учуп топурак,
Аскер жүрүп топурап,
Айзанын учу чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Асман ачык, жер бүркөө,
Жерден бир тал көрүнбөйт,
Караса көзгө илинбейт,
Кай кеткени билинбейт,
Камгак учкан эмедей,
Каптап жүрдү Манасты.
Жоо мыктуусу эр Дөңгө
Эсенкан колу козголуп,
Жардык алган чочколор
Эсеби жок мол болуп,
Боз ала желек ыргалат.
Ачбуудан менен айкырып,
Айдап жүрдү эр Жолой
Манасты көздөй жапырып,
Айдап жүргөн көп колдо
Шуру тогот, маржан таш
Луң-туңдун каны аралаш,
Балтачаны башкача,
Калың кытай какайлап,
Чогулган экен бир канча.
Түрдүү-түрдүү колу бар,
Түрү суук эли бар,
Ат көтөргүс алпы бар,
Албан түрдүү көп балбан
Келген экен каркыбар.
Темир аркан торчон бар,
Тегеректеп кетүүчү
Тегиз канжар колчон бар,
Албан түрдүү алпы бар,
Үйүң күйгөн кытайдын
Эчен түрдүү алпы бар,
Чалма уруучу ыктуу бар,
Жаа тартуучу мыктуу бар,
Албан түрдүү эри бар,
Аңгемеси чоң дүмөк
Мунун түгөнбөй турган кеби бар.
Кайрат кылган каны бар,
Кыйкырып сүрөөн салуучу
Мунун калдайынын баары бар.
Акыл билгис эри бар,
Баатыр Дөңгө дөөсү бар.
Добулбас бекем кагылып,
Кайнап жаткан аскерлер
Каптап жүрдү жабылып,
Күн бүлбүлдөп көрүнбөй,
Жер тумандап кир болуп,
Жетмек болду балбандар
Жер жүзү менен бир болуп,
Он башысы ороктоп,
Элүү башы короктоп,
Жүз башысы жүгүрүп,
Миң башынын баарысы
Жандарынан түңүлүп.
Ай касаба кызыл туу,
Ач айкырык ызы-чуу,
Боз ала желек, кызыл туу,
Бойбойлогон ызы-чуу,
Аламандап ат коюп,
Чабуулун кытай бат коюп,
Каарланып бакырып,
Колдун артын карасаң
«Манжуулап» ураан чакырып,
Бөлүнүшүп бакырып,
Бөлөкчө мындай мүшкүл иш
«Мөндүлөп» ураан чакырып,
Боз атчаны бөлүнүп,
Эрендердин баарысы
Четтеп көзгө көрүнүп,
Сурнай кулак тундуруп,
Барабан үнү бапылдап,
Жез най үнү такылдап,
Тыргоот, манжуу, кытайы
Тыйпыл баары чогулуп,
Чыңроо тарткан жез найдан,
Чымчык учпас кең сайдан,
Жоо кутулбас айзадан,
Эрендери эригип,
Арсландары бетинде,
Албан түрдүү кытайдын
Эрендери четинде,
Кандуу канга канышчу,
Качпай туруп салышчу,
Камбылдары дагы бар.
Айза имерип салышчу,
Жоонун айласын мыктуу табышчу,
Эрени бар, каны бар,
Көй кашканын баары бар.
Айзакерден ыктуу бар,
Жоонун айласын билчү мыкты бар,
Зорлугу тоодой эри бар,
Кумурскадай кайнаган
Кутургурдун көбү бар.
Казат баштап, чыр салып,
Анда-мында капырлар
Добулбасты бир салып,
Түзү суук көрүнүп,
Душмандык сыны көрүнүп.
Кастарын тигип калыптыр,
Буйрук алып эринен
Калың кол каптап калыптыр.
Кармашаары Жакып бай,
Кармачусу Акбалтай,
Кыруучусу кырк үйлүү,
Мунун кыйын кереги Жакыптын уулу зор Манас.
Кудай бетин көргөзбө,
Жердин бетин таптады,
Жетиги Дөңгө, эр Жолой
Аламан салып каптады,
Акыр-такыр күн салды.
Манасты кармап алууга,
Акыр заман чыр салды.
Кармап алса кокустан
Түпкө чогуу жетүүгө,
Чынмачынга, Бээжинге
Тирүү байлап келүүгө,
Билген чырын кылууга,
Кармап алса канкорду
Кан Эсендин алдына
Алпарып тартуу кылууга,
Ээлигип кытай козголуп,
Алган экен капырың
Эчен түрдүү козголуп,
Кумурскадай кылкылдап,
Каптап жүрдү калың кол,
Кудай айла кылбаса,
Курчап кытай былкылдап,
Кырк үйлүү эмес, бул кытай
Ааламды каптап өткүдөй,
Алышкандын ажалы
Азыр чогуу жеткидей.
