Манас - Саякбай Каралаев - 14

Мээнеттүү Манас туулду, - деп,
Мага белги берген кези экен!
Эртең, эрте мезгилде,
Супа садык салганда,
Таң кашкайып калганда,
Болот эшик дарбаза
Өкүрүк салып тартылып,
Калдайдан бор атылып,
Жан-жаныбар кыбырап,
Уюгунан турганда,
Ыргып туруп карасам,
Ажайыпта чоң даңза
Алтымыш барак чоң бичик
Ала коюп карасам,
Туулганда билинген,
Туура Манас канкордун
Душмандыгы чийилген!
Кулак учу тешилүү,
Сүннөтү кесилүү.
Кутургур туулду Бээжинден,
Кыргын салат элиңе.
Аты Манас - арслан, шер,
Алты шердин кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Чапчышып чама келе албайт,
Чалышып менде жеңе албайт.
Кармашары - Каканчын,
Кармаш кылбай турабы!
Каарды катуу баштадым,
Түп атасы Түгөл кан,
Түк койбой кырып таштадым.
Бурутка барып ок кылдым,
Жети атасын талкалап,
Тирүүсүн айдап жок кылдым.
Тентип келген буруттан
Аркы атасы жай болду,
Аштык айдап ошондо
Атасы Жакып ал бурут
Сан кара күтүп бай болду.
Малы арбын, бала жок,
Балам жок - деп, ардыгып,
Азапты мынча көрүптүр,
Так элүү беш жашында
Кан Манасты көрүптүр.
Сары саамай көк койдон
Сары кочкор ирик тууптур,
Кара көк жал кабылан
Канкор Манас дал өзүн
Аягы менен тик тууптур.
Бөлүнүп турган ал жалын
Он эки кемпир көрүптүр,
Көргөнүндө ал кетип,
Жүрөгү түшүп өлүптүр.
Кара калмак, манжуунун
Өз дүйнөсүн чачыптыр,
Желмогуз бала туулду, - деп,
Туш-туш жакка качыптыр.
Тууларда бакырып,
Бул дүйнөгө келиптир.
«Ысламдап» ураан чакырып,
Көргөндөрдүн баарысы
Болгон экен бушманы.
Ар мүчөсүн караса Байгамбар сындуу жышааны.
Оң колуна кара кан
Уучтап алып чачыптыр.
Жердин үстүн суу каптап,
Топон суу жүргөн эмедей,
Зилзала каптап басыптыр.
Малы арбын, бала жок,
Байкуш экен ал Жакып,
Дал элүү беш жашында
Бала көрүп жатыптыр.
Ошол Жакып, куу бурут
Күтүп жүргөн сан кара
Сарып кылып чачыптыр.
Он эки миң кысырдан
Жылкыдан кармап союптур,
Каңгырап жүргөн куу бурут
Кайгырганын коюптур.
Баргандардын баарына
Баашадай мал союптур.
Барган жандын баарысы
Бири калбай тоюптур.
Кууланган экен куу Жакып,
Кутурган экен бул Жакып.
Тоюна барган көп манжуу
Акыры тойбой калбаптыр,
Баламдын аты - Жинди, - деп,
Кытайдын журтун алдаптыр.
Баашалыктай мал сойду
Бадирек Жакып, бул бурут
Баласы аты - Чоң Жинди,
Үйүң күйгөн буруттун
Бул жаңжалын ким билди?
Баламдын кыркы болду, - деп,
Сегиз миң кысыр бээ союп,
Дүнүйөсүн талатып,
Көп дүйнөсүн ээн коюп,
Бээжиндиктей мал союп,
Бейили кара куу Жакып
Кемеге кенен ойдуруп,
Келгендердин баарысын
Аш менен уруп тойдуруп,
Байлыгын Жакып ашырып,
Тоюна тойгон көп манжуу
Койгон экен жашырып.
Баламдын аты - Жинди - деп,
Кеткени жүргөн кези экен,
Жерине барып ал бурут
Каканчындын түбүнө
Жеткени жүргөн кези экен.
Калайманды катуулап,
Салганы жүргөн кези экен.
Ар атасын жоготтук
Алы келсе чоң кегин
Алганы жүргөн кези экен.
Калдайдан кабар кеп уктум,
Каканчындын Бээжинге
Аман жүрсө ал Манас,
Катылбай койбос, - деп уктум!
Он экиге келгенде
Кан Манас болду атагы,
Эми эрешен тартып, эр болуп,
Эр уулу менен тең болуп,
Кайта тартып Бээжиндин
Кандыгын албай жатабы?!
Дөөдүр алптан кеп уктум,
Токсон нарда дилдемди
Ойронду опсуз салыптыр,
Олжо кылып ал бурут,
Бара замат алыптыр!
