Манас - Саякбай Каралаев - 44

Салтанаты сында жок.
Ушул жол кыргын саларга
Аккелте мылтык, Аккула
Аколпогу дагы жок,
Алдырбастан шаштырган,
Эр Чубактын багы жок.
Өлүм десе кайтпаган,
Ажалдан коркуп тартпаган,
Казылуу жаткан ор болсо
Түшөм деп кайра качпаган.
Жоону көрсө сүйүнгөн,
Атышкан жерди өрт кылган,
Алышканды мерт кылган.
Туулгандан шер болгон,
Атагы чыгып далайга
Кабылан көк жал эр болгон.
Тулаңдуу жерди тутанткан,
Өлөңдүү жерди өрттөгөн,
Он эки кылым салбаган,
Укурук кайрар калбаган.
Бусурман шери кайран эр,
Опол-тоодой көрүнүп,
Аттанып кирди чокудан,
Оозунан жалын төгүлүп,
Кара чаар кабылан
Капталында чамынып:
«Кайран досум минткен соң
Кантип жанды аяйм», - деп,
Кан Балтайдын Чубагы
Көгала минип камынып,
Кең-Колдон Талас кем эмес,
Келберсиген эр Чубак
Эр Манастан кем эмес.
Акбалтайдын Чубагы
Арбагы Манас дебесе,
Кемип калар шер эмес.
Ошондо Чубак зыңгырап,
Көк ырапыс тон кийип,
Көгаладай ат минип,
Согушууга бел байлап:
«Тобокел!» - деп, дем байлап,
«Толкуп жаткан капырдын
Тобун чечип алайын,
Тозокту чындап салайын,
Акыреттик Алмамды
Алым келсе кытайдан,
Ажыратып алайын,
Ажыратып албасам,
Кудайдын салган буйругу
Эмине болсо көрөйүн,
Алмамбет менен Сыргакка
Караан болуп берейин, Деп, ошондо эр Чубак Кандан кайра тартпаган,
Кадимки көк жал чунагы.
Каарданып дыр коюп,
Көгала менен чу коюп,
Узай түшүп элеңдеп
Жойкумасын белендеп,
Жолдош болуп Манаска,
Жолукмак болду азапка,
Катылмак болду эр Чубак
Кабары катуу казатка.
Бу казатка кирерде
Бел байлаган берени,
Алдында кетип баратат
Берен Манас көзөлү.
Манастын түрүн айтайын:
Алды жагын караса
Алтымыш эрдин сүрү бар,
Артындагы Чубакта
Ажыдаардын түрү бар.
Байкап турса ошондо
Бет алдында күңгөйдө
Жылкынын баары кылкылдап,
Жайнап калган кези экен,
Адамча кууп жылкыны
Ажыбайдын Карткүрөң
Айдап калган кези экен.
Машаадай кылып моюнду
Ийип калган кези экен,
Айбан да болсо Карткүрөң
Адамча кууп жылкыны
Тийип калган кези экен.
Кан Манасты көргөндө
Айдабастан жылкыны
Таштай салып зыргытып,
Чоң казандай даңканды
Көктү көздөй ыргытып,
Бир кишенеп заңылдап,
Кан Манастын алдына
Туура тартты Карткүрөң,
Салып келди заңылдап.
«Чылбырын колго илер, - деп,
Чыныгы султан эр болсо,
Алдындагы Бээжинге
Мени жетекке ала жүрөр, - деп,
Карчалышкан капырың,
Каптап кирип келгенде
Мени Манас минер, - деп,
Кабылан тууган эр Манас
Мени минип көп жоого
Карчыгадай тиер, - деп,
Касиеттүү кабылан
Кадырымды билер, - деп,
Баатыр минсе үстүмө
Аркардай арыш керейин,
Коңурбайдын Алгара
Үч жеткизип берейин.
Казатты мен да баштайын,
Үстүмө минсе көк жалың
Кара жанды таштайын.
Айзалашса кынайым,
Айкырык салып эр Манас,
Айгайлатып кытайды
Айдап кирсе Бээжинге
Канчалык минсе оорсунбай,
Ысык чыгып жоорубай,
Суу жутуп, чөп жебей,
Султанга чыдап берейин.
Калкан тонун киер, - деп,
Канкор Манас султаным
Мени эми минер, - деп,
Карап турду Карткүрөң.
«Ажыкем кийген ок өтпөс
Аны кантип кием - деп,
Ажыкем минген Карткүрөң
Сени кантип минем, - деп,
Көп жылкыны башта, - деп,
Кагып ийип как жаакка,
Карткүрөңдөй бууданды
Түртүп ийди ар жакка.
Айбан да болсо Карткүрөң
Айтайын десе тили жок,
Артыкча жаман таарынды.
Баштабастан жылкыны
Чачып кетти Карткүрөң
Ажыбайды бет алып,
Качып кетти Карткүрөң.
Желгенине жел жетпей,
Шашып кетти Карткүрөң.
«Бир өлмөктөн миң өл», - деп,
Каргап кетти Карткүрөң.
Карткүрөңдү качырып,
Каарданып барбактап,
Касиеттүү кайран шер,
Толкуп жаткан капырдын
Тобуна тийди кайран эр.
Бөйрөгүнөн Чубагы,
Дагы берен Сыргагы
Ободон жылдыз жошулуп,
Башта барган экөөнө
Булар барды кошулуп,
Толкуп жаткан капырга
Токтобой кирди көк жалың
Каптап калган капырга
Көп экенин көзгө илбей,
Качпай кирген көк жалың,
Айбанбоз менен ойнотуп,
Айдамак болду кыйратып.
Акбалтайдын Чубагы
Алышкан жоону көргөндө
Өйдө-ылдыйын карабай
Өлөмүн, - деп санабай,
Өкүрүп кирди согушка.