Бет алып менде келгисиз,
Каары толук капырга
Катылган тирүү калгысыз.
Аскер каптап жер жайнап,
Алеңгир түшүп, шор кайнап,
Көптүгүнөн жер жайнап,
Каарланып бакырып,
Аламан салып каптаса,
Баарысы «мөндүлөп» ураан чакырып,
Үркүн-түркүн бөлүнүп,
Жан койбостой көрүнүп,
Касаба туусу ийилип,
Көргөн жандан түңүлүп,
Кол алдында эр Дөңгө,
Кол артында чоң Жолой,
Соргоктугу бир бөлөк,
Кезиккенди койбогон,
Бир оопаздын этине
Бир жегенде тойбогон,
Беттешкенди койбогон,
Кайран Жолой камбылы,
Эң ишенип жиберген
Эсенкандын нак колу.
Кармап алар камбылы,
Кайран Жолой, эр Дөңгө
Канчасынан камбылы,
Кайрандарын бир бөлөк
Шайлап алган кези экен,
Дүркүрөтүп көп колун
Айдап алган кези экен.
Арык койдой токмоктоп,
Ийрип чыгып келатат,
Арка жагын токмоктоп,
Кайран Жолой канетет
Айдап чыгып келатат.
Чоңдугу тоодой эр келет,
Каарынан капырдын
Жер солкулдап термелет.
Жетик кол каптап дүркүрөп,
Жеткилең экен эр Жолой
Колдорду айдап дүркүрөп,
Үйдөй чокмор колго алган,
Чоңдугу касаба тоодой көрүнгөн,
Катылыша кеткендин
Жөн эле каны төгүлгөн.
Кайраты бийик, заары күч,
Катыла кеткен адамды
Кырып, союп, кылат түз.
Каары бөлөк көрүндү,
Каптап кетчү эмедей
Түрү бөлөк көрүндү.
Кең Алтайдын суук төр
Кырк үйлүү кыргыз кайран эл
Өрдөй конуп калыптыр,
Өрдөтө айдап көп малды,
Корголотуп куу жанды,
Акбалтай менен Жакып бай
Аңгемени кылыптыр,
Кырк үйлүүнү жыйыптыр,
Куп акылдан кылыптыр:
«Казган калың ор келди,
Эр Эсенкан шаарынан
Каптаган калың кол келди.
Түпкө чогуу жетет го,
Түгөтүп кырып кетет го,
Эңкейиште чөп экен,
Чөптөй кытай көп экен,
Буланы булап алат го,
Бузукту башка салат го,
Кармап алса, бул капыр
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарат го,
Малыбызды чачат го,
Көрүбүздү бул капыр
Типтирүүлөй казат го!»
Акбалтай менен Жакып Жолойго кыздарды, малды тартуу тартып
багыналы — деп, кеңешкени. Манас болбой урушуп жеңгени
«Баатыр Манас, көк жалым,
Сенин аркы атакең Огойдур
Огой кайдан оңойдур Сомдуктун суусун бойлогон,
Атаң Огой барында
Согушкан адам сойлогон.
Чоң атаң Огой эр эле,
Ааламды бузган шер эле.
Түп атаң болчу Түгөл кан
Түбүнөн Кыдыр даарыган.
Огой кандан Бала кан,
Бала кандын өзүнө
Эчен жандар караган,
Каракандын Бошогон
Кара калмак ошого
Калайман салган ошогон.
Ал Бала кан өлгөндө
Муну калк чогулуп көмгөндө
Андан туулуп Каракан
Сенин Каракан атаң эр чыгып,
Каракандын барында
Канча журт ага караган
Каяшаяк бергенди
Сенин Каракан атаң сабаган.
Каракан өңдүү кан болгон,
Каракандын өзүнө
Катылган адам жай болгон.
Ошо Каракан өлгөндө,
Тентип кеттик баарыбыз,
Кол аякты байлады,
Кордук кылып бардыгын,
Кордук менен айдады.
