LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Манас - Саякбай Каралаев - 59
Total number of words is 4243
Total number of unique words is 2087
26.8 of words are in the 2000 most common words
40.0 of words are in the 5000 most common words
47.1 of words are in the 8000 most common words
Алмамбет, Чубак асыл зат,
Бакай, эстеген сайын күйөмүн,
Туу казанат чунактын
Кудайдан өмүрүн сурап жүрөмүн».
Ошондо каарданып дардайып,
Кан ичмеси бек кармап,
Бөлүнүп эчен санааны,
Медер кылып баланы
Касиеттүү Бозкисе,
Кынай белге курчанып,
Кызырлуу Манас кайран шер
Ошондо: «Ыслам!» - деп, үн салып,
Ок өтпөгөн Аколпок,
Жоого кирчү эмедей,
Кийип алган кези экен.
Аркалуу күлүк Арбуудан
Сыртынан Манас курчанып,
Берениң Манас кабылан
Минип гана алган кези экен.
Атка минип толгонуп,
Арсландай комдонуп,
Айкөлүң Манас турганда,
Баякы кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу,
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Алтындан кемер курчанып,
Айдай гана бетин нур чалып,
Айкөлүңдүн алдынан
Байкуш Каныкей чыкты сумсайып.
Берендин жүзүн көргөндө,
Мелтиреген бейбагың
Адам, бет алышкан жери ошол:
«Барса-келбес Чоң-Бээжин
Бадышам, аман-эсен келдиңби?
Атышка салса акжолтой,
Берендердин баарысын
Сен Бээжинге белек бердиңби?
Бадышам, жылкыдан жылма кер да өткөн,
Алмамбет, Чубак эр турмак,
Илгерки Азирет Аалы шер да өткөн.
Төрөм, бүгүн көргөн эртең жок,
Алдап жүрөт алакчы,
Баатыр, ушундай болот дүйнө шок!
Өлгөнгө өксөгөн менен байда жок».
Кайрылып Манас тарткан соң,
Аташканы айымы керээз айткан соң:
«Долум, бөлүнтпө гана менин санаамды,
Алып келчи бер жакка
Өлгөндө көргөн баламды.
Боз ала туйгун болпоңду,
Алып келчи бер жакка,
Боз карчыга чолпонду,
Оозумду ачып өпкөндү,
Көзүмдү ачып көргөндү».
Сөз салса бейбак көнгөн жок,
Баласын баатыр-шерге берген жок.
Кундактагы баланы
Кымтып турат көргөзбөй,
Көргөзбөгөн себеби,
Баатырың диндин жөлөгү,
Телегейи тең болчу,
Баатырың Шай колдогон шер болчу.
Ичин карап отурсаң,
Жер жүзүнөн кең болчу.
Караганы аман калчу эмес.
Бадышасы Манас кан
Баланы сүйөр жан эмес,
Бала сүйбөс себеби,
Караган аман калчу эмес.
Көзүндө кара калы бар,
Жүзүндө жаман заары бар.
Сырын билген Каныкей
Сырттанга бербейт чыркырап,
Көзү канган Каныкей
Көк жалга бербейт буркурап.
Көп айласы кеткенде,
Манас кан алтайкан салды керекке,
Көп сагынган балага,
Баатыр камчысын берди белекке.
Баатырың камчысын сунуп турганда
Камчысын кармап билгизип,
Семетейдин чекесине тийгизип,
Чекеге тийген камчыны
Кур гана кур-кур-кур жыттап,
Кубат эле кылат курган кан
Кудайым берген деп жыттап.
Жакыныраак калганда,
Таластын чети көрүнүп:
«Алмамбет, Чубак асыл», - деп,
Кабыландын көңүлү жаман бөлүндү,
Баатырың, баатыр Манас атанып,
Ителгидей кайран көз,
Ирмебей көзгө жаш алып,
Калдайды чапкан кол курап,
Каңырыгы бек түтөп,
Баатырың жашып кетти коңгурап.
Алтын жаак айбалта
Алкымдан кармап имерип,
Баатыр бөйрөккө таяп жиберип,
Баатырың коңгурап үндү салды эми.
Алмамбет, Чубак ордого
Баатырың өкүрүп жатып калды эми.
«Аккула окко учурдум, аяш,
Алтын айдар, чок белбоо, аяш,
Азизкандын гана жалгызы, аяш,
Алмамбет шейит кечирдим, аяш,
Канатымдан кайрылдым, аяш,
Кара кылып олтурган
Кан Чубактан айрылдым, аяш!
Мен Бээжинди чаптым, көп алдым, аяш,
Бээлесе жанга табылбас,
Мен Сыргагымды жеп алдым, аяш,
Мен канатым окко жулдурдум, аяш,
Кабыландан айрылып,
Мен каран күн жанды тындырдым, аяш!
Сулайман жеткис Бээжинден, аяш,
Сурагын гана сууруп мен алдым, аяш,
Сурагын сурайм деп туруп, аяш,
Мен эгиздерди жеп алдым, аяш!
Мен Бээжинге кирип кайрылдым, аяш,
Мен берендерден айрылдым, аяш,
Мен канатым өрткө чалдырдым, аяш,
Кабыландын баарысын
Мен Каканчыга алдырдым, аяш!
Эгиз козу түгөйүм, аяш,
Экөөнү катар жеп алып,
Мен өлбөй гана кантип жүрөмүн, аяш!
Кара гана Бээжин, Каканчы аяш,
Мен камап гана турбадым, аяш,
Мен караткан шибээ, ылама, аяш,
Ошону сабаганда өлбөдүм, аяш,
Арслан-шер жардыгында өлбөдүм, аяш,
Алмамбет, Чубак, Сыргак шер
Бардыгында өлбөдүм, аяш!
Мен Бээжинге гана бейпай салдырдым, аяш,
Бек дүйнөгө кызыгып,
Мен берендерден айрылдым, аяш!»
Кан Манас минтип барганда,
Кайың ыйлап, тал ыйлап,
Ошондо калайык журттун баары ыйлап.
Кызыл кырчын кыз балдар
Кызылдан кара кийишип,
Карк токтолгон катындар
Карадан кара кийишип.
Жылкыда тулпар ала баш,
Баатыр, аргын, кыргыз аралаш,
Токсондогу чал ыйлап,
Толгон журттун баары ыйлап,
Аракка тойгон мас ыйлап,
Ала көөдөн акылсыз,
Ошондо он экиде жаш ыйлап,
Боору жетик эр ыйлап,
Манас кандын кырк кырааны тең ыйлап.
Ошондо Агынай кызы Арууке,
Алмамбеттин зайыбы:
«Тоодоку жылкы тогуз сан,
Тобурчак, буудан аралаш,
Тозуп алар жаман ат,
Томсортуп жанды кууратпай,
Тоодоюм, төрөм ала жат!
Бадышам, бармактайда баш кошкон,
Ошо же, биттей кезде бириккен,
Канжыгаңа чала кет,
Караандаша кеткенге,
Кабылан, мен чиркинди ала кет!
Ар уруудан көйнөгүм
Тартсам жетпейт мойнума,
Талыктырбай бейбакты
Кабылан, тарта кетчи койнуңа!
Отуз дайра бириксе,
Шар жериндей бадышам,
Отуз тоо бириксе
Тар жериндей бадышам».
Кошок айтып чыркырап,
Ошондо Алмамбет зайыбы Арууке,
Чубактын зайыбы Бирмыскал,
Эсенкан кызы Бурулча
Ошондо кан Манастын алдына
Кайгырып ыйлап чыркырап,
Бадышаңдын алдына
Баатыр ай, үч айым чыкты буркурап.
Үчөөнүн канды бети жыртылуу,
Кара гана чачы жайылуу,
Ай-чырайлуу ур беттен
Ошондо арык-арык кан кетип,
Карагаттай кайран көз
Камчы бою жаш кетип,
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
Караса бети бөлүнүп,
Кан аралаш кандуу жаш
Арык бою төгүлүп:
«Аяш жан ай караңгы болгондо,
Түндү эмине кылабыз?
Асылдардан аркада эркек бала жок,
Дегеле күндү эмине кылабыз?
Тоодогу жылкы тогуз миң
Муну тозуп коёр ээси жок,
Кудайдын салган ишине,
Баатыр ай, көтөрбөскө чара жок.
Алдейлеп кармап турганга,
Баатыр ай, колдогу эркек бала жок!
Алты айчылык Бээжинди
Баатыр ай, алты күндүк жол дедиң,
Азирет тийбес Бээжинди
Баатыр ай, айласыз жаман кор дедиң.
Баатыр ай, абайлабай чалдырдың,
Алмамбет, Чубак шериңди
Баатыр ай, кытайга белек алдырдың.
Баатыр ай, кыймалуу жагын көрдүңбү?
Аяш жан, кыйналбай эсен келдиңби?
Кызырдуу шердин баарысын,
Аяш жан, кытайга белек бердиңби?
Кыймалуу жактан чалдырып,
Кыраандардын баарысын
Аяш, кытайга белек алдырып,
Сак-саламат келдиңби?
Аяш жан, ыслам жүзүн көрдүңбү?
Белиңе таңуу беренди,
Бел тутуп жүргөн көсөлдү,
Бейлөөсүз кара капырга
Баатыр ай белек кармап бердиңби?
Жети айчылык ал Бээжин
Баатыр, жети күңдүк жол дедиң,
Жеткилең кара кытайды
Баатыр ай, мендеден жаман кор дедиң.
Алтынды тактың желекке,
Асылдардын баарысын
Аяш жан, алдырып келдиң белекке.
Аяш жан, Бээжинден эсен келдиңби?
Аяш жан, бейлебей алты ай салышып,
Берендердин баарысын
Аяш жан, белекке кармап бердиңби? »
Безилдеп каралуу катын турганда,
Кан Манаска ушундай жооп кылганда,
Баатыр тил сүйлөбөй алайып,
Аяштар минтип турганда,
Баатырың тилден калды шалайып.
Аяштын сөзү күчөдү,
Арман кылып кан Манас,
Ошондо каңырыгы түтөдү:
«Алмамбет астыга жүрсө ак жолум,
Чубагым артыма жүрсө сан колум.
Кечээ кара болот Зулпукор
Кындай жаткан кезимде,
Он сегиз миң ааламды
Сындап жаткан кезимде,
Калдайган шаардын баарысын,
Камап турган кезимде,
Каяшаяк бергенди
Карсылдатып моминтип,
Сабап турган кезимде,
Кең дүнүйөнүн тарында,
Алакемдин барында,
Мында өлбөй не болдум?
Алдырып ийдим жаман ат,
Алмамбет, Чубак ала жат!
Ак маралды кубалап,
Уй кылганда өлбөдүм,
Ааламдын баарын токмоктоп,
Мен, буй кылганда өлбөдүм.
Алмамбет менен Чубакты
Дөө кылганда өлбөдүм.
Кытай турмак кылымды,
Кыйратып сайып баарысын,
Кыйындардын барында
Ошондо, жөө калганда өлбөдүм.
Кара Бээжин, Камбылын
Камаганда өлсөмчү,
Калдай менен солоонду
Сабаганда өлсөмчү!
Кырк кез салган дубалын
Жол кылганда өлбөдүм,
Кызыл алтын дилдесин
Той кылганда өлбөдүм,
Каканчылуу Бээжинди
Камаган жылы өлбөдүм,
Калың алтын дилдесин
Талаган жылы өлбөдүм.
Өлбөй бир өксүй бердимби,
Бээлесе колго тийбеген
Берендердин баарысын
Капырай,
Бээжинге кармап бердимби?
Алдырып кайттым жаман ат,
Эй, Алмамбет, Чубак ала жат!
Кечээ Жылгындуунун оюнда
Жаяны кесип жечү элем,
Жанаша болсо Алмамбет,
Мен жаң-жуңду бузам дечү элем.