Мурун Чубак оолугуп,
Манжуунун каны Эзкара
Ага калды жолугуп,
Эзкаранын түмөн кол
Ары-бери сүрүшүп,
Ар кимиси берендер
Жан аябай урушуп,
Чубакка Эзкара беттеп кирген соң,
Ошол чакта Манасты
Кечилдин каны Коңурбай
Беттегенден Манасты
Беркилерден бөлдү эми,
Белгилүү Манас баатырдын
Берендигин билди эми.
Берен Манас баатырың
Бээжинден келген кытайды
Кайта кырып, сүрдү эми,
Арбактуусу Коңурбай
Кармаша албай тең болуп,
Кайта качып жүрдү эми.
Анык көк жал, артык шер
Коңурбай качып калган соң,
Арт жагынан кытайды
Үркүтүп айдап сүрдү эми.
Орто жерин жеке өзү
Ойрон Манас султаның
Оюп-кырып кетти эле,
Айланасын үч берен
Айдап, кууп кетти эми.
Каканчындын Бээжинге
Какайлатып кытайды:
«Ысылам!» - деп бакырып,
Ызы-чуу кылды төрт берен.
Камгак учкан эмедей,
Караса көзгө илинбей,
Кайсы экени билинбей,
Жердин бетин каптаган
Асмандаган чаңды көр,
Агып жаткан дайрадай,
Кыпкызыл болгон канды көр.
Ошол кандын ичинде
Тоголонгон башты көр,
Башка аралаш кан болгон
Чубалып жаткан чачты көр.
Кыпкызыл кан жерди көр,
Кырылган кытай элди көр.
Буту сынып далай ат
Туйлап жаткан мундан көп,
Каршы-терши далай эл
Кыйрап жаткан андан көп.
Кара көздөн айрылып,
Сокур болгон мундан көп,
Кол-бутунан ажыран,
Кокуйлаган мундан көп.
Мындай кыргын болгон соң,
Кытайлардын Калчасы
Бээжиндеги чоң канга:
«Калың аскер берсин» - деп,
Каарданып күрсүлдөп,
Боз ат менен чаптырып,
Кайталап кабар жиберди.
«Манас келип калды, - деп,
Жыйырма кандык кытайга
Кыргынды кыйын салды, - деп,
Тең боло албай Коңурбай,
Кайра качып көп кытай
Чет-Бээжинди алаарга,
Жакын кирип калды», - деп,
Бу кабарды укканда
Бээжиндин эли буркурап,
Баары бирдей чуркурап,
Кабар түшөт канына,
Бүлүк болду козголуп,
Каканчындын шаарына.
Бөйкү деген төлгөсүн
Бээжиндеги Карыкан
Тартып жүргөн эмеспи,
Манастан чочуп, бадырек
Төгөрөктүн төрт бурчун
Арытып жүргөн эмеспи.
«Заманды Манас куурат, - деп,
Журтумду бурут кырат, - деп,
Кыргын салып кызыкты
Алмамбет качкын кылат», - деп,
Бээжиндин каны мурунтан,
Муну ойлоп ичинен
Күйүп жүргөн эмеспи,
Ушундай доорук болорун
Билип жүргөн эмеспи.
Бээжиндин каны Карыкан
Уктап жаткан кезинде
Түшүнөн чочуп түйүлгөн,
Эртең менен караса:
«Манас деген бир киши
Түбүнө элдин жетет, - деп,
Кытайды кырып кетет», - деп,
Бээжиндин даңзасына чийилген.
Бу чийинди көргөндө:
«Кытайдын эри аттанган,
Ичтен ала жоо чыгып,
Түпкө ошол жетет, - деп,
Манаска качып кетет», - деп,
Алмамбет аты катталган.
Кытай муну көргөндө
Баары бирдей күйүнгөн,
Ушундай деп капырдын
Бичигине чийилген.
Бу кабарды укканда,
Каарданып Карыкан
Буйругун айтып турганда,
Топурак учуп, тоз болду,
Түптүү кытай, калың журт
Түбүнөн бери козголду.
Карыкан буйрук кылганда,
Кырк эшиктүү Бээжиндин
Бир эшигин ачты эми,
Эшикти эли ачкан соң,
Кабарды каны чачкан соң.
«Кара мурут жигиттер
Калбай келсин мында», - деп,
Эки өгүздүн терисин
Дарбазанын түбүнө
Талпак кылып жайдырды,
«Ушул талпак үстүнөн
Басып, чубай чыккын, - деп,
Чылгый эки териден
Алакандай калбаса
Сен кылымга толосуң,
Анан кийин тең болуп,
Аздап кеткен бурутка
Урушарлык болосуң», Деп, ошонтүп, Карыкан
Катуу буйрук салды эми,
Калың кытай жыйылган
Талпакты басып үстүнөн
Такыр чубап калды эми.
Кум экени билинбей,
Курт экени билинбей,
Кайнап чыкты көп кытай,
Кумурскадай быжырап,
Жайнап чыкты көп кытай.
Толкуп кытай жүргөндө
Топурак учуп, тоз болуп,
Асман жүзү көрүнбөйт,
Көптүгүнөн кытайдын
Жердин бети көрүнбөйт.
Карап турса чаңынан
Күн экени билинбейт,
Күндүн бети тунарып,
Чайкап кеткен дайрадай
Көл экени билинбейт.
Айтылуу Бээжин дээр экен,
Азирети Аалы шер
Арадан кайткан эл экен.
Кырылса кытай арман жок,
Чылгый эки териден
Тепсенди болуп, жок болуп,
Оймоктой жери калган жок.
«Эми кытай токто», - деп,
Бээжиндеги Карыкан
Дарбазаны жапты эми.