Көп дүнүйө казынам,
Балбандарды өлтүрүп,
Үйүң күйгөн ал бурут,
Олжо кылып алыптыр!
Оңой Манас уул эмес!
Оңдуруучу кул эмес,
Жолойго жорук салыптыр,
Жоголгондун баарысын
Кыртылдатып баштарын,
Баштарын жулуп салыптыр!
Ошпурдун уулу Чеге экен.
Чеге атын жоготуп,
Кутубий деп коюптур!
Манаска жолдош болуп ал,
Кутуруп өлгөн кызыталак,
Кара калмак, манжуунун
Бир кыйласын союптур.
Кутурган Манас жиндиге
Ошпурдун уулу Кутусу
Кутман болуп алыптыр,
Бажыга барган балбандын
Баарын кырып салыптыр!
Кутурган бурут жанында,
Кутубий болуп атагы
Кутуруп экөө баш кошту,
Бээжинге тиет чатагы,
Каалап жолдош кылыптыр
Калмактан мындай баланы,
Кара ниет канкорго
Эми катылган аман калабы?
Мыктанып Бээжин балбандар,
Мынчада кармап албасаң
Тамырын жулкуп талкалап,
Такыр кырып салбасаң
Чабышып чамаң жете албай,
Манас кетип кутулса
Ала-Тоону жер кылар,
Азган менен тозгонду
Такыр жыйып эл кылар!
Мекеден бери кол алар,
Колун жыйнап чогуу алар.
Алтымыш түрдүү калк жыйнап,
Атагы кыйын баатырдын,
Бээжинге жараар алп жыйнап,
Жерине кетсе ал бурут,
Жергеси өчтүү куу бурут
Жетик кылып кол жыйнайт!
Бейилиң кеткен ал бурут
Белеске жетип конуучу,
Кылыгы жандан бир башка,
Кылымды бузду көйкашка
Манаска жолдош болуучу.
Жерине жетсе куу бурут
Желикпей карап турабы,
Жатып калып ал жерге,
Бурутту кудай урабы?!
Көрөсөн айза кыйбайбы,
Көк жалдарды жыйбайбы?!
Кармашары Каканчын
Катылбай карап турабы,
Элкин койсо жерине
Кандыгы журттан ашпайбы,
Каруусун жыйнап алганда
Какандын журтун баспайбы?!
Секиге консо бул бурут
Семирип-сергип албайбы,
Каруусун жыйнап ал бурут
Каканга жаңжал салбайбы?!
Калың кыргыз элине
Калдайып жетип конучу,
Кандыгы толук болучу,
Каарданса ал бурут
Кармашканды соруучу!
Тулпарын багып дүң кылар,
Катылгандын баарысын
Койбой тытып жүн кылар!
Бууданды бакса ык болот,
Түбү бузук ал бурут
Жерине барса кырк болот.
Кан Манас болот атагы,
Камынып байлап албасаң,
Каражолтой буруттун
Каканга тиер чатагы.
Эр Эсенкан кеп айтып,
Каарын салып бакырып,
Каканчындын Бээжинди
Каптап кетчү эмедей,
Калың колун чакырып,
Калдайларын шаштырып,
Жөө күлүгүн, алптарын
Аркы-терки бастырып,
Так үстүндө Эсенкан
Буйрукту мурда баштады,
Какандын журту чуркурап,
Бузулуп кете таштады.
Коңгуроо, доол кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Уялуу шаар Бээжиндин
Улугу экен Эсенкан
Эсенкан буйрук кылганда
Каптап кетти көп улук.
Бээжиндин калкы оолугуп,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Найзанын учу чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Күрмөчөнүн күлдүйтүп,
Күчтүүсүн сынап алганы.
Күн Жаң-Жуңду баш кылып,
Миң балбанды салганы,
Манасты байлап алууга
Эсенкандын жаңжалы.

Эсенкан буйрук менен Жолойду баш кылып, Манаска кол аткарганы

Эсенкандын ордодон
Алып чыкты бир буюм,
Баашалыгы чоң экен,
Атышка кийсе ок өтпөс
Кайран Эсенканыңдын
Камдап жүргөн тону экен.
Этеги жайык, көк күбө,
Ок өтпөгөн бек күбө,
Аркасы чынжыр себилден,
Омуроонун баарысы
Ок өтпөгөн темирден,
Көрсөң тону ушундай,
Төш үстүнө тарттырган
Көөрдөн топчу муштумдай,
Казынадан тон кийип,
Каргадай учкан ат минип,
Көкүлүн кыркып, жалы жок
Жал-куйругун чарт түйүп,
Кызыктыгы мамынча Ай Жаң-Жуң жүрдү жол менен.