Курсагым жаман ачканда,
Мен казыны кесип жечү элем,
Курдашым Чубак турганда,
Кытай турмак, кылымды
Мен кыйратып ием дечү элем.
Ок өтпөгөн суп көйнөк
Кийишермин дечү элем,
Ойронум Алмам барында,
Он сегиз миң ааламга
Мен сүрүшөрмүн дечү элем.
Кара болот Зулпукор
Мен көөлөшөрмүн дечү элем,
Каным Чубак жан бирге
Караан болсо жаныма,
Он сегиз миң ааламга
Мен жөөлөшөрмүн дечү элем.
Кармаган туум сындыбы,
Адам, касташкан жан тындыбы?
Чалкар көл баткак болдубу?
Алмамбет менен Чубагым,
Атаганат Сыргагым
Шум кара жер сордубу?
Кечээ Таласта турдум жер жайлап,
Он эки аалым дин ыслам
Кимиси тилим алчу экен,
Айкайлатып баарысын
Айдап эле бардым кембайлап.
Байгамбар баспас Бээжиндин
Башаалуу төрүн басам, - деп,
Бадыша Алмам көк жалдын
Ичинде муңун ачам, - деп,
Кечилдин каны Коңурбай
Жылкысын тийип алам, - деп,
Айлам келсе Бээжинге
Алмамбет менен Чубакты
Кан көтөрүп салам, - деп,
Кайгуулга кирип кайрылган,
Мендей шордуу бар бекен?
Алмамбет, Чубак - эки кан,
Атаганат Сыргагым
Үч беренден айрылган
Баатыр ай, мендей бир шордуу бар бекен?»
Айза муштап заңгырап,
Баатырың өкүрүп алган аңгырап.
Баягы чогулган эли тарабайт,
Чоңдугун көрчү Манастын,
Бирөө кой дегенге жарабайт.
Баякы кайран долу Каныкей
Бадышанын алдына
Басып келди сумсайып,
Баса түшүп жаркылдап,
Алтындан кылган чоң сөйкө
Омуроодо жаркылдап:
«Баатыр, айтса арман арылбайт,
Баатыр, акырет кеткен эгиздер,
Баатыр, арман кылсаң табылбайт!
Телегейден тең өткөн,
Теңизиң Алмамбет, Чубак, Сыргак эр эмес,
Баатыр, телегей журтуң көп өткөн.
Өкүрсөң оозуң жабылбайт,
О дүйнө кеткен эгиздер,
Баатыр ай, өпкөлөсөң табылбайт!
Телегейи тең да өткөн,
Он сегиз миң ааламдан
Баатыр, ааламды гана бузган шер да өткөн.
Кайгырса жүрөк камыгат,
Капаланба, султаным,
Кайрандар кайдан табылат?
Каның Алмаң жалгызың
Табылгылуу колотуң,
Султаным, талыккан менен айла жок.
Султаным, Акбалтайдын Чубагы
Таптап койгон болотуң,
Улак кандын Сыргагы
Алтындан кылган сом Балтай,
Аларга өксөгөн менен айла жок,
Өлүк менен тириктин
Куран жүрөт арага,
Өткөндөргө көп өксөп,
Баатыр ай, жолукпа чердүү балаага!
Эчен бир дөбө - жер өткөн,
Баатыр ай, ал эмес
Атабыз Адам тең өткөн
Искендер гана, кожо Сулайман,
Дүйнөдөн зарлап ал өткөн,
Эчендер сендей кан өткөн!
Өткөнгө өксөгөн менен айла жок,
Кеткендерге,
Кейиген менен байда жок», Деп, ошонтүп, Каныкей,
Манасты колтуктап аттан түшүрүп,
Төрт-Күлдүн төмөн жагында,
Төрө Манастын сайган багында,
Дарбазалуу коргондо,
Каныңыз Манас кандын ордого,
Кантты кардай томурган,
Сары майды опурган,
Бөлөкчө жорук баштаган:
«Багылан козу, ширин баш,
Бадышам келсе жесин» - деи,
Байкуш катын Каныкей,
Бор кайнатып таштаган.
Кара чайын шимиртип,
Казы кертип, жал берип,
Көк жалга жалаң каймак май берип,
Асылың жеңекең сыйлап турганда,
Арка моюн арасы
Кабылдап калган кези экен,
Баатырдын айбалта тийген жарасы.
Ошондо акылдашы зор Бакай:
«Муздактын башы муз жайлоо,
Ошондо бурулбай кетчи, Каныкей,
Салкын жайга кончу эми».
Ошондо кайран катын Каныкей,
Желбегей тон кийгизип,
Желмаянга мингизип,
Бурамалуу жез найдар
Бурчунан кармап имерди,
Буркурап ыйлап жеңекең,
Үзүктөй калпак эр Шуутуну жиберди.
Мысыр менен Багдатты
Катар муну чалдырды,
«Үпү» деген бир дары,
«Апы» деген бир дары,
Төмөнкү кең Мысырдан алдырды.
Баякы берен катын Каныкей
Медийнаны чалдырып,
Мындан дары алдырып,
Желпиништи чалдырып,
Жеңекең мындан дары алдырып,
Кайнатма кара дарыдан
Баягы кайран катын Каныкей
Жарасына салды эми.
Ар чириктин баарысын
Кузгундатып тептирип,
Тышынан сууруп алды эми.
Кырма кызыл дарыны
Жеңең ичинен баса берди эми.
Ошондо ооруган жери басылып,
Кабылан султан каныңдын
Умачтай көзү ачылып,
Кубаттанып тирденип,
Ошондо, курган төрө ирденип,
Кайра көчүп Таласка,
Баатырың кең Талас бойлой конгондо,
Баштагыдан артыкча султан болгондо,
Тилге келбес адамды
Баатыр тилге салып коркутуп.
Дин билбеген капырды,
Баатыр ай, динге салып коркутуп.
Касиеттүү жан болуп,
Ошондо кайран баатыр кан болуп,
Буудандын оозун бурганда,
Баатыр ай, мурункудай турганда,
Бир күнү таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Бадыша оң жагына толгонуп,
Шашып амаз окунуп,
Короздой болгон кайран шер,
Тайбуурулду токунуп,
Эрмендүүнүн жонунда,
Ач-Маралдын боюнда,
Өлгөнбү десе тири арбак,
Баатыр ай, эрбейип караан көрүнөт.
Көрүнгөндөн көрүнөт,
Көрүнбөсө Манастын
Көөнү ошондо бөлүнөт,
Баягы аманат кылып табыштап,
Жүктөп ийген Алмамбет,
Астындагы баякы
Жүктөп ийген эмеспи,
Ай тийгендей жаркырап,
Сарала буудан көрүнөт,
Уй куймулчак Сарала,
Көктөн көк ала булут тутулуп,
Алмамбеттин сөөгүн
Айгайлаган сан колдон
Ошондо, аман алып кутулуп,
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү жарыктык
Кылт дегизип суу жутпай,
Кырт этип чөптү чайнабай,
Күндө тынып калбастан,
Күн мезгилин албастан,
Ай тийгендей Сарала,
Капкара бөлуп жөлөнүп,
Баягы алмадай болгон алтын баш
Капкара канга бөлөнүп,
Арандай оозу ачылып,
Оозунан көбүк чачылып,
Ошондо башын жерге салыптыр.
Айбан да болсо Сарала,
Айланса болот бууданга,
Жаныбар аза күтүп калыптыр,
Кең Таласты бет алып,
Жаныбар керилип качып алыптыр.
Жал-куйруктан айрылып,
Жаныбар чолок атка конуптур,
Жайнап турган Сарала
Быйыл Сарала чолок болуптур.
Эңкейген сайын эрди жоор,
Тырмактай жери таза эмес,
Тердик салчу жери жоор,
Бел этинин баары жоор,
Ээр салуучу жери жоор
Эчен бир жерден бели жоор,
Ошондо уй куймулчак Сарала,
Айбан да болсо жаныбар,
Ошондо убараны көп тарткан,
Алыстан сапар жол жүрүп,
Сарала арык болуп калыптыр.
Алакеңди көтөрүп,
Бүткөн бойдон айрылып,
Ошондо карып болуп калыптыр.
Жал-куйруктан айрылып,
Чолок эле атка конуптур,
Ошол кезде Сарала
Жаман атты болуптур.
Ит-Өлбөстүн кайкаң кыр
Желген экен Сарала,
Айбан көрбөс кордукту,
Баатыр ай, көргөн экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Арткан экен Сарала,
Айбан тартпас азапты,
Ошондо тарткан экен Сарала.
Ээр белдей эчен бел,
Ашкан экен Сарала,
Эчен ашуу, таш жолду
Баскан экен Сарала.
Төтө менен төп жүрүп,
Желген экен Сарала,
Төрө Манас ак жүзүн
Ошондо көргөн экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Аман-эсен жеткизип,
Төрө Бакай колуна
Ошондо берген экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Алып жүрүп кайран шер,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Чалып жүрүп кайран эр,
Ат-Башыга келгенде
Чеч-Төбө жолун ойду - дейт,
Азизкандын жалгызын
Чеч-Төбөгө койду - дейт.
Кара динден ак болгон,
Жана капырдан качып жат болгон,
Жана сары талдан сайдырган,
Талы калган Бээжинде,
Сап алтындан жасаган
Тагы калган Бээжинде.
Чачып ийген жыйганды,
Издеген жалгыз ыйманды.
Капырга кандык сүргүнчө
Мекеге барып коном - деп,
Капырдын каны болгончо,
Каймана бурут болом - деп,
Ошондо талак кылган буттарын,
Таштаган кытай журттарын.
А дүйнөнүн айынан
Баякы азаптуу тозок барынан,
Ошондо алтын тагын май кылган.
«Бусурман динге кирбейт», - деп,
Адалдын бирин билбейт», - деп,
Алтын тагын май кылган,
Атасы Азизканды жай кылган.
Көп жинине тийгенде,
Күмүш тагын кан кылган,
Күндө айтсам тилге кирбейт - деп,
Күн жаң-жуңду жай кылган.
Кара динден ак болуп,
Качып Алмаң чыкканда,
Өлбөгөндөн калышкан,
Былкылдак куурай бышканча,
Мыйзамдын гүлү түшкөнчө,
Мыктап алты ай салышкан.
Сулайман тийбес Бээжинге,
Султан болуп кайрылган,
Ападал султан дин үчүн,
Энеси Алтынайдан айрылган,
Алакең айза кармап дин бузган,
Каканчылуу Бээжиндин
Казатына барганда,
Алакең каза болуп окко учкан,
Капырдан өлгөн шейитти
Ошондо Сараласын сойду эми,
Чеч-Төбөгө Алакеңди койду эми.
Капырдан окко учкан - деп,
Муну менен Чеч-Төбө
Үлкөн мазар болду эми.
Сараланы сойгондо,
Ошондо, Алакеңди койгондо,
Алмамбет жаңы өлгөнсүп,
Азапты жаңы көргөнсүп,
Достусу Манас кабылан
Токтобой ыйлап зарланып,
Алмамбеттин ордого
Өкүрүп келген чагы экен,
Эстен кетип эндиреп,
Манастын болбой калган табы экен.
«Жекени белге курчанган,
Жети түмөн кол келсе,
Желбегей кийип кол салган,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Алмамбет достум, ала жат,
Колоттогу карагат,
Кол кармашып кеткенге,
Кокуй күн, Алмам ала жат!
Алакем - кара жаак Акбалтай,
Кайкалатпай ким аштайт,
Каран түн түшкөн Бээжиндин
Кадимки жолун ким баштайт?
Кызыл болот желегим,
Алмамбет кытайдан келген белегим.