Кылымга кытай толду, - деп,
Урушар чагы болду, - деп,
Кез болгондун баарысын
Таманга салып тапта, - деп,
Өзү тийген бурутту
Ташын талкан чыгарып,
Мекеге жете капта, - деп,
Мундай жардык укканда
Тополоң-тозоң, чаң салып,
Урушка баштык канды алып,
Былкылдап кытай жүргөндө
Жердин бетин чаң алып,
Эр этеги жыртылды,
Бир бирине камалып.
Адам батпай былкылдап,
Айза батпай кылкылдап,
Жердин жүзү жошулуп,
Желмогуз Манас кайда? - деп,
Жете келди калың кол
Мурунку колго кошулуп,
Тарап-тарап сөгүлдү,
Каптап кытай киргенде
Баш кошуп жүргөн төрт берен
Бет-бетинен согушуп,
Төрт жакка кетип бөлүндү.
Манжууну кырып аянбай,
Салышып жүрөт эр Чубак,
Кара калмак шибээге,
Кан Жолой менен Ылама,
Буларды жеке бет алып,
Согушуп жүрөт Алмамбет.
Жалгыз көздүн элине,
Четке койгон чебине,
Маңкуш менен Казан алп,
Буларга Сыргак беттешип,
Бетинен кетти бир башка.
Минген аты Айбанбоз,
Алөөкөнүн Коңурбай,
Калчага кирди кан Манас.
Колдогону Кожосан
Колдоп жүрөт Манасты,
Кол бергени Ак Эшен
Жөлөп жүрөт Манасты.
Кара чаар кабылан
Капталынан чамынып,
Айланадан кырк арслан
Манасты курчап алыптыр,
Колдогону көрүнөт,
Ысыгына чыдабай,
Качып кытай бөлүнүп,
Мекеден келген жетик туу
Жетип жерге орнотуп,
Жеке өзү эр Манас
Жеткен жерин сойлотуп,
Күнү-түнү дебестен,
Токтобой уруш салды эми.
Ит-Өлбөстүн Кызыл-Кум
Кырк күнчүлүк чөл эле,
Үстүнөн закым кетпеген,
Туурасынан бу чөлдүн
Кара куш учуп өтпөгөн,
Томуктай болгон тоосу жок
Токумдай жерде коосу жок
Кулан чыдап жүрбөгөн,
Кийик оттоп кирбеген,
Куу учса кулагы,
Күйүп кеткен чөл эле,
Чымчып жээр чөбү жок,
Чым этерге суусу жок!
Атка каршы жер эле.
Ошол чөлгө барганда,
Кытайды айдап кыйкырып,
Кыраан Манас жүрдү эле.
Ортосуна бу чөлдүн
Сүрүп Манас барганда,
Аты жүрбөй каларын
Адис Калча билди эми.
Алгаранын оозун
Жыйнап жүрөт Коңурбай,
Алыстан көрүп Манасты
Сынап жүрөт Коңурбай:
«Анык Манас эр экен,
Шай колдогон шер экен.
Алакандай бурутка
Коргон болуп туулган
Калкан болуп жаралган
Мекенин анык чеби экен.
Бай-бай, Манас кантейин,
Ченебеген көк экен!
Ар ким азар салбаган,
Укурук кайрар калбаган,
Аскар бийик тоо экен,
Арслан Манас эр кулга
Катылбай турган жоо экен.
Агыны катуу шар экен,
Берен Манас кабылан,
Беш мертем колу сынса да
Бээжиндик күчү бар экен.
Телегейи тең экен,
Ичи жер жүзүнөн кең экен,
Азганакай Манастын
Алакөөдөн жери бар,
Акыл жактан кем экен,
Астындагы Айбанбоз
Жүрбөй калар кези экен.
Эми алты күн сайышса,
Узун кулак шалпылдап,
Астындагы боз качыр
Жүрбөй калар талпылдап.
Аты жүрбөй калганда
Аябай согуш салайын,
Чаначтай мурдун дардайтып,
Тирүү кармап алайын.
Чоң-Бээжиндин шаарында
Казыналык кырк шуркут
Алпарып айгыр салайын.
Мундан эркек туулса,
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Карыкандын ордуна,
Каканчындын Бээжинге
Кан көтөрүп салайын.
Не да болсо Манастан
Бала тукум алайын.
Көңүлгө баткыс санаа бар,
Көк жалыңдын белинде
Өзүнөн мыкты бала бар.
Айтканында сөзү ачык,
Көргөнүндө көзү ачык,
Бел байласа бел болот,
Манастан артык шер болот.
Согушту чындап салайын,
Тигилери келгенче
Тирүү кармап алайын!»
Ит-Өлбөстүн чөлүндө,
Акыл ойлоп, кек сактап,
Колундагы сыр найза
Оңдойлонуп бек кармап,
Алгара менен алкынтып,
Алдынан чыкты Манастын,
Алдынан чыгып Коңурбай:
(Айласы кыйын доңуз ай!)
«Манас, Манас дегенге
Барбактап калат экенсиң,
Сууга салган чаначтай
Дардактап калат экенсиң!
Сындырайын белиңди,
Мыкты болсоң, эр Манас,
Кырайын сенин элиңди!» Деп, ошонтүп, Коңурбай,
Алгара оозун бурду эмп,
Ачууланып кайран эр,
Кабылан Манас көк жалдын
Маңдайында турду эми.
Кайраттанып Калча кул
Каршы алдында турганда,
Кайраттанып кан Манас:
«Качпа, Калча, качпа! - деп,
Атыңдын оозун бургун, - деп,
Анык мыкты сен болсоң,
Алдыңкы жерге тургун» - деп,
Кайраттанып көгөрүп,
Оозунан жалын төгүлүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Ошондо Манас баатырың
Көз ирмебей мелтиреп,
Кайратын көрүп Манастын
Ысыгына чыдабай,
Суугуна бата албай,
Бура тартып дыр коюп,
Ордун сала берди эми.