Кыйлабыз кыргын болуп өлгөнбүз,
Эстен кетип сабылып,
Кара калмак, манжууга
Кордук көрдүк сабалып,
Чоң атаң зор кан өлгөндө,
Кара калмак, манжуу журт
Көп малды олжо кылып бөлгөндө,
Алтайдан күткөн сан кара
Кулунум, Манас, кебимди ук,
Баарысын тартуу кылып берели,
Аман-соо калалык,
Кызыл сулуу кыздарды
Тартуу кылып кытайга
Ошолорду берелик,
Жанды сактап калалы,
Кыйланып калган эл элек,
Тирүү жүрбөй, кулунум,
Кырылып калган эл элек» Жакып мындай дегенде,
Безге сайган эмедей
Ыргып кетти эр Манас:
«Кокуй, ата, не дейсиң?!
Өлүмдөн корксом оңбоюн
Ажалдан корксом мен, ата,
Туубай туна чөгөйүн!
Алтайдагы капырды,
Кармашчу балбан капырды,
Кокуй, ата, не дейсиң,
Торучаар берчи минейин,
Тобокел - деп бакырып,
Бүгүн «ыстандап» ураан чакырып,
Кайнап жаткан капырды
Каканга чейин сүрөйүн,
Бээжинден чыккан балбанды
Бакбурчун айдап кирейин:
Өлбөй тирүү жүргөндө
Не мураска жетейин,
Кырк үйлүү кыргыз журт үчүн
Курман болуп кетейин!
Зордукчу кара кытайга
Согушту мыктап саламын,
Телпейген кара калмактан
Быйыл теңдигим алып кетемин.
Кокуй, ата, кейибе Айзалаша топ бузам,
Дагдыр жетсе окко учам,
Күрдөлүү башым барында
Айылымды кантип берейин,
Күчөгөн экен бул кытай,
Мен бир күрпөңдөшүп көрөйүн!
Каптап келген капырга,
Кармаш кылчу баатырга,
Кангайдагы манжууга,
Бээжин айдап сүрбөсөм,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Күчөгөн экен бул журтуң
Мен бир күлжүктөшүп көрөйүн!
Согуш кылып окко учпай,
Мен сан кара кантип берейин!» Деп, ошентип, эр Манас:
«Жетик белим курчанам,
Жер жайнаган капырга
Жалгыз кирип кол салам», Деп, ошентип, эр Манас,
Өрттөй көзү бек жайнап,
Кан ичмеси бек кармап,
Каарланып бөлүнүп,
Кан ичер түрү көрүнүп,
Мына ошондо зор Манас
Жоо-жарагын шайланып,
Кыргын кылчу Аркескен
Кылычын ичинен байланып,
Каарланып бөлүнүп,
Кан иччү түрү көрүнүп,
Арсландай чамынып,
Айкөл Манас артык шер
Казатка чыкты камынып,
Чочуп тулпар токунуп,
Эриң Манас көк жал, шер
Кылча көрбөй куу жанды
Кыргынга кирген ошол жер.
Арбагы оор, аты улук
Айкөл Манас шер ошол,
Дөңгө менен Жолойго
Согуш кылган жер ошол.
Манас, Манас болгон жер,
Манас атка конгон жер,
Торучаарды минген жер,
Толкуган кытай-калмакка
Жетик белин курчанып,
Жер жайнаган калмакка
Жеке кирип кол салып,
Минген аты Торучаар
Сопол куйрук, сом туяк,
Кара байыр, казанат
Калбыр өпкө, жез канат,
Туу куйругун чубаган,
Алты айчылык айгайга
Ашпай-шашпай чыдаган,
Кырк күнчүлүк чөл болсо
Кыйшайып жүдөп оңбогон,
Алты ай сапар жол жүрсө
Азып-тозуп калбаган
Кабылан Манас канкор шер,
Артык балбан, артык эр
Түп атасы Түгөл кан,
Түбүнөн Кыдыр даарыган,
Беттешкен аман болбогон,
Бет алганды койбогон,
Чачылганды жыйганы,
Каалаганы ыйманы,
Кабыландын өзү ошол.
Каарланып бакырып,
«Манастап» ураан чакырып,
Кагышка кирди эр Манас,
Он экиге келгенде
Кыргын салган ошол жер.
Торучаар менен ойнотуп,
Толгон кытай, манжууну
Тоголотуп сойлотуп,
Каарланып сумсайып,
Кайнап жаткан кытайга
Кабылан Манас кол салып,
Кара жаак зулпукор
Кармай калып имерип,
Бет алдына келгенин
Канкордун иши ушундай,
Чөл түшүрүп жиберип.