Кызыталак башка күн түшсө,
Кысталыш жерде керегим,
Өөдө чыксам өбөгүм,
Өлбөй кантип турамын,
Кокуй күн, Алмам жөлөгүм!
Бек бекиткен чебимен
Чын айрылып каламбы,
Береним Алмам шеримден,
Азизкандын жалгызы,
Алакем Сарала менен желгеним.
Атадан бирге тууган жок,
Алда Таала бир кудай,
Кытайдан айдап береним.
Ташка салса тарткызым,
Алакем жолдон кайра кайткызым.
Алакем көзү өткөн соң
Тирүү карап турамбы,
Асыл Алмам шеримди
Кара жерге кыямбы.
Күнүм кетти Бакай кан,
Менин күпсөрдө дарым күбүлдү.
Күйүттүү Манас кайран шер,
Бүгүн күпсөрдөй кандан түңүлдү.
Айлам кетти, Бакай кан,
Менин абийирим кандай жабылды.
Ыраазымын Алдага
Бүгүн Алакем сөөгү табылды.
Ай сайын болгон аркырап,
Аскардуу шамал жердейим,
Эчтеме келсе тартпаган
Кара кулак шердейим,
Айзалашса өбөгүм,
Алмамбет менин жөлөгүм».
Азаланып көп ыйлап,
Алмамбеттин ордодо:
«Асылым Алмам!» - деп ыйлап,
Ошондо өкүрүп Манас бүк түшүп,
Мээ аралаш сары зил
Кусуп ийип кан Манас,
Төбөсү менен тик түштү.
Ошондо кабылан энең Каныкей
Ыйлап ийди чыркырап,
Баатырдын башын жөлөп буркурап:
«Султаным, мээ аралаш сары зил
Бейпайга салчу оору экен,
Баатыр, сенин шилиңде жараң бар беле?»
«Айым, мен белимде жарам айтайын,
Кең Бээжиндин баткалда
Амаз окуп жатканда,
Сежидеге башым койгондо,
Аргынкандын Ажыбай
Алыста уктап алганда,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай,
Мени керилип сайып салганда,
Айзанын учу короюп,
Белиме калып калганда,
Аргынкандын Ажыбай,
Бек тарткын десем бош тартып,
Айзаны буруп алды эле,
Болоттун учу корс этип,
Менин белимде сынып калды эле.
Мен бул жерге жеткиче,
Оозу бүтүп калды эле,
Ар жагы зилдеп калды эле,
Байкачы бейлеп убарлаш,
Менин белимде жарам ушу эле».
Кабылан катын Каныкей
Ыйлап ийди буркурап,
Ошондо боздоп ийди чыркырап:
«Кокуй, төрөм, оңбой кал,
Сенин белиңде жараң көрбөгөн,
Сенин ажалыңдын жеткени,
Менин амалымдын кеткени.
Ошо кең Бээжиндин согушта,
Кара-Көлдүн баткалда
Амаз окуп жатканда,
Ошондо катын болбой эр болсом,
Канкорумдун алдында
Кароолчусу мен болсом,
Канкорумду Калча сайып турганда,
Ажыбай чоро мен болсом,
Сайбайт белем бүрүктү,
Сынабайт белем күлүктү,
Салбайт белем Бээжинге
Киши кылбас бүлүктү.
Сабайт белем далдайтып,
Коңурбай өңдүү бүрүктү,
Тарттырбайт белем Бээжинге,
Киши кылбас түлүктү.
Сойдурбайт белем казапты,
Бээжинге салбайт белем казатты.
Сындырбайт белем шырыкты,
Ургаачы болбой эр болсом,
Калчага көргөзбөйт белем кылыкты,
Салбайт белем Бээжинге
Менде кылбас бузукту.
(Канкордун ажалынын жетишин,
Карабеттин амалынын кетишин.)
Бээжинден берен келгенде,
Бейбагын эсен көргөндө,
Тар төшөккө жатканда,
Тамашага батканда,
Үстүнө колум артканда,
Боорума кынай тартканда,
Мында жара көрбөгөн,
Аркескеним дат алган,
Канчыктын ошондо көзү кашайган.
Адырдагы булактай
Жошулушуп турганда,
Аркар менен кулжадай
Кошулушуп турганда,
Жонуна колум артканда,
Боорума кынай тартканда,
Кызыкка минтип батканда,
Мында жара көрбөгөн,
Бадышамдын шердиги,
Кара беттин таалайынын кемдиги.
Маңдай сөөгүм кайкы эле,
Бадышам көзү жумулса,
Карабеттин күн көрөрү тайкы эле.
Менин кежиге чачым жок эле,
Баатырдын көзү жумулса,
Эмгегим толгон шор эле.
Менин талданган чачым чогуу эле,
Баатырдын көзү жумулса,
Менин маңдайым толгон шор эле.
Адырда жылкы алты сан,
Баатыр ай, аргымак-буудан аралаш,
Айдап алып тозмолоп,
Аркаңда эркек балаң жаш,
Азилде көзүң жумулса,
Ага-иниңдин баары кас.
Тоодогу жылкың тогуз сан,
Тобурчак, буудан аралаш,
Меники деп ээ болчу,
Тозуучу балаң мындан жаш.
Тоодой көзүң жумулса,
Аргын, огой журтуң кас.
Айкөлүм, көзүң жумулса,
Кандай болот жесир баш!
Султаным, керээзиңди айт, кебиңди айт,
Карабеттин корголой турган жерин айт!
Ай караңгы болгондо,
Бадышам, түндү эмине кыламын?
Аркаңда эркек туяк жаш,
Асыл көзүң жумулса,
Бадышам, күндү эмине кыламын?
Көк жалым, төрөм, баш көтөр,
Сени көрүүчү кишиң бар беле?
Кокустан көзүң жумулса,
Бадышам, көмүүчү кишиң бар беле?
Үзүлгөндү улоочу кишиң бар беле?
Уялаштай күйүүчү
Өзүңө жакын кишиң бар беле?
Алтының көп, дилдең көп
Баатыр ай, үлөшчү кишиң бар беле?
Аласаң жакын келди го,
Баатыр, сүйлөшчү кишиң бар беле?
Тулпарыңдын оозун
Буруучу кишиң бар беле?
Түнөрүп башка күн түшсө,
Түйшүктүү кымбат иш түшсө,
Туу түбүндө былк этпей,
Кабылан, туруучу кишиң бар беле?
Туйгун көзүң жумулса,
Кызматыңа былк этпей,
Туруучу гана кишиң бар беле?»
Ошондо Манас кабылан:
«Айым, келе бери колуңду:
Ажалым жетип мен өлсөм,
Мени менен сен өлсөң,
Өзөн бойлой конбогун,
Өрт өчкөндөй болбогун!
Жыйган алтын чачып кет,
Атаң Темиркан көздөй качып кет!
Кара кан барсаң батасың,
Темиркан барсаң жатасың,
Кан өлгөндө катынга
Төркүнү жакын болуучу,
Атаң Темирканга барганда
Колуңдагы Семетей
Балтыр бешик чунакты,
Кыркып бергин чыбыгын,
Кылып бергин ырымын,
Ит аягын кечирип,
Кылычтын мизин аттатып,
Арка чачын кесе көр,
Тууганың Ысмайылга бере көр!
Ата жайын билгизбей,
Эне жайын туйгузбай,
Чунагың Семетейди бага көр!
Жашы он экиге келгенде,
Ичинен ок өтпөс тонду кийгизгин,
Ошондо эне-ата жайын билгизгин.
Арбагым азыр бар болсо,
Жолунан колдоп алармын,
Бирим жолдош жар болсо,
Бир көзүмдү салармын.
Менин көзүм өткөндө,
Бу Талас саа жер болбойт,
Жыйылуу мүлкүң чачып кет,
Букарды көздөй качып кет.
Берки Абыке, Көбөш - эки арам,
Чыйбыт, Кочкор - төрт арам,
Ажыбай, Көлбай - алты арам
Чалгырты жүрчү көзүндө,
Чамасы келсе ушулар
Чалганы жүрчү өзүмдү.
Кыйшыгы жүрчү көзүндө:
Кыңырты жүрчү сөзүндө,
Кыябын тапса алты кул,
Кылганы жүрчү өзүмө.
Түбүндө бадыраң темир курч болбойт,
Ушу, башка өскөн арам журт болбойт,
Курама темир курч болбойт,
Ушундай кутурган иттер журт болбойт.
Булардын бөөдөсү жүрчү көзүндө,
Мындай болсом кезек ит,
Бөлгөнү жүрчү өзүмдү,
Кыйшыгы жүрчү көзүндө,
Кыңыры жүрчү сөзүндө,
Кыябын тапса алты кул
Кылганы жүрчү өзүмө,
Абийирдүү киши ирикпейт,
Дүйнөдө, акылсыз иттер бирикпейт.
Эртең көзүм өткөндө,
Тел кулунуң жебейби,
Ошондо тең тууган болом дебейби.
Алтының болбойт көмүрчө,
Алты арам, абийирди билбейт семирсе.
Күмүшүң болбойт темирче,
Кезек кул, күйгөнүң билбейт семирсе.
Башайың болбойт кийизче,
Кезек ит баркыңды билбейт кийинче.
Кокусунан мен өлсөм,
Белгилүү жерге сен көмсөң,
Алты арам менен бириксе,
Колум тийген кандар бар,
Менден кордук көргөн жандар бар,
Кутулбачу доолор бар,
Кан төгүүчү жоолор бар.
Өлүктөн өчүн алчудай,
Көрүмдү ачып албасын,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарбасын,
Бул жагына сак болгун!
Долум, кетмендеп көрүм оё көр
Бир адамга билгизбей,
Кеңеш салып Бакайга,
Билинбес жерге коё көр!
Берен катын Каныкей,
Берендигиң ашыргын,
Бек акыл ойлоп өзүмдү,
Бир бейлебес жерге жашыргын
Асмандан жылдыз чаңыттап,
Козголгондон келейин,
А дүйнөлүк өзүмө,
Дос болгондон келейин.
Жети-Сууну жердеген,
Көргөн жандын баарысы
Жеткилең мыктуу эр деген,
Кабыланын токуган,
Каңгайдын башын чокуган,
Кан кожодон бата алган,
Кабылан Кошой аталган,
«Кандан бата алам», - деп,
Мекеде беш жыл окуган.
Белгилүүдөн бата алып,
Берен Кошой атанып,
Батасы журтту байыткан,
Байкаган жанды жарыткан,
Алайган көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай,
Үзүлгөндү улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Катагандын кан Кошой,
Акылы жетик жан эле,
Чын бедердүү кан эле,
Айла табар ал эле,
Кан Кошойго кабар айт,
Кошой келсе көмөсүң,
Акыл салсаң Кошойго
Өз эркиңче болосуң.
Кең-Алайды жердеген,
Көргөн жандын баарысы,
Келберсиген эр деген,
Тогуз уулдун кенжеси,
Бир кудайдын мендеси
Элемандын эр Төштүк
Жел куюнду атты эле,
Жер алдына түшкөндө
Жети жылы күн көрбөй,
Жер азабын тартты эле,
Эчен айза көөлөшкөн,
Эрендер менен жөөлөшкөн,
Кара болот кагышкан,
Чоюнкулак, Чоюн алп,
Муну менен эр Төштүк,
Эки жылы кармашкан,
Мындай айтса эр Төштүк,
Ысыламдын бели ошол,
Сыртын карап олтурсаң,
Кабылан тууган кан Төштүк
Ысыламдын шери ошол.
Кайран көзүм жумулса,
Кан талоосун кылдырбай,
Кайтарып алчу бел ошол,
Амыс-ар кылбай Төштүккө
Кеңешти салчу эр ошол.