Ордуна түшүп Айбанбоз,
Кумга колу тыгылды,
Үстүндөгү эр Манас
Кошо жерге жыгылды.
Айбанбозду тургузбай
Кытай каптап каларда,
Арслан тууган Манасың
Көкүл менен ыйык жал,
Чапчып кармап тигинен
Айбанбозду тургузду.
Олбуй-солбуй теминсе,
Кулактары шалпылдап,
Алты күн суу ичпестен,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Жүрбөй калды далпылдап,
Ушундай катуу согушта
Кара терге чөмүлүп,
Жүрбөй калды балпылдап.
Айбанбоз жүрбөй турган соң,
Аянып Калча турабы,
Карап туруп ушунда,
Калчаны кудай урабы!
Айкырыгы таш жарып,
Кыйкырыгы баш жарып,
Балбандарын токтотуп,
Манаска кирди бакырып,
Мөндүлөп ураан чакырып,
Ушинетип Коңурбай,
Тегерегин карабай,
Теги жанын аябай,
Кылчайбастан артына,
Кыраан Калча келди эми,
Айбанбоз баспай калганын
Анык Калча билди эми.
Бөлөк балбан жолобойт,
Бөлүнүп Калча кирди эми.
Жеткилең султан Манаска
Жетип айза салды эми.
Кабылан тууган анык эр,
Колундагы Ач болот
Оңдойлонуп калды эми.
Коңурбайдын айзасын
Денесине жолотпой,
Ортосунан тепетең
Кыя чаап салды эми.
Коңурбайдын Алгара,
Жаза чаап бир санын
Манас туруп калды эми.
Бул кайратын Манастын
Эр Коңурбай көргөндө,
Малча айдап балбанды,
Камап кирди Коңурбай,
Тегерегин дыргытып,
Сабап кирди Коңурбай.
Манасты каптап балбандар,
Баары кирди чуркурап,
Оозунан жалын буркурап,
Аты жүрбөй калганда,
Арслан Манас ошондо
Аманат жандан түңүлдү.
Аккула түшүп эсине:
«Атышка минер Аккула,
Мине жүрбөй не болдум!
Алыска киер Аколпок,
Кие жүрбой не болдум!» Деп, ошондо эр Манас,
Эч амалын таба албай,
Тегеренип турганда
Жабыла балбан жетти эми,
Жөө күлүктүн баарысы,
Кечили менен төрөсү
Жетип баары келди эми.
Жанталашып эр Манас,
Жанына киши жолотпой,
Кезиккенин сулатып,
Бет алдына келгенин
Айбалта менен кулатып,
Ошондо да болбостон,
Курчап кытай жеткени,
Азапты кытай салды эми,
Арага алып Манасты
Он эки курчап калды эми,
Аркадан келип Манасты
Далы ортого сайды эми.
Коңурбай чындап сайганда,
Кыңайып Манас кылт этпейт,
Айбанбоздун үстүнө
Кадап койгон эмедей,
Кайран Манас былк этпейт.
Мендеде мындай болорбу,
Берен Манас баатырдын
Колдогону чоң экен,
Болбосо, кытай коёбу!
Мына ошондо зор Манас:
«Ыйман бер» - деп, жалынып,
Жан соогалап калууга,
Ийининдеги боз келте
Мылтыгына камынып,
Боз келтени колго алып,
Күңгүрөтө бир коёт,
Төмөнкү жаткан көп кытай,
Баары качып дыр коёт.
Алты-жети удаалап,
Арслан атып ийгенде
Үнү чыкпайт тапылдап,
Атып ийген октору
Кытайга жетпей арага
Түшүп калат топулдап.
Боз келте болбой калганын
Байкап, Калча билди эми,
Атыш андай эмес, - деп,
Аянбастан Коңурбай,
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүрдөй төгүп ок атып,
Эр Манаска кирди эми.
Такоол болуп артынан,
Каражой кошо кирди эми,
Капыр байлап аларын,
Каранды башка саларын
Канкор Манас билди эми.
Манас байкап караса,
Акылай кылган боз чепкен
Айза, окко тытылып,
Быт-чыт болуп кетиптир,
Кан Ылама баш болуп,
Калың кытай колунан
Дагы каптап жетиптир.
Ошонетип турганда,
Алөөкөнүн Коңурбай
Кабар кылды баарына:
«Тирүү кармап алгыла,
Карыкандын алдына
Тартуу кылып баргыла,
Бир айласы табылар!»
Калчанын кебин укканда
Кабылан Манас, кайран эр
Кара жандан түңүлдү,
Качан мага жетет, - деп,
Калың кытай колунан
Ажыратып кетет, - деп,
Эки көзү төрт болду.
Кыргынды качан салат, - деп,
Кысталып жаткан кезимде,
Качан жетип эр Чубак
Ажыратып алат, - деп,
Манас эмес, Чубагың
Айласын таппай өз жанын,
Ороккыр менен Бөрүкөз,
Экөө согуш салыптыр,
Кызыл канга бөлөнүп,
Кылчая албай калыптыр.
Аны көрүп Манасың
Акбалтайдын Чубакка
Чоң таарынып калыптыр.
Кыргын салып кытайга,
Кыраан тууган Алмамбет
Жарап жүргөн эмеспи.
Кызыталак боз качыр,
Качан жүрбөй калат, - деп,
Акшуңкардай кылчактап,
Ара-сара ыраактан,
Көзүн салып алыстан
Карап жүргөн эмеспи!
Алмамбет байкап көз салса,
Коңурбай калча баш болуп,
Кабылан тууган Манасты
Он эки курчап калыптыр.