Алысыраак балбанды
Айза менен кулатып,
Тизгиндеше келгенди
Айбалталап сулатып,
Оң жагына келгенди,
Ойрон Манас кабылан
Кылыч менен сулатып,
Дардайган кара калмактын
Чачы калып булайып,
Эчен тоодой балбандар
Өлүп жатат тырайып,
Каарман өлүп, кан өлүп,
Кабылан Манас султандан
Кармашкандын баары өлүп,
Жаңжу жанын аябай
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүр кылып ок атып,
Балбан каптап кылкылдап,
Туш-тушунан кол салып,
Кумурсканы көр, куртту көр,
Куртча кытай журтту көр,
Жамгырды көр, чокту көр,
Жабыла тийген окту көр,
Камышты көр, селди көр,
«Какайлап» ураан чакырып,
Каптап калган колду көр.
Камыштай айза кылкылдап,
Кылыч, мылтык жылтылдап,
Очогор огу жаңырып,
Жаа, жебе огу жабылып,
Мунара күйгөн чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр,
Казылган чуңкур орду көр,
Кажылдап, каптап чуркурап,
Каптап калган колду көр!
Боз атчаны четинде,
Болумдуу Дөңгө бетинде,
Каж-куж этип, чуу туруп,
Кылыччаны шайланып,
Балтачаны камданып,
Кылычы кыйла учтуусу,
Айзасы артык курчтуусу,
Чалма уруучу балбаны,
Эчен түрдүү жандары,
Кумурскадай калктары,
Түрдүү-түрдүү алптары,
Темир аркан торчону
Каптап уруш салды эми.
Темир канжар колчону
Тегиз каптап урушту,
Эрендери, кандары,
Эчен түркүн жандары
Эр Манаска ок атып,
Тегиз каптап калганы.
Күрмө тон кийген күчтүүсү,
Таш сайынган тазасы,
Жору куйрук Жоон алп,
Кайчы кулак Каман алп,
Качырып уруш салды эми,
Жетик Манас көк жалды
Ортосуна алды эми.
Боз мунарык, күйгөн чаң
Зың-зың этип кенебей,
Туруп берди Манас кан
Өлөмүн - деп кенебейт,
Өңкөй дөөсү каптаса
Бучкагына теңебейт.
Караса көзгө илинбейт,
Камгак учкан эмедей
Кайсы экени билинбейт.
Кызыл айза, күйгөн өрт
Кынап жүрөт Манас кан,
Кыргын салып кытайга,
Кылча көрбөй урушту
Чыдап жүрөт Манас кан.
Эңкейгенде эр саят,
Эсепсиз канкор Манас шер
Жетөөнү катар бир саят.
Торучаарын чуратып,
Кез болгондо калмактын
Кечилин сайып кулатып,
Өр таянса эр сайып,
Шер экенин мындан бил,
Он экисин бир сайып,
Беттеп айза сунганда
Менде чыдап тура албай,
Качырып кылыч суурганда
Калмак чыдап тура албай,
Беттеп айза сунганда
Чаң созулат чубалып,
Төөдөй кара кытайлар
Кулап кетет тырайып,
Асты жагын караса
Таалайы артык канкордун
Алты миң эрдин түрү бар,
Аркасын салса, баатырдын
Ажыдаардын сүрү бар,
Бет алса кытай бөлүнүп,
Таалайы артык канкордун
Арслан сындуу көрүнүп,
Бир караса миң киши,
Бир караса, баатырым
Жер жайнаган сан киши.
Манастын түрү ушундай:
Алты шердин кенжеси,
Айкөл Манас арслан, шер
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Телегейи тең ошол,
Так Алтайдын боюнда
Жашы он экиге келгенде,
Кыраан Манас кабылан
Кыргын салган жери ошол.
«Канкор бурут экен», - деп,
Калдай көрүп күйүнүп,
Шер экени Манастын
Кайнап жаткан кытайдын
Даңазасына чийилип,
Күрмө кийген күчтүүсү
Араласа арслан шер
Ат-атынан күбүлүп
Чыйрагыраак балбаны
Чын жанынан түңүлүп,
Себилдүүсү сексен төрт,
Кызыталак канкордун
Серп алган жагы кызыл өрт,
Алысын чаап суй кылып,
Кыжылдаган кытайды
Айдап көк жал буй кылып,
Беттеп көк жал барганда
Балбан шашып соксоктоп,
Бет алганын көк жалың
Айдап, кууп токмоктоп,
Күрмө кийген кытайдын
Күчтүүсү тоодой жыйылып,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары кырылып,
Мыкты балбан кан өлүп,
Жалгыз Манас баладан
Таш сайынган кытайдын
Тазасынын баары өлүп,
Каары катуу бакырып,
Кырк үйлүүгө жеткирбей,
Кайнап жаткан кытайды
Кабылан Манас канкор шер
Кайра сайды жапырып.
Өйүз-бүйүз жатышып,
Айза менен жетпесе
Мылтык менен атышып,