Кейитип жаның кууратпай,
Кеңешиң салсаң Төштүккө
Туруп берчү эр ошол.
Эр Төштүктүн алдында
Чалкуйрук сындуу аты бар,
Мен өлгөндө зыйнатка
Алтымыш күнү турам - деп,
Төштүктүн эбакы берген каты бар.
Бел байлачу бел ошол,
Бедерин салса Төштүгүң,
Бейпайга салбай өзүңдү,
Күтүп алчу эр ошол.
Өзүн карап отурсаң,
Шай колдогон шер ошол,
Элемандын Төштүккө
Долум, кабар бергин, сен ошол.
Масейилди жердеген,
Ойрот деген эл деген,
Сапарбайды жайлаган,
Кең Турпанды кыштаган,
Карача кандын кан Сайкал,
Олоңдой болгон кайран чач
Кечээ төбөгө кынап түйгөндө,
Төмөнкү айылын чапканда,
Карача кандын Сайкалы,
Кечээ төбөлөшө киргенде,
Ойногон жерден чаң чыккан,
Каарынан жан чыгып,
Көк темир өңдүү тон кийип,
Алгара өңдүү ат минип,
Кырк чоронун баарысын,
Кыядан таап дарысын
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Түз болгон кайкаң тумшуктан,
Кум-Дарыя бетинен,
Жылгындуунун четинен,
Кыраан тууган кырк чоро
Жылкысын тийип алганда,
Кыйкырып Сайкал кубалап,
Ошондо колду салганда,
Бакайды сайып түшүрүп,
Балакетти кылганда,
Чубакты сайып түшүрүп,
Чуулгандуу кыз Сайкал
Чууну минтип салганда,
Кылчайбастан сайышып,
Кырк ойрон жөө калганда,
Улак кандын Сыргагы
Акылынан шашканда:
«Айкөл аба, кантет!» - деп,
Мени айлана качканда,
Азизкандын Алмамбет,
Алтымыш күнү сайышып,
Айзалашып жатканда,
Алмамбеттен бөлөгүн
Алегин такыр кетирип,
Айзалап аттан түшүрүп,
Көөдөгүмдөн оолуктум,
Карачанын Сайкалын
Алдынан чыгып жолуктум.
Айкырып айза сундуруп,
Айдай сары талаада
Алыша албай турганбыз.
Түзөңүрөөк урчукка,
Түз болгон тоонун тумшукка,
Түгөнүшө келгенде,
Ачууланып кан Сайкал,
Айза менен сайганда,
Айлам кетип барбайып,
Чаначтай мурдум дардайып,
Бутум кетип салактап,
Көзүм кетип алактап,
Ээримен эр кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Эрдигинен Сайкалдын,
Эс табалбай бир калдым.
Каарданып жөтөлүп,
Кайран Сайкал көк жалың
Опол-тоодой дардайып,
Аккуланын үстүнөн
Ала койду көтөрүп,
Ошондо Сайкал ой ойлоп:
«Бусурмандын шери экен,
Ачуум менен ыргытсам,
Ыслам бели сынат, - деп,
Катындан Манас сайдырып,
Калжайып калган экен, - деп,
Кабарын укса капырлар
Кайрадан кудай урат, - деп,
Муну атынан алып нетейин,
Аттан алып айкөлдү
Не мураска жетейин».
Ошонтүп атка мингизип,
Оңбогон Сайкал турганда:
«Капырды бузган шер кылдың,
Бир катынга тең кылбай,
Мынчалык неге кем кылдың?» Деп, ошонтүп, курган жан,
Демеп уруш салганда,
Тамандашып салышып,
Жакалашып алганда,
Дарт кумарды жазышып,
Айбалта менен чабышып,
Кылыч менен кыйышып,
Сабы колдо калышып,
Кум-Талаанын чөлүндө
Жеңип алдым Сайкалды,
Жембаштыктай бөктөрүп,
Жетип ачуум келгенде,
Эңип алдым Сайкалды.
«Башына жоолук салам, - деп,
Азабы өттү долунун
Тал түштө муну алам, - деп,
Ала чапан Айкожо
Арабызда турганда,
Бир туткан бирим ал эле,
Кыямат ике кыйганда,
Карача кандын кан Сайкал
Убада кылган кеби бар:
«Өлөрүңдө кырк күнү,
Зыйнатыңда турам, - деп,
Курандашкан жери бар.
Кан Сайкалга кабар бер,
Сайкал келсе көмөсүң,
Ошо күнү сен долум,
Өз эркиңче болосуң.
Төмөнкү Кырым деген элде го,
Кырк күнчүлүк жерде го,
Урумкан уулу Көкбөрү
Ободон булут козгошкон,
О дүйнөлүк достошкон,
Биттей кезде биригип,
Бармактай кезде баш кошкон,
Бирге ойношуп токушкан,
Төмөнкү Меке шаарынан,
Беш жылы сабак окушкан.
Аңгеме сөздү козгошкон,
Бир күндө үч жол достошкон,
Көкбөрүгө кабар бер,
Көз ачык куу жан өтпөсүн,
Атына коюп ар убак,
Айкөлүңдүн абийири мындан кетпесин.
Уккун, Каныкей бейбак, кебим бар,
Анжыянда кырк эшен
Алдыра көргүн ошону,
Дооронума турууга,
Анжыяндын Айкожо
Жаназама турсун да.
Ошону алып келе көр,
Зарып кылып малымдын
Тең жарымын бере көр!
Бере турган себебиң,
Кымыз ичкен мас кезде,
Айкожону камадым,
Кырк эшенди сабадым.
Чын жиниме тийгенде
Илекисин таладым,
Өздөрүн иттей камадым,
Арак ичкен мас кезде,
Акылым суюк жаш кезде
Болбой ичтим бозону,
Боздотуп урдум ошону.
Алып ичтим аракты,
А дүйнөгө барганда
Каныкей, кантем ошо
Мойнума кеткен талакты?»
Ошонтүп Манас күңгүрөп,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетчү эмедей,
Кыңгайлап Манас жөн тартып,
Кылагар көзү кылайып,
Кыйын бир болуп Манас кан,
Кыямат кетчү эмедей,
Кыстоо бир түшүп шалактап.
Бул оорусун көргөн соң,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетчү эмедей,
Байкаса көзү алактап,
А дүйнө кетчү эмедей,
Ашкере ооруп шалактап.
Тарса-тарса жөтөлүп,
Талыктырып долуну,
Жаздыктан башын көтөрүп.
Өөдө туруп: «Өө!» - десе,
Өжөк-өжөк кан кетип,
Өкүрүп ыйлап токтобой,
Каныкейден ал кетип,
Дүпө-дүпө жөтөлүп,
Төшөктөн башын көтөрүп,
Өөдө болуп: «Өө!» - десе,
Бадышанын оозунан
Табак-табак кан кетип,
Жабыгып ыйлап чыркырап,
Баякы жеңекеңден ал кетип,
Көк жал кан көбүрөөк оору болгон соң,
Чылбырдай чачты буралбай,
Жеңең, чыркырап ыйлап тура албай,
Опсолоң ооруп бадышаң,
Оозунан чыккан кара кан
Он эки гана ороо толду эми,
Чыккан канын көргөндө
Чыңырып ыйлап жеңекең,
Чымындай айла таба албай,
Кабыландын ажалынын жеткенин,
Кара беттин амалынын кеткенин.
Маңдай сөөгүм кайкысы,
Бадышам көзү өткөн соң,
Кара беттин ырысынын тайкысы.
Эми кымыз ичпес кайран баш,
Төрөнүн көзү өткөн соң,
Моминтип, кыйгыл сууга зар болот.
Кыйындын көзү жумулса,
Момунда кайран жаным кор болот».
Ошондо Манас муну айтып:
(Обу жок оору болду эми),
Каныкей, жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө,
Кээ жерине келеп темир мадаткан,
Келтенин эле огун жадаткан,
Жебенин огу жетпеген,
Болоттун учу өтпөгөн,
Алты ай тынбай салышса,
Ок жаңылып кетпеген.
Анжыян, Кокон чалдырган,
Алты шаар, Кокон буласын,
Алым салып алдырган,
Ар бир жерге бышыктап,
Аянбастан салдырган,
Кийсе, кишинин мээрин кандырган,
Денеге боздогон бороон тийбеген,
Жоого ылайык Аколпок,
Каныкей, жаап койчу үстүмө!
Акка бир мойнум бурайын,
Аласа жакын келгенде
Алда! - ден, көзүм жумайын.
Кайран жан чыр дей түшкөнчө,
Атышка кийген Аколпок
Мен эрмек эле кылып турайын,
Асынса ай далынын айнеги,
Артыкча жанга күч келсе,
Аманат жандын баргеги,
Ойногондо очогор,
Чындап соксо кой чагыр,
Жандуу мылтык Аккелте,
Кечээ Анжыяндын ар жагы,
Намангендин бер жагы,
Кокон кандын колтугу,
Айдай сары талаадан
Алтымыш орус жер ченчи
Чыгып келген кезинде,
Тулпар оозун бурганда,
Каршылашып турганда,
Качып эле берген шарактап,
Алтымыш балбан орусту,
Талаага союп карактап,
Олжого алган Аккелте,
Каныкей, коюп койгун жаныма!
Алдага тобо кылайын,
Аласам жакын келгенче,
Эрмек эле кылып турайын.
Бериште беш колун мыктап салганда,
Анан кийин калайын.
Аманат жан кеткиче,
Ажалым далдап жеткиче,
Жандуу мылтык Аккелте
Коюп койгун жаныма,
Ошону эрмек кылып турайын.
Асмандан түшкөн боз кисе,
Кайран жан менен дос кисе,
Он бирге өзүм келгенде:
«Белиңе муну чалгын», - деп,
Айкожо ата бергенде,
Кыймыл болуп жер жүзү,
Жандын баары токтолуп,
Кисени берген Айкожо
Көздөн кайып болуп жок болуп.
Кысталыш жоого киргенде,
Кыйкырып белге чалганда,
Кырк чилтен жолдош бир болгон.
Бакай, эстеген сайын күйөмүн,
Туу казанат чунактын
Кудайдан өмүрүн сурап жүрөмүн».
Ошондо каарданып дардайып,
Кан ичмеси бек кармап,
Бөлүнүп эчен санааны,
Медер кылып баланы
Касиеттүү Бозкисе,
Кынай белге курчанып,
Кызырлуу Манас кайран шер
Ошондо: «Ыслам!» - деп, үн салып,
Ок өтпөгөн Аколпок,
Жоого кирчү эмедей,
Кийип алган кези экен.
Аркалуу күлүк Арбуудан
Сыртынан Манас курчанып,
Берениң Манас кабылан
Минип гана алган кези экен.
Атка минип толгонуп,
Арсландай комдонуп,
Айкөлүң Манас турганда,
Баякы кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу,
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Алтындан кемер курчанып,
Айдай гана бетин нур чалып,
Айкөлүңдүн алдынан
Байкуш Каныкей чыкты сумсайып.
Берендин жүзүн көргөндө,
Мелтиреген бейбагың
Адам, бет алышкан жери ошол:
«Барса-келбес Чоң-Бээжин
Бадышам, аман-эсен келдиңби?
Атышка салса акжолтой,
Берендердин баарысын
Сен Бээжинге белек бердиңби?
Бадышам, жылкыдан жылма кер да өткөн,
Алмамбет, Чубак эр турмак,
Илгерки Азирет Аалы шер да өткөн.
Төрөм, бүгүн көргөн эртең жок,
Алдап жүрөт алакчы,
Баатыр, ушундай болот дүйнө шок!
Өлгөнгө өксөгөн менен байда жок».
Кайрылып Манас тарткан соң,
Аташканы айымы керээз айткан соң:
«Долум, бөлүнтпө гана менин санаамды,
Алып келчи бер жакка
Өлгөндө көргөн баламды.