Жалгыздатып Манасты,
Тирүү кармап алмакка
Башына азап салыптыр.
Муну Алмаң көргөндө,
Чыдап Алмаң туралбай:
«Кысталып жаткан Манаска
Кылчайбастан жетейин,
Кыргын кылып кытайды,
Кыяматтык Манасты
Ажыратып кетейин!»
Сан колду таштап Алмамбет,
Казык моюн Сарала
Зымырылтып чу коюп,
Аралап кирип кытайды,
Арасынан Калчаны
Капталдата аябай,
Айза менен бир койду.
Алмамбет айза сайганда
Айласы кетти Коңурбай,
Алгараны моюндап,
Туйлап кетти Коңурбай,
Өз башын өзү койгулап,
Өткөрө тилдеп Алмаңды,
Ыйлап кетти Коңурбай.
«Кудай билбес куу качкын,
Кырчоосун кылдан эштирген,
Бүтүн жерин бурутка барып тештирген.
Ушу качкын болбосо,
Чоң-Бээжиндин дарбаза
Чийбейт белем сызыкты,
Байлап алып Манасты,
Кылбайт белем кызыкты.
Бүткүл бурут бусурман,
Салбайт белем азапты,
Өрттөбөйт белем чатырын,
Өлтүрбөйт белем баатырын.
Кара көзүң кашайгыр,
Кайдан муну көрдү экен!
Колго тийген коёнду
Куткарган киши оңорбу» Муну айтып Коңурбай,
Какылдап ал турган.
Дагы Алмамбет жетерде,
Какшап турган Калчаны,
Делдиреп турган кезинде
Көмө коюп өтөрдө,
Аркардай мойнун ийилтип,
Аты күлүк Калчаңыз,
Чыга берди түйүлтүп.
Коңурбай чыга берген соң,
Башкасын Алмаң көргөн соң,
Кез келгенин сойлотуп,
Жайлап чыкты Алмамбет,
Калың кытай, манжууну
Кан Манастын үстүнөн
Сүрүп барып канчалык,
Айдап чыкты Алмамбет.
Ошол чакта Алмамбет
Жете келди Манаска:
«Баатыр ай, казмак болдуң орумду,
Качан болсо тил албай,
Кайнатмак болдуң шорумду!
Айтпадым беле мен бая,
Укпадың беле сен дагы,
Бел байлаган бел ошол,
Мендеден көп бул кытай,
Каптап кетер сел ошол,
Мурун айтса тил албай,
Мээнет кылган сен ушул.
Кудай билет бул жерден
Тирүү кайра тартышты,
Ушу турган Бээжинден
Кайра эсен кайтышты.
Абайласаң болбойбу,
Асыл Манас, көк кашка!
Ушу турган Чоң-Бээжин,
Аскары бийик жер ушул,
Ачуусуна келгенде,
Азоолок журт биз түгүл,
Ай-ааламдын баарысын
Азапка салар эл ошол.
Ит менен кандык талашып,
Алмамбет качкын аталып,
Сизге барган мен ушул,
Абайлабай Бээжинди,
Оюн көргөн сен ушул,
Ойлонуп акыл башта айтсам,
Ушу жолу тил албай,
Азапка салган сен ушул,
Көк жалым, албай тилимди,
Отто калган мен ушул!
Ушу жолу көп кытай
Тегеректеп алганда
Атың жүрбөй калбаса,
Чалбайт белем кайтадан
Каканчындын калааны,
Салбайт белем башынан
Көп кытайга балааны.
Байгамбар барбас Бээжинге
Балакетти саларда,
Кырк кандын эли кытайды
Кырар кезим келгенде,
Байладың эки колумду,
Ачпадың, досум, жолумду», Деп, ушинтип, Алмамбет,
Оозун жыйып алганча,
Кара калпак кыргагы,
Кайдан келди билбеймин,
Кабыландын Сыргагы.
Сыргак жандын артынан,
Кызыл канга боёлуп,
Көгала менен чу коюп,
Чубак келди ошондо,
Кызыл айза желеги,
Коргон болду Манаска,
Эр Алмамбет берени.
Кан Манасты көргөндө,
Айкырып кытай киргенде,
Азапты Алмаң билгенде
Окоро түйгөн чылбырды
Манастан жулуп алды эми,
Үзөңгүнүн боолукка
Бекем басып алды эми.
Араандай оозун ачты эми,
Тал-Чоку көздөй сүйрөтүп,
Далдактатып Манасты,
Алмамбет ала качты эми.
Оң жагынан Манасты
Жандап Сыргак алды эми,
Арт жагынан эр Чубак,
Каптап жеткен кытайды
Улам кайта жапырып,
Манас, Сыргак, Алмамбет
Алдына түшүп калды эми.
Айбанбоз жүрбөй калса да,
Кытай кыстап келгенде
Эки көздөн от чыгып,
Болбой Манас барбактап,
Кайра тартып тизгинин:
«Урушам» - деп, дардактап.
Түрүн көрүп капырдын,
Алек болду Алмамбет,
Ала көөдөн Манаска.
Кезек-кезек урушуп,
Акбалтайдын Эр Чубак,
Жана ага кошулуп,
Токтоно албай салышты
Улак кандын эр Сыргак.
Кытай күчөп келгенде,
Жердин жүзү чаң болду,
Кайта-кайта согушуп,
Кабылан Сыргак, эр Чубак,
Кызылала кан болду,
Бүткөн бою дал болду.
Эрендер кайдан аянды,
Эче катар согушуп,
Өлдүм, өлдүм дегенде
Тал-Чокуну таянды.
Тал-Чокуга жетерде,
Ээр белдей кыраңды,
Ашпай койду Айбанбоз,
Эси кетип Манастын,
Сүйрөсө да болбостон,
Кара терге чумулуп,
Баспай койду Айбанбоз.