Каарды катуу баштады,
Кайраты жок жаманды
Колдон бөлүп таштады.
Айзага камбыл ыктуусун,
Айбалта чабар мыктысын.
Мындан кыйла кол берди,
Этеги тилик бир карыш
Ок өтпөстөн тон берди.
Кандыгын калың билгизди
Казына тонун кийгизди.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилден жыйнап кол алып,
Атка балбан, жөө күлүк
Атышка балбан чоң күлүк,
Желгенине жел жеткис,
Артык балбан Дөөдүр алп,
Кечилден мынча кол берип,
Дөөдүр алпты жиберди.
«Кырк үйлүү кыргыз бурутту,
Кылын эсен калтырбай,
Кырып кел, - деп, - ошону!»
Чоң Дөөдүрдү жиберди.
Чоң Дөөдүрдүн астына
Керишке минсе кебелбес
Кер качырды мингизди.
Кер качыр жайы ушундай Кырк күнчүлүк чөл басса,
Кыясы кымбат бел ашса,
Кылт этип суу ичпеген,
Чыдоосуна жүрүшкөн,
Көргөн адам таң калган
Таң калбай адам калбаган,
Какан кандын Бээжинди
Каптаган мүшкүл иш келсе
Кагышына минсин - деп,
Как ошого камдаган,
Кызыталак Эсенден
Кылайып акыл калбаган.
Баашалыгы башкача,
Балбандыгы бир канча,
Бул дүйнөдө сөз ачык,
Тирүү жүрсө көзү ачык,
Артык билгич, чоң сынчы
Эсенкан мындай кан экен,
Эр Эсенкан көк жалда
Мынчалык акыл бар экен.
Ал колунун артынан,
Эшиги болот ордодон,
Сейилге чыгуучу багына,
Каттап адам барбаган,
Караган менде таң калган
Түркүгү алтын ордодон,
Асманга учуп топурак
Аскер кайнап топурап,
Кандыгы журтка дайын кан,
Тоту куштун куйругун
Тогуз түрдөп сайынган.
Күрмөчөнүн күлдүйтүп,
Кызыл күрмө тон кийип,
Кыйын мерген Каражой
Кыйын кыйла кол алып,
Жеткилең Манас канкорду
Жетип байлап алууга
Темир аркан тон алып,
Айныбай кармап алуучу
Чалмачанды мол алып,
Анын ары жагынан
Каражой чыга калганы.
Каражойдун артынан
Шуру отогот маржан таш
Зуңтуңдун каны аралаш.
Албан түрдүү көп колун
Абыдан көрүп алганда
Алек болду кайран баш
Кырк үйлүү кыргыз Манасты
Кыйратып чаап алууга
Калмактардын Жолоюн
Каалап чыкты ошол чак.
Алышканды койбогон,
Бир доңуздун этине
Бир жегенде тойбогон,
Баатырдыгы бир канча,
Кайран Жолой, балбаным,
Байлап келбей Манасты
Балбаным кырып салды - деп,
Кордугуң жанды күйгүздү.
Жолой баатыр алп элең,
Соргок да элең, эр да элең,
Согушкандын баарысын
Байлап келер дээр элем.
Кан Эсенкан мен өзүм,
Кырк уруу кытай Бээжинге
Улук болуп көп жүрөм,
Ушу Жолой бар болсо,
Урушкандын баарысын
Уйпалайм го - деп жүрөм.
Басташканды мен Эсен
Байлап алам дечү элем,
Кезиккенди соо койбой,
Жайлап салам дечү элем.
Бажы алууга жумшасам
Бардигерим чачыпсың,
Буруттан кордук көрдүм - деп,
Манастан кайра качыпсың.
Каарым катуу көрүп ал,
Жолой балбан атагың,
Буруттан качып келгиче
Туубай туна чөгүп ал!
Улуксуган каныңды,
Кайратың толук, заарың күч
Кайран Жолой балбаным,
Кармабай келсең Манасты
Өз жаныңдан күдөр үз!
Ок жетпес күлүк Ачбуудан,
Жылкыдан каалап мал берем,
Жекеге тынбай салышсам,
Жети жыл тынбай урушсам
Жыртылбаган тон берем,
Баатырдыгы башкача,
Кытайдан түмөн кол берем.
Кызыталак канкорду
Акыры кармап келбесең,
Аман Манас кутулса,
Ааламга кыргынды
Салуучу түрү бар экен,
Ааламды буй кылып,
Алуучу түрү бар экен.
Кызыталак бурутту
Чамаң келсе кармай көр,
Ал кутурган бурутту
Колуңа тийсе жайлай көр!