Боз ала туйгун болпоңду,
Алып келчи бер жакка,
Боз карчыга чолпонду,
Оозумду ачып өпкөндү,
Көзүмдү ачып көргөндү».
Сөз салса бейбак көнгөн жок,
Баласын баатыр-шерге берген жок.
Кундактагы баланы
Кымтып турат көргөзбөй,
Көргөзбөгөн себеби,
Баатырың диндин жөлөгү,
Телегейи тең болчу,
Баатырың Шай колдогон шер болчу.
Ичин карап отурсаң,
Жер жүзүнөн кең болчу.
Караганы аман калчу эмес.
Бадышасы Манас кан
Баланы сүйөр жан эмес,
Бала сүйбөс себеби,
Караган аман калчу эмес.
Көзүндө кара калы бар,
Жүзүндө жаман заары бар.
Сырын билген Каныкей
Сырттанга бербейт чыркырап,
Көзү канган Каныкей
Көк жалга бербейт буркурап.
Көп айласы кеткенде,
Манас кан алтайкан салды керекке,
Көп сагынган балага,
Баатыр камчысын берди белекке.
Баатырың камчысын сунуп турганда
Камчысын кармап билгизип,
Семетейдин чекесине тийгизип,
Чекеге тийген камчыны
Кур гана кур-кур-кур жыттап,
Кубат эле кылат курган кан
Кудайым берген деп жыттап.
Жакыныраак калганда,
Таластын чети көрүнүп:
«Алмамбет, Чубак асыл», - деп,
Кабыландын көңүлү жаман бөлүндү,
Баатырың, баатыр Манас атанып,
Ителгидей кайран көз,
Ирмебей көзгө жаш алып,
Калдайды чапкан кол курап,
Каңырыгы бек түтөп,
Баатырың жашып кетти коңгурап.
Алтын жаак айбалта
Алкымдан кармап имерип,
Баатыр бөйрөккө таяп жиберип,
Баатырың коңгурап үндү салды эми.
Алмамбет, Чубак ордого
Баатырың өкүрүп жатып калды эми.
«Аккула окко учурдум, аяш,
Алтын айдар, чок белбоо, аяш,
Азизкандын гана жалгызы, аяш,
Алмамбет шейит кечирдим, аяш,
Канатымдан кайрылдым, аяш,
Кара кылып олтурган
Кан Чубактан айрылдым, аяш!
Мен Бээжинди чаптым, көп алдым, аяш,
Бээлесе жанга табылбас,
Мен Сыргагымды жеп алдым, аяш,
Мен канатым окко жулдурдум, аяш,
Кабыландан айрылып,
Мен каран күн жанды тындырдым, аяш!
Сулайман жеткис Бээжинден, аяш,
Сурагын гана сууруп мен алдым, аяш,
Сурагын сурайм деп туруп, аяш,
Мен эгиздерди жеп алдым, аяш!
Мен Бээжинге кирип кайрылдым, аяш,
Мен берендерден айрылдым, аяш,
Мен канатым өрткө чалдырдым, аяш,
Кабыландын баарысын
Мен Каканчыга алдырдым, аяш!
Эгиз козу түгөйүм, аяш,
Экөөнү катар жеп алып,
Мен өлбөй гана кантип жүрөмүн, аяш!
Кара гана Бээжин, Каканчы аяш,
Мен камап гана турбадым, аяш,
Мен караткан шибээ, ылама, аяш,
Ошону сабаганда өлбөдүм, аяш,
Арслан-шер жардыгында өлбөдүм, аяш,
Алмамбет, Чубак, Сыргак шер
Бардыгында өлбөдүм, аяш!
Мен Бээжинге гана бейпай салдырдым, аяш,
Бек дүйнөгө кызыгып,
Мен берендерден айрылдым, аяш!»
Кан Манас минтип барганда,
Кайың ыйлап, тал ыйлап,
Ошондо калайык журттун баары ыйлап.
Кызыл кырчын кыз балдар
Кызылдан кара кийишип,
Карк токтолгон катындар
Карадан кара кийишип.
Жылкыда тулпар ала баш,
Баатыр, аргын, кыргыз аралаш,
Токсондогу чал ыйлап,
Толгон журттун баары ыйлап,
Аракка тойгон мас ыйлап,
Ала көөдөн акылсыз,
Ошондо он экиде жаш ыйлап,
Боору жетик эр ыйлап,
Манас кандын кырк кырааны тең ыйлап.
Ошондо Агынай кызы Арууке,
Алмамбеттин зайыбы:
«Тоодоку жылкы тогуз сан,
Тобурчак, буудан аралаш,
Тозуп алар жаман ат,
Томсортуп жанды кууратпай,
Тоодоюм, төрөм ала жат!
Бадышам, бармактайда баш кошкон,
Ошо же, биттей кезде бириккен,
Канжыгаңа чала кет,
Караандаша кеткенге,
Кабылан, мен чиркинди ала кет!
Ар уруудан көйнөгүм
Тартсам жетпейт мойнума,
Талыктырбай бейбакты
Кабылан, тарта кетчи койнуңа!
Отуз дайра бириксе,
Шар жериндей бадышам,
Отуз тоо бириксе
Тар жериндей бадышам».
Кошок айтып чыркырап,
Ошондо Алмамбет зайыбы Арууке,
Чубактын зайыбы Бирмыскал,
Эсенкан кызы Бурулча
Ошондо кан Манастын алдына
Кайгырып ыйлап чыркырап,
Бадышаңдын алдына
Баатыр ай, үч айым чыкты буркурап.
Үчөөнүн канды бети жыртылуу,
Кара гана чачы жайылуу,
Ай-чырайлуу ур беттен
Ошондо арык-арык кан кетип,
Карагаттай кайран көз
Камчы бою жаш кетип,
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
Караса бети бөлүнүп,
Кан аралаш кандуу жаш
Арык бою төгүлүп:
«Аяш жан ай караңгы болгондо,
Түндү эмине кылабыз?
Асылдардан аркада эркек бала жок,
Дегеле күндү эмине кылабыз?
Тоодогу жылкы тогуз миң
Муну тозуп коёр ээси жок,
Кудайдын салган ишине,
Баатыр ай, көтөрбөскө чара жок.
Алдейлеп кармап турганга,
Баатыр ай, колдогу эркек бала жок!
Алты айчылык Бээжинди
Баатыр ай, алты күндүк жол дедиң,
Азирет тийбес Бээжинди
Баатыр ай, айласыз жаман кор дедиң.
Баатыр ай, абайлабай чалдырдың,
Алмамбет, Чубак шериңди
Баатыр ай, кытайга белек алдырдың.
Баатыр ай, кыймалуу жагын көрдүңбү?
Аяш жан, кыйналбай эсен келдиңби?
Кызырдуу шердин баарысын,
Аяш жан, кытайга белек бердиңби?
Кыймалуу жактан чалдырып,
Кыраандардын баарысын
Аяш, кытайга белек алдырып,
Сак-саламат келдиңби?
Аяш жан, ыслам жүзүн көрдүңбү?
Белиңе таңуу беренди,
Бел тутуп жүргөн көсөлдү,
Бейлөөсүз кара капырга
Баатыр ай белек кармап бердиңби?
Жети айчылык ал Бээжин
Баатыр, жети күңдүк жол дедиң,
Жеткилең кара кытайды
Баатыр ай, мендеден жаман кор дедиң.
Алтынды тактың желекке,
Асылдардын баарысын
Аяш жан, алдырып келдиң белекке.
Аяш жан, Бээжинден эсен келдиңби?
Аяш жан, бейлебей алты ай салышып,
Берендердин баарысын
Аяш жан, белекке кармап бердиңби? »
Безилдеп каралуу катын турганда,
Кан Манаска ушундай жооп кылганда,
Баатыр тил сүйлөбөй алайып,
Аяштар минтип турганда,
Баатырың тилден калды шалайып.
Аяштын сөзү күчөдү,
Арман кылып кан Манас,
Ошондо каңырыгы түтөдү:
«Алмамбет астыга жүрсө ак жолум,
Чубагым артыма жүрсө сан колум.
Кечээ кара болот Зулпукор
Кындай жаткан кезимде,
Он сегиз миң ааламды
Сындап жаткан кезимде,
Калдайган шаардын баарысын,
Камап турган кезимде,
Каяшаяк бергенди
Карсылдатып моминтип,
Сабап турган кезимде,
Кең дүнүйөнүн тарында,
Алакемдин барында,
Мында өлбөй не болдум?
Алдырып ийдим жаман ат,
Алмамбет, Чубак ала жат!
Ак маралды кубалап,
Уй кылганда өлбөдүм,
Ааламдын баарын токмоктоп,
Мен, буй кылганда өлбөдүм.
Алмамбет менен Чубакты
Дөө кылганда өлбөдүм.
Кытай турмак кылымды,
Кыйратып сайып баарысын,
Кыйындардын барында
Ошондо, жөө калганда өлбөдүм.
Кара Бээжин, Камбылын
Камаганда өлсөмчү,
Калдай менен солоонду
Сабаганда өлсөмчү!
Кырк кез салган дубалын
Жол кылганда өлбөдүм,
Кызыл алтын дилдесин
Той кылганда өлбөдүм,
Каканчылуу Бээжинди
Камаган жылы өлбөдүм,
Калың алтын дилдесин
Талаган жылы өлбөдүм.
Өлбөй бир өксүй бердимби,
Бээлесе колго тийбеген
Берендердин баарысын
Капырай,
Бээжинге кармап бердимби?
Алдырып кайттым жаман ат,
Эй, Алмамбет, Чубак ала жат!
Кечээ Жылгындуунун оюнда
Жаяны кесип жечү элем,
Жанаша болсо Алмамбет,
Мен жаң-жуңду бузам дечү элем.
Курсагым жаман ачканда,
Мен казыны кесип жечү элем,
Курдашым Чубак турганда,
Кытай турмак, кылымды
Мен кыйратып ием дечү элем.
Ок өтпөгөн суп көйнөк
Кийишермин дечү элем,
Ойронум Алмам барында,
Он сегиз миң ааламга
Мен сүрүшөрмүн дечү элем.
Кара болот Зулпукор
Мен көөлөшөрмүн дечү элем,
Каным Чубак жан бирге
Караан болсо жаныма,
Он сегиз миң ааламга
Мен жөөлөшөрмүн дечү элем.
Кармаган туум сындыбы,
Адам, касташкан жан тындыбы?
Чалкар көл баткак болдубу?
Алмамбет менен Чубагым,
Атаганат Сыргагым
Шум кара жер сордубу?
Кечээ Таласта турдум жер жайлап,
Он эки аалым дин ыслам
Кимиси тилим алчу экен,
Айкайлатып баарысын
Айдап эле бардым кембайлап.
Байгамбар баспас Бээжиндин
Башаалуу төрүн басам, - деп,
Бадыша Алмам көк жалдын
Ичинде муңун ачам, - деп,
Кечилдин каны Коңурбай
Жылкысын тийип алам, - деп,
Айлам келсе Бээжинге
Алмамбет менен Чубакты
Кан көтөрүп салам, - деп,
Кайгуулга кирип кайрылган,
Мендей шордуу бар бекен?
Алмамбет, Чубак - эки кан,
Атаганат Сыргагым
Үч беренден айрылган
Баатыр ай, мендей бир шордуу бар бекен?»
Айза муштап заңгырап,
Баатырың өкүрүп алган аңгырап.
Баягы чогулган эли тарабайт,
Чоңдугун көрчү Манастын,
Бирөө кой дегенге жарабайт.