Айбанбоз баспай калганда
Каптап кытай жүгүрдү,
Аны көрүп эр Манас
Кайран жандан түңүлдү.
Качан болсо тил албай,
Эр Манас азап тартты эми.
Аккаңкы менен жүгөндү
Бекем байлап кабылан
Аркасына тартты эми.
Болкулдап басып, өр тартып,
Боз келтени таянып,
Чымын жандан түңүлүп,
Чындап жанга күч келди,
Тал-Чоку көздөп басты эми,
Баса түшүп кылчайып,
Алмамбет менен Чубакка,
Улак кандын Сыргакка
Керээзин Манас айтты эми:
«Алмамбет, Чубак, Сыргагым,
Ааламды бузган кырааным!
Эл ичинде чынарым,
Жоо бетинде эзелтен
Кара кашка тынарым,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Алаксытып алакчы,
Алдайт экен дүйнө шок!
Калың кытай жабылып,
Баары бирдей чогулуп,
Манасыңды тирүүлөй
Азыр кармап алат бейм?
Динсизди теңир урат бейм,
Кармап алып Манасты,
Кылбаганды кылат бейм?
Колго түшүп, кор болуп,
Колуна кетип байланып,
Кокуй, Манас турат бейм?
Алмамбет, Чубак, асылым,
Жана Сыргак кырааным,
Адырда жылкы ала баш,
Алакчы дүйнө, кантейин,
Аркамда эркек бала жаш,
Агайындын баары кас!
Абыке, Көбөш арамдын
Чалгырты жүрөт көзүндө,
Чамасы келсе, алты арам
Чалганы жүрөт өзүмдү.
Кыңырты бар сөзүндө,
Карааны жоо арамдар
Кылганы жүрчү өзүмө,
Ай караңгы, түн бүркөк,
Күн эмине болучу?!
Алганым кандын кызы Каныкей,
Бул эмине болучу?
Алмамбет, Чубак эгизим,
Асыл Сыргак теңизим,
Долоно саптуу айбалта
Толгонтпостон ким аштайт?
Толкуган огой, көп аргын,
Толуп жаткан кайран журт,
Тоздурбастан ким баштайт?
Кара жаак болотту
Кайкайтпастан ким аштайт?
Касиеттүү кайран журт,
Качырбастан ким баштайт? » Деп, ошондо эр Манас,
Эрдин кесе тиштенип,
Эки көздөн от чыгып,
Ажыдаардай түктөнүп,
Тал-Чокуну бет алды,
Үстүнө ээрин жүктөнүп.
Баатыр Манас болгону,
Бала чактан шаша элек.
Башына мындай күн түшүп,
Минген аттан ажырап,
Минтип жөө баса элек.
Туулгандан эр Манас,
Артын салып душманга,
Айбыгып жоодон кача элек.
Баса түшүп коңгурап,
Ойлоп туруп токтоду,
Аккуланы жоктоду.
Ээн калсын көөдөк жан,
Тил албаган адатым,
Оорукка калган Аккула
Качан болсо канатым.
Кеп кылбай кытай келгенде,
Кыстоо кылып турганда,
Аккула болсо астымда,
Аколпок болсо үстүмдө,
Аккелте болсо ийнимде
Бербейт белем кезегин,
Белгилүү Калча бүрүктүн
Таппайт белем эсебин!» Деп, ошондо эр Манас,
Дагы басты өйдөлөп.
Манас жөөлөп калганда,
Каптап кытай жетти эми,
Ортого алып төрт эрди,
Он эки курчап кетти эми.
Капыр каран салганда,
Капырлардын ичинен,
Жөө күлүктүн балбаны,
Мады деген алп кытай
Манасты көздөп: «Чу» - деди.
Ошол чакта Коңурбай:
«Этектен кармап алгын, - деп,
Бери карай Манасты,
Ылактырып жибер», - деп,
Кыйкырып турат доңуз ай.
Коңурбай сөзүн укканда
Мады жетти жүгүрүп,
Башка түшкөн каран түн,
Бадышасы Манастан,
Мады жакын калганда,
Алмамбет, Сыргак эки шер
Ошол кезде Манастан
Анык чындап түңүлдү.
Көөдөнгө батпайт көп санаа,
Көрүп турган Чубактын
Көзүнүн жашы он талаа.
Азизкандын Алмамбет
Алапайын таба албайт,
Балбан чуркап калганда,
Улак кандын Сыргагы
Уялашы Манаска
Эч бир айла кылалбайт.
Мады жетип барарда,
Түп этектен аларда,
Ылдый карай Манасты
Жаңы ыргытып саларда,
Телегейи тең экен,
Теги Манас кайран шер,
Кара кулак шер экен.
(Укканга жомок зар экен.)
Жебеси болот айбалта
Оң колунда бар экен.
Айбалтаны оңтойлоп,
Имере кармап алды эми,
Аянбастан эр Манас,
Эмгек тартып калды эми.
Айбалта менен чапканда
Алпсынып барган Мадынын,
Башы кетти быркырап,
Жаны кетти чыркырап,
Ылдый карай чоң Мады
Кулап келет дыркырап.
Кулап келген Мадыга
Бала Сыргак жетти эми,
Жеткен жерде эр Сыргак
Эшиктей болгон карынын
Эшип-эшип өттү эми.
Мады өлүп калган соң,
Жалпы кытай баарысы,
Жашы менен карысы
Жабыла согуш кылды эми,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Дагы жанын аябай,
Катуу уруш кылды эми.
«Дини катуу кытайдын
Күчүнө кантип көнөбүз.
Көрүп туруп көк жалды
Кантип тирүү беребиз.
Манастан мурун биз өлүп,
Курман болуп кетебиз!» Ушунетип үч берен
Айзаны кармап имерди,
Атышкын - деп аянбай,
Кан Чубакты жиберди.
(Акбалтайдын Чубагы ай!
Ай ааламды буй кылган,
Асыл көк жал чунагы ай!)
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Айбыгып коркуп сан колдон,
Артка качып кетпеген.
Адамдан башка өрт деген,
Астына салса сан колдой,
Алыска жүрсө акжолтой,
Эңчер келген кең далы,
Кабарында бар чыгар,
Кан Балтайдын Чубагы.
Көк жал кыраан Чубагы,
Эми кирди согушка.
Алты миң балбан, миң калдай,
Атактуусу Коңурбай,
Чуркурап каптап кетти эми,
Миң балбан менен Бөрүкөз,
Бир жагынан жетти эми,
Калың кытай каканчын,
Каптап баары кетти эми.
Жети күнү урушуп,
Жетимиш жерден жара жеп,
Чубак чыкты кан болуп,
Бүткөн бою былк этпей,
Сал сыяктуу дал болуп.
Ошол кезде баягы,
Капырдан качып жат болгон,
Кара динден ак болгон,
Чачып келген жыйганын,
Издеген азил ыйманын:
«Түнөрүп жаткан Бээжинге
Түпөктүү айза сунайын,
Дүмөктүү чиркин тозоктон,
Жанымды азат кылайын.
Жайнаган калың кытайга,
Жайылтып айза сунайын.
Кан Чубак минтип келгенде,
Кантип тирүү турамын.
Өлүп калсам, ыйман бер,
Бир кудай өзүң колдой көр!»
Ушинетип Алмамбет,
Чындап кирди согушка.
Алакең согуш салганда,
Кумурсканы көр, куртту көр.
Кумдай калың журтту көр
Асман ачык, жер бүркөк,
Күн экени билинбей,
Же түн экени билинбей,
Мунарык түшүп, чаң учат,
Бу кытайдын үстүнөн
Өтө албастан ар жакка
Канаттуу куш кайра учат.
Манас жөөлөп жатканын,
Кытайлардын Коңурбай
Түп-Бээжиндин канына
Кабар берип салыптыр.
Бу кабарды укканда,
Кырк кандын эли көп кытай,
Сапырылып жан калбай,
Жалпы аттанып калыптыр.
Ай-ааламга бой бербес,
Дөөсү келип калыптыр,
Ат мингизбей көндүргөн,
Жөөсү келип калыптыр,
Кырк кандын эли көп кытай,
Бүтүн келип калыптыр,
Дин бусурман журту жок,
Төрт берендин башына
Капыр азап салыптыр.
Ат оюнчу бир бөлөк,
Келе жатат түйүлтүп,
Аны көрүп Алмамбет,
Кетти жандан түңүлүп.
Түңүлө турган себеби,
Аз буруттун тереги,
Эр Манастын эзелден,
Эл четинде, жоо бети,
Медер кылган тиреги.
Манас жөөлөн жатканда,
Айгайлаган кытайдын
Ала турган кезеги.
Толкуган кара сел болун,
Тозоң учкан эл болуп.
Тал-Чокунун бийик кыр,
Самандай кылып таптады,
Алмамбетти бет алып,
Кумурскадай көп кытай
Сел жүргөндөй каптады.
Кытай каптап калганда,
Кыраан көк жал Алмамбет
Күмүш кисе курчанып,
Күлүмсүрөп арсланып,
Көп кытайды сезбестен,
Күндөй бетин нур чалып.
Алтындан кисе курчанып
Азизкандын Алмамбет
Сан кол каптап келгенде,
Кайратынан жазбастан,
Кайра чочуп качпастан,
Айдай бетин нур чалып,
Анык кыраан, кайран эр,
Кылкылдап келген кытайга
Кылчайбай кирди көк жал шер.
Кара динден ак болуп,
Келиштен Алмаң коркпогон,
Капыр каптап чыкканда,
Кара жанын аянып,
Өлүштөн Алмаң коркподу.
Кабарыңда бар бекен?!
Алтын тагын май кылган,
Атасын Алмаң өлтүрүп,
Азизканды жай кылган.
Каршы келген кандарды
Кайсап өттү Алмамбет,
Туш келгенин кыйратып,
Мойсоп жүрдү Алмамбет.
Бет алдына келгенди
Кырып жүрөт Алмамбет,
Өз билгенин майдандап,
Кылып жүрөт Алмамбет.
Качырган жерин эшилтип,
Жерди өлүккө төшөлтүп,
Жоюп жүрөт Алмамбет.
Алмамбеттин согушун,
Көрдү Жолой карысы,
Каптап кетти аянбай,
Айзакердин баарысы.
Белден болгон шагыл кум,
Кумга аралаш чуу салып,
Согуш салды көп кытай.
Түрдүү-түрдүү кытайдын
Түбүнөн бери козголуп,
Чаң-тополоң болуптур.
Буйрук кылып канынан,
Кадимки мерген Каражой
Бу да келип калыптыр.
Өзү Алмамбет окушкан,
Айланып бирге токушкан,
Анык мерген жан эле,
Каражой кирди аянбай,
Алмамбетти аткылап,
Жамгырдай кылып жаа тартып
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Тогуз күнү аралап,
Токсон жерден жара жеп,
Алмамбет келди дал болуп,
Бүткөн бою кан болуп.
Алмакең минтип келгенде
Согушууга эр Сыргак,
Каптап жаткан капырга,
Качырып кирди эр Сыргак.
Астындагы Көкчебич,
Аралап кирди ойнотуп.