Баякы кайран долу Каныкей
Бадышанын алдына
Басып келди сумсайып,
Баса түшүп жаркылдап,
Алтындан кылган чоң сөйкө
Омуроодо жаркылдап:
«Баатыр, айтса арман арылбайт,
Баатыр, акырет кеткен эгиздер,
Баатыр, арман кылсаң табылбайт!
Телегейден тең өткөн,
Теңизиң Алмамбет, Чубак, Сыргак эр эмес,
Баатыр, телегей журтуң көп өткөн.
Өкүрсөң оозуң жабылбайт,
О дүйнө кеткен эгиздер,
Баатыр ай, өпкөлөсөң табылбайт!
Телегейи тең да өткөн,
Он сегиз миң ааламдан
Баатыр, ааламды гана бузган шер да өткөн.
Кайгырса жүрөк камыгат,
Капаланба, султаным,
Кайрандар кайдан табылат?
Каның Алмаң жалгызың
Табылгылуу колотуң,
Султаным, талыккан менен айла жок.
Султаным, Акбалтайдын Чубагы
Таптап койгон болотуң,
Улак кандын Сыргагы
Алтындан кылган сом Балтай,
Аларга өксөгөн менен айла жок,
Өлүк менен тириктин
Куран жүрөт арага,
Өткөндөргө көп өксөп,
Баатыр ай, жолукпа чердүү балаага!
Эчен бир дөбө - жер өткөн,
Баатыр ай, ал эмес
Атабыз Адам тең өткөн
Искендер гана, кожо Сулайман,
Дүйнөдөн зарлап ал өткөн,
Эчендер сендей кан өткөн!
Өткөнгө өксөгөн менен айла жок,
Кеткендерге,
Кейиген менен байда жок», Деп, ошонтүп, Каныкей,
Манасты колтуктап аттан түшүрүп,
Төрт-Күлдүн төмөн жагында,
Төрө Манастын сайган багында,
Дарбазалуу коргондо,
Каныңыз Манас кандын ордого,
Кантты кардай томурган,
Сары майды опурган,
Бөлөкчө жорук баштаган:
«Багылан козу, ширин баш,
Бадышам келсе жесин» - деи,
Байкуш катын Каныкей,
Бор кайнатып таштаган.
Кара чайын шимиртип,
Казы кертип, жал берип,
Көк жалга жалаң каймак май берип,
Асылың жеңекең сыйлап турганда,
Арка моюн арасы
Кабылдап калган кези экен,
Баатырдын айбалта тийген жарасы.
Ошондо акылдашы зор Бакай:
«Муздактын башы муз жайлоо,
Ошондо бурулбай кетчи, Каныкей,
Салкын жайга кончу эми».
Ошондо кайран катын Каныкей,
Желбегей тон кийгизип,
Желмаянга мингизип,
Бурамалуу жез найдар
Бурчунан кармап имерди,
Буркурап ыйлап жеңекең,
Үзүктөй калпак эр Шуутуну жиберди.
Мысыр менен Багдатты
Катар муну чалдырды,
«Үпү» деген бир дары,
«Апы» деген бир дары,
Төмөнкү кең Мысырдан алдырды.
Баякы берен катын Каныкей
Медийнаны чалдырып,
Мындан дары алдырып,
Желпиништи чалдырып,
Жеңекең мындан дары алдырып,
Кайнатма кара дарыдан
Баягы кайран катын Каныкей
Жарасына салды эми.
Ар чириктин баарысын
Кузгундатып тептирип,
Тышынан сууруп алды эми.
Кырма кызыл дарыны
Жеңең ичинен баса берди эми.
Ошондо ооруган жери басылып,
Кабылан султан каныңдын
Умачтай көзү ачылып,
Кубаттанып тирденип,
Ошондо, курган төрө ирденип,
Кайра көчүп Таласка,
Баатырың кең Талас бойлой конгондо,
Баштагыдан артыкча султан болгондо,
Тилге келбес адамды
Баатыр тилге салып коркутуп.
Дин билбеген капырды,
Баатыр ай, динге салып коркутуп.
Касиеттүү жан болуп,
Ошондо кайран баатыр кан болуп,
Буудандын оозун бурганда,
Баатыр ай, мурункудай турганда,
Бир күнү таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Бадыша оң жагына толгонуп,
Шашып амаз окунуп,
Короздой болгон кайран шер,
Тайбуурулду токунуп,
Эрмендүүнүн жонунда,
Ач-Маралдын боюнда,
Өлгөнбү десе тири арбак,
Баатыр ай, эрбейип караан көрүнөт.
Көрүнгөндөн көрүнөт,
Көрүнбөсө Манастын
Көөнү ошондо бөлүнөт,
Баягы аманат кылып табыштап,
Жүктөп ийген Алмамбет,
Астындагы баякы
Жүктөп ийген эмеспи,
Ай тийгендей жаркырап,
Сарала буудан көрүнөт,
Уй куймулчак Сарала,
Көктөн көк ала булут тутулуп,
Алмамбеттин сөөгүн
Айгайлаган сан колдон
Ошондо, аман алып кутулуп,
Айтайын десе тили жок,
Айбандан эстүү жарыктык
Кылт дегизип суу жутпай,
Кырт этип чөптү чайнабай,
Күндө тынып калбастан,
Күн мезгилин албастан,
Ай тийгендей Сарала,
Капкара бөлуп жөлөнүп,
Баягы алмадай болгон алтын баш
Капкара канга бөлөнүп,
Арандай оозу ачылып,
Оозунан көбүк чачылып,
Ошондо башын жерге салыптыр.
Айбан да болсо Сарала,
Айланса болот бууданга,
Жаныбар аза күтүп калыптыр,
Кең Таласты бет алып,
Жаныбар керилип качып алыптыр.
Жал-куйруктан айрылып,
Жаныбар чолок атка конуптур,
Жайнап турган Сарала
Быйыл Сарала чолок болуптур.
Эңкейген сайын эрди жоор,
Тырмактай жери таза эмес,
Тердик салчу жери жоор,
Бел этинин баары жоор,
Ээр салуучу жери жоор
Эчен бир жерден бели жоор,
Ошондо уй куймулчак Сарала,
Айбан да болсо жаныбар,
Ошондо убараны көп тарткан,
Алыстан сапар жол жүрүп,
Сарала арык болуп калыптыр.
Алакеңди көтөрүп,
Бүткөн бойдон айрылып,
Ошондо карып болуп калыптыр.
Жал-куйруктан айрылып,
Чолок эле атка конуптур,
Ошол кезде Сарала
Жаман атты болуптур.
Ит-Өлбөстүн кайкаң кыр
Желген экен Сарала,
Айбан көрбөс кордукту,
Баатыр ай, көргөн экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Арткан экен Сарала,
Айбан тартпас азапты,
Ошондо тарткан экен Сарала.
Ээр белдей эчен бел,
Ашкан экен Сарала,
Эчен ашуу, таш жолду
Баскан экен Сарала.
Төтө менен төп жүрүп,
Желген экен Сарала,
Төрө Манас ак жүзүн
Ошондо көргөн экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Аман-эсен жеткизип,
Төрө Бакай колуна
Ошондо берген экен Сарала.
Алмамбеттин сөөгүн
Алып жүрүп кайран шер,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Чалып жүрүп кайран эр,
Ат-Башыга келгенде
Чеч-Төбө жолун ойду - дейт,
Азизкандын жалгызын
Чеч-Төбөгө койду - дейт.
Кара динден ак болгон,
Жана капырдан качып жат болгон,
Жана сары талдан сайдырган,
Талы калган Бээжинде,
Сап алтындан жасаган
Тагы калган Бээжинде.
Чачып ийген жыйганды,
Издеген жалгыз ыйманды.
Капырга кандык сүргүнчө
Мекеге барып коном - деп,
Капырдын каны болгончо,
Каймана бурут болом - деп,
Ошондо талак кылган буттарын,
Таштаган кытай журттарын.
А дүйнөнүн айынан
Баякы азаптуу тозок барынан,
Ошондо алтын тагын май кылган.
«Бусурман динге кирбейт», - деп,
Адалдын бирин билбейт», - деп,
Алтын тагын май кылган,
Атасы Азизканды жай кылган.
Көп жинине тийгенде,
Күмүш тагын кан кылган,
Күндө айтсам тилге кирбейт - деп,
Күн жаң-жуңду жай кылган.
Кара динден ак болуп,
Качып Алмаң чыкканда,
Өлбөгөндөн калышкан,
Былкылдак куурай бышканча,
Мыйзамдын гүлү түшкөнчө,
Мыктап алты ай салышкан.
Сулайман тийбес Бээжинге,
Султан болуп кайрылган,
Ападал султан дин үчүн,
Энеси Алтынайдан айрылган,
Алакең айза кармап дин бузган,
Каканчылуу Бээжиндин
Казатына барганда,
Алакең каза болуп окко учкан,
Капырдан өлгөн шейитти
Ошондо Сараласын сойду эми,
Чеч-Төбөгө Алакеңди койду эми.
Капырдан окко учкан - деп,
Муну менен Чеч-Төбө
Үлкөн мазар болду эми.
Сараланы сойгондо,
Ошондо, Алакеңди койгондо,
Алмамбет жаңы өлгөнсүп,
Азапты жаңы көргөнсүп,
Достусу Манас кабылан
Токтобой ыйлап зарланып,
Алмамбеттин ордого
Өкүрүп келген чагы экен,
Эстен кетип эндиреп,
Манастын болбой калган табы экен.
«Жекени белге курчанган,
Жети түмөн кол келсе,
Желбегей кийип кол салган,
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Алмамбет достум, ала жат,
Колоттогу карагат,
Кол кармашып кеткенге,
Кокуй күн, Алмам ала жат!
Алакем - кара жаак Акбалтай,
Кайкалатпай ким аштайт,
Каран түн түшкөн Бээжиндин
Кадимки жолун ким баштайт?
Кызыл болот желегим,
Алмамбет кытайдан келген белегим.
Кызыталак башка күн түшсө,
Кысталыш жерде керегим,
Өөдө чыксам өбөгүм,
Өлбөй кантип турамын,
Кокуй күн, Алмам жөлөгүм!
Бек бекиткен чебимен
Чын айрылып каламбы,
Береним Алмам шеримден,
Азизкандын жалгызы,
Алакем Сарала менен желгеним.
Атадан бирге тууган жок,
Алда Таала бир кудай,
Кытайдан айдап береним.
Ташка салса тарткызым,
Алакем жолдон кайра кайткызым.
Алакем көзү өткөн соң
Тирүү карап турамбы,
Асыл Алмам шеримди
Кара жерге кыямбы.
Күнүм кетти Бакай кан,
Менин күпсөрдө дарым күбүлдү.
Күйүттүү Манас кайран шер,
Бүгүн күпсөрдөй кандан түңүлдү.
Айлам кетти, Бакай кан,
Менин абийирим кандай жабылды.
Ыраазымын Алдага
Бүгүн Алакем сөөгү табылды.
Ай сайын болгон аркырап,
Аскардуу шамал жердейим,
Эчтеме келсе тартпаган
Кара кулак шердейим,
Айзалашса өбөгүм,
Алмамбет менин жөлөгүм».
Азаланып көп ыйлап,
Алмамбеттин ордодо:
«Асылым Алмам!» - деп ыйлап,
Ошондо өкүрүп Манас бүк түшүп,
Мээ аралаш сары зил
Кусуп ийип кан Манас,
Төбөсү менен тик түштү.
Ошондо кабылан энең Каныкей
Ыйлап ийди чыркырап,
Баатырдын башын жөлөп буркурап:
«Султаным, мээ аралаш сары зил
Бейпайга салчу оору экен,
Баатыр, сенин шилиңде жараң бар беле?»
«Айым, мен белимде жарам айтайын,
Кең Бээжиндин баткалда
Амаз окуп жатканда,
Сежидеге башым койгондо,
Аргынкандын Ажыбай
Алыста уктап алганда,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай,
Мени керилип сайып салганда,
Айзанын учу короюп,
Белиме калып калганда,
Аргынкандын Ажыбай,
Бек тарткын десем бош тартып,
Айзаны буруп алды эле,
Болоттун учу корс этип,
Менин белимде сынып калды эле.
Мен бул жерге жеткиче,
Оозу бүтүп калды эле,
Ар жагы зилдеп калды эле,
Байкачы бейлеп убарлаш,
Менин белимде жарам ушу эле».
Кабылан катын Каныкей
Ыйлап ийди буркурап,
Ошондо боздоп ийди чыркырап:
«Кокуй, төрөм, оңбой кал,
Сенин белиңде жараң көрбөгөн,
Сенин ажалыңдын жеткени,
Менин амалымдын кеткени.
Ошо кең Бээжиндин согушта,
Кара-Көлдүн баткалда
Амаз окуп жатканда,
Ошондо катын болбой эр болсом,
Канкорумдун алдында
Кароолчусу мен болсом,
Канкорумду Калча сайып турганда,
Ажыбай чоро мен болсом,
Сайбайт белем бүрүктү,
Сынабайт белем күлүктү,
Салбайт белем Бээжинге
Киши кылбас бүлүктү.
Сабайт белем далдайтып,
Коңурбай өңдүү бүрүктү,
Тарттырбайт белем Бээжинге,
Киши кылбас түлүктү.
Сойдурбайт белем казапты,
Бээжинге салбайт белем казатты.
Сындырбайт белем шырыкты,
Ургаачы болбой эр болсом,
Калчага көргөзбөйт белем кылыкты,
Салбайт белем Бээжинге
Менде кылбас бузукту.
(Канкордун ажалынын жетишин,
Карабеттин амалынын кетишин.)
Бээжинден берен келгенде,
Бейбагын эсен көргөндө,
Тар төшөккө жатканда,
Тамашага батканда,
Үстүнө колум артканда,
Боорума кынай тартканда,
Мында жара көрбөгөн,
Аркескеним дат алган,
Канчыктын ошондо көзү кашайган.
Адырдагы булактай
Жошулушуп турганда,
Аркар менен кулжадай
Кошулушуп турганда,
Жонуна колум артканда,
Боорума кынай тартканда,
Кызыкка минтип батканда,
Мында жара көрбөгөн,
Бадышамдын шердиги,
Кара беттин таалайынын кемдиги.
Маңдай сөөгүм кайкы эле,
Бадышам көзү жумулса,
Карабеттин күн көрөрү тайкы эле.
Менин кежиге чачым жок эле,
Баатырдын көзү жумулса,
Эмгегим толгон шор эле.
Менин талданган чачым чогуу эле,
Баатырдын көзү жумулса,
Менин маңдайым толгон шор эле.
Адырда жылкы алты сан,
Баатыр ай, аргымак-буудан аралаш,
Айдап алып тозмолоп,
Аркаңда эркек балаң жаш,
Азилде көзүң жумулса,
Ага-иниңдин баары кас.
Тоодогу жылкың тогуз сан,
Тобурчак, буудан аралаш,
Меники деп ээ болчу,
Тозуучу балаң мындан жаш.
Тоодой көзүң жумулса,
Аргын, огой журтуң кас.
Айкөлүм, көзүң жумулса,
Кандай болот жесир баш!
Султаным, керээзиңди айт, кебиңди айт,
Карабеттин корголой турган жерин айт!
Ай караңгы болгондо,
Бадышам, түндү эмине кыламын?
Аркаңда эркек туяк жаш,
Асыл көзүң жумулса,
Бадышам, күндү эмине кыламын?
Көк жалым, төрөм, баш көтөр,
Сени көрүүчү кишиң бар беле?
Кокустан көзүң жумулса,
Бадышам, көмүүчү кишиң бар беле?
Үзүлгөндү улоочу кишиң бар беле?
Уялаштай күйүүчү
Өзүңө жакын кишиң бар беле?
Алтының көп, дилдең көп
Баатыр ай, үлөшчү кишиң бар беле?
Аласаң жакын келди го,
Баатыр, сүйлөшчү кишиң бар беле?
Тулпарыңдын оозун
Буруучу кишиң бар беле?
Түнөрүп башка күн түшсө,
Түйшүктүү кымбат иш түшсө,
Туу түбүндө былк этпей,
Кабылан, туруучу кишиң бар беле?
Туйгун көзүң жумулса,
Кызматыңа былк этпей,
Туруучу гана кишиң бар беле?»
Ошондо Манас кабылан:
«Айым, келе бери колуңду:
Ажалым жетип мен өлсөм,
Мени менен сен өлсөң,
Өзөн бойлой конбогун,
Өрт өчкөндөй болбогун!
Жыйган алтын чачып кет,
Атаң Темиркан көздөй качып кет!
Кара кан барсаң батасың,
Темиркан барсаң жатасың,
Кан өлгөндө катынга
Төркүнү жакын болуучу,
Атаң Темирканга барганда
Колуңдагы Семетей
Балтыр бешик чунакты,
Кыркып бергин чыбыгын,
Кылып бергин ырымын,
Ит аягын кечирип,
Кылычтын мизин аттатып,
Арка чачын кесе көр,
Тууганың Ысмайылга бере көр!
Ата жайын билгизбей,
Эне жайын туйгузбай,
Чунагың Семетейди бага көр!
Жашы он экиге келгенде,
Ичинен ок өтпөс тонду кийгизгин,
Ошондо эне-ата жайын билгизгин.
Арбагым азыр бар болсо,
Жолунан колдоп алармын,
Бирим жолдош жар болсо,
Бир көзүмдү салармын.
Менин көзүм өткөндө,
Бу Талас саа жер болбойт,
Жыйылуу мүлкүң чачып кет,
Букарды көздөй качып кет.
Берки Абыке, Көбөш - эки арам,
Чыйбыт, Кочкор - төрт арам,
Ажыбай, Көлбай - алты арам
Чалгырты жүрчү көзүндө,
Чамасы келсе ушулар
Чалганы жүрчү өзүмдү.
Кыйшыгы жүрчү көзүндө:
Кыңырты жүрчү сөзүндө,
Кыябын тапса алты кул,
Кылганы жүрчү өзүмө.
Түбүндө бадыраң темир курч болбойт,
Ушу, башка өскөн арам журт болбойт,
Курама темир курч болбойт,
Ушундай кутурган иттер журт болбойт.
Булардын бөөдөсү жүрчү көзүндө,
Мындай болсом кезек ит,
Бөлгөнү жүрчү өзүмдү,
Кыйшыгы жүрчү көзүндө,
Кыңыры жүрчү сөзүндө,
Кыябын тапса алты кул
Кылганы жүрчү өзүмө,
Абийирдүү киши ирикпейт,
Дүйнөдө, акылсыз иттер бирикпейт.
Эртең көзүм өткөндө,
Тел кулунуң жебейби,
Ошондо тең тууган болом дебейби.
Алтының болбойт көмүрчө,
Алты арам, абийирди билбейт семирсе.
Күмүшүң болбойт темирче,
Кезек кул, күйгөнүң билбейт семирсе.
Башайың болбойт кийизче,
Кезек ит баркыңды билбейт кийинче.
Кокусунан мен өлсөм,
Белгилүү жерге сен көмсөң,
Алты арам менен бириксе,
Колум тийген кандар бар,
Менден кордук көргөн жандар бар,
Кутулбачу доолор бар,
Кан төгүүчү жоолор бар.
Өлүктөн өчүн алчудай,
Көрүмдү ачып албасын,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарбасын,
Бул жагына сак болгун!
Долум, кетмендеп көрүм оё көр
Бир адамга билгизбей,
Кеңеш салып Бакайга,
Билинбес жерге коё көр!
Берен катын Каныкей,
Берендигиң ашыргын,
Бек акыл ойлоп өзүмдү,
Бир бейлебес жерге жашыргын
Асмандан жылдыз чаңыттап,
Козголгондон келейин,
А дүйнөлүк өзүмө,
Дос болгондон келейин.
Жети-Сууну жердеген,
Көргөн жандын баарысы
Жеткилең мыктуу эр деген,
Кабыланын токуган,
Каңгайдын башын чокуган,
Кан кожодон бата алган,
Кабылан Кошой аталган,
«Кандан бата алам», - деп,
Мекеде беш жыл окуган.
Белгилүүдөн бата алып,
Берен Кошой атанып,
Батасы журтту байыткан,
Байкаган жанды жарыткан,
Алайган көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай,
Үзүлгөндү улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Катагандын кан Кошой,
Акылы жетик жан эле,
Чын бедердүү кан эле,
Айла табар ал эле,
Кан Кошойго кабар айт,
Кошой келсе көмөсүң,
Акыл салсаң Кошойго
Өз эркиңче болосуң.
Кең-Алайды жердеген,
Көргөн жандын баарысы,
Келберсиген эр деген,
Тогуз уулдун кенжеси,
Бир кудайдын мендеси
Элемандын эр Төштүк
Жел куюнду атты эле,
Жер алдына түшкөндө
Жети жылы күн көрбөй,
Жер азабын тартты эле,
Эчен айза көөлөшкөн,
Эрендер менен жөөлөшкөн,
Кара болот кагышкан,
Чоюнкулак, Чоюн алп,
Муну менен эр Төштүк,
Эки жылы кармашкан,
Мындай айтса эр Төштүк,
Ысыламдын бели ошол,
Сыртын карап олтурсаң,
Кабылан тууган кан Төштүк
Ысыламдын шери ошол.
Кайран көзүм жумулса,
Кан талоосун кылдырбай,
Кайтарып алчу бел ошол,
Амыс-ар кылбай Төштүккө
Кеңешти салчу эр ошол.
Кейитип жаның кууратпай,
Кеңешиң салсаң Төштүккө
Туруп берчү эр ошол.
Эр Төштүктүн алдында
Чалкуйрук сындуу аты бар,
Мен өлгөндө зыйнатка
Алтымыш күнү турам - деп,
Төштүктүн эбакы берген каты бар.
Бел байлачу бел ошол,
Бедерин салса Төштүгүң,
Бейпайга салбай өзүңдү,
Күтүп алчу эр ошол.
Өзүн карап отурсаң,
Шай колдогон шер ошол,
Элемандын Төштүккө
Долум, кабар бергин, сен ошол.
Масейилди жердеген,
Ойрот деген эл деген,
Сапарбайды жайлаган,
Кең Турпанды кыштаган,
Карача кандын кан Сайкал,
Олоңдой болгон кайран чач
Кечээ төбөгө кынап түйгөндө,
Төмөнкү айылын чапканда,
Карача кандын Сайкалы,
Кечээ төбөлөшө киргенде,
Ойногон жерден чаң чыккан,
Каарынан жан чыгып,
Көк темир өңдүү тон кийип,
Алгара өңдүү ат минип,
Кырк чоронун баарысын,
Кыядан таап дарысын
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Түз болгон кайкаң тумшуктан,
Кум-Дарыя бетинен,
Жылгындуунун четинен,
Кыраан тууган кырк чоро
Жылкысын тийип алганда,
Кыйкырып Сайкал кубалап,
Ошондо колду салганда,
Бакайды сайып түшүрүп,
Балакетти кылганда,
Чубакты сайып түшүрүп,
Чуулгандуу кыз Сайкал
Чууну минтип салганда,
Кылчайбастан сайышып,
Кырк ойрон жөө калганда,
Улак кандын Сыргагы
Акылынан шашканда:
«Айкөл аба, кантет!» - деп,
Мени айлана качканда,
Азизкандын Алмамбет,
Алтымыш күнү сайышып,
Айзалашып жатканда,
Алмамбеттен бөлөгүн
Алегин такыр кетирип,
Айзалап аттан түшүрүп,
Көөдөгүмдөн оолуктум,
Карачанын Сайкалын
Алдынан чыгып жолуктум.