Кирген жерден эр Сыргак:
«Ысылам!» - деп, бакырып,
«Манас!» - деп, ураан чакырып
Коңурбайды баш кылып,
Күрпүлдөктүн чөлүнө
Калың колун кытайдын
Айдап кирди сапырып.
Сыргак келип тийгенде,
Кан Коңурбай баш болуп,
Кайра качып көп кытай,
Сыргакка кайрат кыла албай,
Эч амалын таба албай,
Туруштукту бере албай,
Каканчындын Бээжинден
Каптап келген кытайды
Кайра айдап баратат.
Тегерегин чогултуп,
Заманасын куурултуп,
Ийрип айдап баратат.
Ылаачын тийген таандай,
Ар жагына бир чыгып,
Бу жагына бир чыгып,
Сүрүп кетип баратат.
Койго тийген бөрүдөй
Сан кол көзгө көрүнбөй,
Кырып кетип баратат.
Турумтай тийген торгойдой.
Айза менен кытайды
Илип кетип баратат.
Ителги тийген каргадай,
Өз билгенин эр Сыргак,
Кылып кетип баратат.
Ач арсландай айкырып,
Ак шумкардай умтулуп,
Көзүнө киши көрүнбөй,
Көөнү менен кытайды
Жиреп кетип баратат.
Күрпүлдөктүн Сары-Суу,
Сары-Суунун боюна,
Ажыратып кытайды,
Тал-Чокуда Манастан,
Он күнчүлүк жолуна
Күрпүлдөккө келгенде,
Улак кандын эр Сыргак,
Жаңы тийген эмедей,
Күүлөнүп уруш салды эми.
Күркүрөтүп кытайды,
Күрпүлдөктүн боюна
Кууп айдап барды эми.
Камалышып кытайдын,
Жыйылганын көргөндө,
Калың аскер колунан,
Жалгыз бала Сыргактан
Кырылганын көргөн соң,
Каарданды Коңурбай,
Сыргакка айла кыларын
Таба албады Коңурбай,
Сары-Суунун боюнда
Туйлап жүрөт Коңурбай,
Алапайын таба албай:
«Амалды Сыргак кетирди,
Кытайды кырып бүтүрдү», Деп, ыйлап жүрөт Коңурбай.
Коңурбайдын өкүрүп,
Ыйлаганын көргөндө,
Ошондо Сыргак муну ойлойт:
«Жапырып айдап кубалап,
Жаманын кырдым кытайдын.
Жаманын кырып олтуруп,
Не мураска жетейин,
Бээжиндин зору Коңурбай,
Бир беттешип кетейин.
Ич кийимден ок өтпөс,
Үстүмдөн баса киейин
Коңурбайды өлтүрсөм,
Калган калың кытайды
Бээжинге жете сүрөйүн,
Ушу берен Калчанын
Мыктылыгын билейин».
Муну айтып эр Сыргак
Бил терисин каптаткан,
Төкөр уста Бөлөкбай
Эбин таап кындаган,
Сыртын жезден чырмаган,
Учуна болот улаткан,
Тийген жери тим калбай,
Кабылдап жүрүп өлсүн, - деп,
Ажыдаардын уусуна
Алты кайта сугарткан,
Эр Сыргактын сыр найза,
Тү! - деп, колго түкүрүп,
Түп учунан бек кармап:
«Кечилдин каны Коңурбай,
Кел бери! - деп, эр болсоң,
Кача бербе! - деп, кармап,
Качып берсең, Коңурбай,
Аянбастан тим калбай,
Көкчебич тулпар мингемин,
Артыңдан калбай кубалап,
Бээжинге чейин сүрөмүн!
Четки-Бээжин курусун,
Аянбастан кубалап,
Түп-Бээжинге киремин!»
Ошол чакта Коңурбай,
Сыргактын каарын көргөндө
Боконосу болкулдап,
Эт жүрөгү солкулдап,
Ысыгына бата албай,
Сүрүн көрүп тура албай,
Салышарга аянбай,
Сыргак менен айла жок,
Качкан менен Калчага
Тырмакчалык байда жок.
Муну ойлоп Коңурбай,
Кайратына келди эми,
Камандай болуп күркүрөп,
Кайра тартып тиштенип,
Сыргакты карап турду эми.
Ошол кезде эр Сыргак
Коңурбайга кеп айтат,
Кеп айтканда деп айтат:
«Арманда болуп калба, - деп,
Кезегиң алгын», - деп, айтат.
Муну угуп Коңурбай,
Макул болот, Сыргак, - деп,
Баатыр Калча качырды,
Коңурбайдын эпкини
Шамал болду күркүрөп.
Көздү ачып-жумганча,
Көзөл Калча жетти эми,
Жеткен жерден Сыргакты,
Камыштан кылган айзасы,
Кыйын экен айласы.
Сыргакты келип сайганда
Айза кетти быркырап,
Кырк бөлөк болуп чыркырап.
Качырып калды эр Сыргак,
Калчаны көздөп умтулуп,
Карап турду Коңурбай,
Капталын салып даңкайып.
Качырган Сыргак жетерде,
Айза менен Калчаны,
Бөйрөккө муштап өтөрдө,
Кынындагы ар кескен,
Кынай кармап имерип,
Эр Сыргактын сыр найза,
Кыя чаап жиберди.
Айзасыз калып бул экөө,
Түп этектен алышып,
Жулкулдатып тартышып,
Булкушуп айла кылалбай,
Тамандашып турушуп,
Күрпүлдөктүн боюнда
Талкандашып урушуп,
Кара канга канышты,
Качпай туруп салышты.
Тулпарларын туйлатты,
Туйгун экен эки шер,
Турушту жанды аябай,
Үстүндөгү калканды,
Башындагы туулга
Жүндөй кылып тытышып,
Быт-чыт кылып кыйратты.
Айласы кетип Коңурбай,
Амалын мунун табалбай,