Айкырып айза сундуруп,
Айдай сары талаада
Алыша албай турганбыз.
Түзөңүрөөк урчукка,
Түз болгон тоонун тумшукка,
Түгөнүшө келгенде,
Ачууланып кан Сайкал,
Айза менен сайганда,
Айлам кетип барбайып,
Чаначтай мурдум дардайып,
Бутум кетип салактап,
Көзүм кетип алактап,
Ээримен эр кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
Эрдигинен Сайкалдын,
Эс табалбай бир калдым.
Каарданып жөтөлүп,
Кайран Сайкал көк жалың
Опол-тоодой дардайып,
Аккуланын үстүнөн
Ала койду көтөрүп,
Ошондо Сайкал ой ойлоп:
«Бусурмандын шери экен,
Ачуум менен ыргытсам,
Ыслам бели сынат, - деп,
Катындан Манас сайдырып,
Калжайып калган экен, - деп,
Кабарын укса капырлар
Кайрадан кудай урат, - деп,
Муну атынан алып нетейин,
Аттан алып айкөлдү
Не мураска жетейин».
Ошонтүп атка мингизип,
Оңбогон Сайкал турганда:
«Капырды бузган шер кылдың,
Бир катынга тең кылбай,
Мынчалык неге кем кылдың?» Деп, ошонтүп, курган жан,
Демеп уруш салганда,
Тамандашып салышып,
Жакалашып алганда,
Дарт кумарды жазышып,
Айбалта менен чабышып,
Кылыч менен кыйышып,
Сабы колдо калышып,
Кум-Талаанын чөлүндө
Жеңип алдым Сайкалды,
Жембаштыктай бөктөрүп,
Жетип ачуум келгенде,
Эңип алдым Сайкалды.
«Башына жоолук салам, - деп,
Азабы өттү долунун
Тал түштө муну алам, - деп,
Ала чапан Айкожо
Арабызда турганда,
Бир туткан бирим ал эле,
Кыямат ике кыйганда,
Карача кандын кан Сайкал
Убада кылган кеби бар:
«Өлөрүңдө кырк күнү,
Зыйнатыңда турам, - деп,
Курандашкан жери бар.
Кан Сайкалга кабар бер,
Сайкал келсе көмөсүң,
Ошо күнү сен долум,
Өз эркиңче болосуң.
Төмөнкү Кырым деген элде го,
Кырк күнчүлүк жерде го,
Урумкан уулу Көкбөрү
Ободон булут козгошкон,
О дүйнөлүк достошкон,
Биттей кезде биригип,
Бармактай кезде баш кошкон,
Бирге ойношуп токушкан,
Төмөнкү Меке шаарынан,
Беш жылы сабак окушкан.
Аңгеме сөздү козгошкон,
Бир күндө үч жол достошкон,
Көкбөрүгө кабар бер,
Көз ачык куу жан өтпөсүн,
Атына коюп ар убак,
Айкөлүңдүн абийири мындан кетпесин.
Уккун, Каныкей бейбак, кебим бар,
Анжыянда кырк эшен
Алдыра көргүн ошону,
Дооронума турууга,
Анжыяндын Айкожо
Жаназама турсун да.
Ошону алып келе көр,
Зарып кылып малымдын
Тең жарымын бере көр!
Бере турган себебиң,
Кымыз ичкен мас кезде,
Айкожону камадым,
Кырк эшенди сабадым.
Чын жиниме тийгенде
Илекисин таладым,
Өздөрүн иттей камадым,
Арак ичкен мас кезде,
Акылым суюк жаш кезде
Болбой ичтим бозону,
Боздотуп урдум ошону.
Алып ичтим аракты,
А дүйнөгө барганда
Каныкей, кантем ошо
Мойнума кеткен талакты?»
Ошонтүп Манас күңгүрөп,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетчү эмедей,
Кыңгайлап Манас жөн тартып,
Кылагар көзү кылайып,
Кыйын бир болуп Манас кан,
Кыямат кетчү эмедей,
Кыстоо бир түшүп шалактап.
Бул оорусун көргөн соң,
Кыл муруту шыйпайып,
Кыямат кетчү эмедей,
Байкаса көзү алактап,
А дүйнө кетчү эмедей,
Ашкере ооруп шалактап.
Тарса-тарса жөтөлүп,
Талыктырып долуну,
Жаздыктан башын көтөрүп.
Өөдө туруп: «Өө!» - десе,
Өжөк-өжөк кан кетип,
Өкүрүп ыйлап токтобой,
Каныкейден ал кетип,
Дүпө-дүпө жөтөлүп,
Төшөктөн башын көтөрүп,
Өөдө болуп: «Өө!» - десе,
Бадышанын оозунан
Табак-табак кан кетип,
Жабыгып ыйлап чыркырап,
Баякы жеңекеңден ал кетип,
Көк жал кан көбүрөөк оору болгон соң,
Чылбырдай чачты буралбай,
Жеңең, чыркырап ыйлап тура албай,
Опсолоң ооруп бадышаң,
Оозунан чыккан кара кан
Он эки гана ороо толду эми,
Чыккан канын көргөндө
Чыңырып ыйлап жеңекең,
Чымындай айла таба албай,
Кабыландын ажалынын жеткенин,
Кара беттин амалынын кеткенин.
Маңдай сөөгүм кайкысы,
Бадышам көзү өткөн соң,
Кара беттин ырысынын тайкысы.
Эми кымыз ичпес кайран баш,
Төрөнүн көзү өткөн соң,
Моминтип, кыйгыл сууга зар болот.
Кыйындын көзү жумулса,
Момунда кайран жаным кор болот».
Ошондо Манас муну айтып:
(Обу жок оору болду эми),
Каныкей, жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото, кең күрмө,
Кээ жерине келеп темир мадаткан,
Келтенин эле огун жадаткан,
Жебенин огу жетпеген,
Болоттун учу өтпөгөн,
Алты ай тынбай салышса,
Ок жаңылып кетпеген.
Анжыян, Кокон чалдырган,
Алты шаар, Кокон буласын,
Алым салып алдырган,
Ар бир жерге бышыктап,
Аянбастан салдырган,
Кийсе, кишинин мээрин кандырган,
Денеге боздогон бороон тийбеген,
Жоого ылайык Аколпок,
Каныкей, жаап койчу үстүмө!
Акка бир мойнум бурайын,
Аласа жакын келгенде
Алда! - ден, көзүм жумайын.
Кайран жан чыр дей түшкөнчө,
Атышка кийген Аколпок
Мен эрмек эле кылып турайын,
Асынса ай далынын айнеги,
Артыкча жанга күч келсе,
Аманат жандын баргеги,
Ойногондо очогор,
Чындап соксо кой чагыр,
Жандуу мылтык Аккелте,
Кечээ Анжыяндын ар жагы,
Намангендин бер жагы,
Кокон кандын колтугу,
Айдай сары талаадан
Алтымыш орус жер ченчи
Чыгып келген кезинде,
Тулпар оозун бурганда,
Каршылашып турганда,
Качып эле берген шарактап,
Алтымыш балбан орусту,
Талаага союп карактап,
Олжого алган Аккелте,
Каныкей, коюп койгун жаныма!
Алдага тобо кылайын,
Аласам жакын келгенче,
Эрмек эле кылып турайын.
Бериште беш колун мыктап салганда,
Анан кийин калайын.
Аманат жан кеткиче,
Ажалым далдап жеткиче,
Жандуу мылтык Аккелте
Коюп койгун жаныма,
Ошону эрмек кылып турайын.
Асмандан түшкөн боз кисе,
Кайран жан менен дос кисе,
Он бирге өзүм келгенде:
«Белиңе муну чалгын», - деп,
Айкожо ата бергенде,
Кыймыл болуп жер жүзү,
Жандын баары токтолуп,
Кисени берген Айкожо
Көздөн кайып болуп жок болуп.
Кысталыш жоого киргенде,
Кыйкырып белге чалганда,
Кырк чилтен жолдош бир болгон.
You have read 1 text from Kyrgyz literature.
Next - Манас - Саякбай Каралаев - 60
- Parts
- Манас - Саякбай Каралаев - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 231423.7 of words are in the 2000 most common words34.0 of words are in the 5000 most common words39.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4271Total number of unique words is 193028.5 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words49.6 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4421Total number of unique words is 203429.2 of words are in the 2000 most common words43.0 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4433Total number of unique words is 196329.2 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4426Total number of unique words is 196030.8 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4422Total number of unique words is 196730.8 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4220Total number of unique words is 200328.7 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4325Total number of unique words is 196329.2 of words are in the 2000 most common words41.6 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4303Total number of unique words is 191029.5 of words are in the 2000 most common words41.8 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4339Total number of unique words is 207329.5 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4328Total number of unique words is 201528.5 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4299Total number of unique words is 205528.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4336Total number of unique words is 205829.4 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words50.4 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4308Total number of unique words is 201329.6 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4207Total number of unique words is 196628.5 of words are in the 2000 most common words41.7 of words are in the 5000 most common words49.1 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4276Total number of unique words is 207928.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4253Total number of unique words is 196629.4 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4333Total number of unique words is 202629.2 of words are in the 2000 most common words42.0 of words are in the 5000 most common words49.4 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4259Total number of unique words is 206328.2 of words are in the 2000 most common words42.1 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4321Total number of unique words is 218128.3 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4372Total number of unique words is 210230.4 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4266Total number of unique words is 208227.9 of words are in the 2000 most common words41.8 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4406Total number of unique words is 203928.9 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4326Total number of unique words is 210429.0 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4350Total number of unique words is 211129.4 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4282Total number of unique words is 201530.4 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.2 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4376Total number of unique words is 207730.1 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4323Total number of unique words is 206928.8 of words are in the 2000 most common words42.1 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4329Total number of unique words is 214229.4 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4371Total number of unique words is 208429.8 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words51.2 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4396Total number of unique words is 202029.3 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4341Total number of unique words is 206230.4 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words51.2 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4404Total number of unique words is 203630.1 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4353Total number of unique words is 202630.6 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4286Total number of unique words is 210329.0 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4323Total number of unique words is 205229.7 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4223Total number of unique words is 194530.0 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4282Total number of unique words is 204129.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4329Total number of unique words is 219529.6 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4239Total number of unique words is 215529.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4267Total number of unique words is 202130.3 of words are in the 2000 most common words43.8 of words are in the 5000 most common words52.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4206Total number of unique words is 194931.5 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.0 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4220Total number of unique words is 186730.9 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4270Total number of unique words is 184532.1 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4301Total number of unique words is 205432.2 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4312Total number of unique words is 185032.0 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4258Total number of unique words is 190032.0 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4312Total number of unique words is 204131.8 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4302Total number of unique words is 209929.7 of words are in the 2000 most common words43.8 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4262Total number of unique words is 203431.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4271Total number of unique words is 187230.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4229Total number of unique words is 172232.2 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4223Total number of unique words is 176731.4 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4266Total number of unique words is 182532.6 of words are in the 2000 most common words47.4 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4290Total number of unique words is 169630.7 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4323Total number of unique words is 187630.0 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4230Total number of unique words is 199628.3 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4296Total number of unique words is 197028.4 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4243Total number of unique words is 208726.8 of words are in the 2000 most common words40.0 of words are in the 5000 most common words47.1 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4320Total number of unique words is 208029.6 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.4 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4280Total number of unique words is 199929.5 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4338Total number of unique words is 239925.3 of words are in the 2000 most common words37.9 of words are in the 5000 most common words45.1 of words are in the 8000 most common words
- Манас - Саякбай Каралаев - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 306Total number of unique words is 24336.1 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words