Кутулса Манас оң кылбайт,
Эгерде бизди соо кылбайт!
Себилдүүсү сексен төрт,
Үйүң күйгөн канкордун
Аман жүрүп чоңойсо,
Серп салган жагы кызыл өрт!
Улук да ошол, кан да ошол,
Куткарбай кармап албасак
Уйпап салчу жан да ошол!
Манасты кармап албасак,
Терең орго салбасак,
Чочуп турам канкордон
Кылгылыкты кылат - деп,
Коркуп турам ошондон.
Кайрылар болсо ал канкор
Өткүр да ошол, шер да ошол
Ушу турган Бээжинди
Өрттөп кетер эр да ошол!
Кара адырмак, бийик тоо,
Карабай чыкчу тоо эмес.
Кара ниет ал канкор
Кармашпай койчу жоо эмес!
Өкүм да ошол, шер да ошол,
Өрттөнүп кеткен ал бурут
Калк каалап, журт билбей
Бул Алтайда туулган
Аман болсо көрөрсүң
Бээжинге салат чуулган!
Атасы Жакып, Акбалтай
Алтайга келген айдалып,
Айласын таппай сандалып,
Көңүлү гүлдөп жай болгон,
Алтайга келип, ал Жакып
Сан кара күтүп бай болгон.
Калмакпы десе, бул Жакып
Катылган окшойт куу Жакып!
Өзү ыслам дининде,
Айдалып келген кырк үйлүү
Душман окшойт зилинде.
Балбандар, сени жибердим,
Манасты кармап албасаң,
Терең орго салбасаң,
Теги байлап качырбай
Тындым кылып салбасаң,
Өрт салуучу жер ошол,
Өрттөнүп кеткен эр ошол!
Балбандарың баарың бар,
Казыналык чоң мерген
Каражоюм калбай бар!
Эрени Жолой, чоң Дөңгө,
Ааламга жетер алың бар
Күн чыгыш менен күн батыш
Чуркап жетер малың бар!
Чуулганды ааламга
Сала турган алың бар!
Балбандасың, ыктуусуң
Ааламды буй кылып,
Ааламдын баарысын
Байлап алар мыктысың.
Күчөгөндөй Эсенкан:
«Каканга буйрук кыламын,
Бурут эмес, силерди
Он сегиз миң ааламды
Такыр байлап келет - деп,
Тилек кылып турамын
Акбалтай менен бай Жакып:
«Балаңдын аты - Жинди» - деп,
Каткан экен куу Жакып.
Төбөсүнөн баса көр,
Төрт түлүгүн чача көр,
Кутургурдун үйүнө
Кумсарып басып киргиле,
Кармай калып куйкасын
Кере карыш тилгиле!
«Манасты бер» - деп айткыла,
Басымчалап кайткыла!
Күчкө салып балбанын
Күүлөнүп түшүп камагын.
«Кан буйругу, бергин!» - деп,
Күлүн чачып сабагын!
Күчтүүлөрүн байлап кел,
Жакып бай менен Акбалтай
Аларын да жайлап кел,
Кулжуңдаган кандарын
Курмандыкка чалып кел,
Башын кесип, байланып
Бизди көздөй алып кел!
Каарданган кандарын
Катылса жинин кагып кел,
Чамгарагын кыйратып,
Өз отуна жагып кел!
Тизгин толук берилсин,
Караласа малына
Жайната мушта мээсин,
Кутургурдун чыгаргын,
Капкайдагы кээсин!
Арам экен куу бурут,
Төбөсүнөн баскыла,
Чамаң келсе чапчышып,
Төрт түлүгүн чачкыла,
Кычык сөзүн алгыла,
Кычыкка тийсе ал бурут
Кыйратып кырып салгыла!
Кыйлаларын кыйратып
Кыргын кылып кыргыла
Эр Эсенкан каныңдын,
Айтканын туура кылгыла!
Кыйындарын кыргыла!»
Эсенкан айтып эпсиз эп:
«Эми балбан баргын!» -деп,
Жеринде Балтай, Жакыптын
Журт бийлеген куу окшойт,
Жүргөнүнүн баарысын
Тирүү койбой жайлап кел,
Акбалтай, Жакып карысын!
«Айтканым ушул, балбан» - деп,
Эсенкан буйрук кылганда
Кытайлардан - Тагылык,
Кыжылдады көп улук.
Таш сайынган кытайдын
Тазалары жыйылып,
Күчтүүлөрү оолугуп,
Далай балбан, далай дөө,
Арбыны атчан, көбү жөө,
Баарысы балбан, баары дөө,
Айзакерден ыктуусу,
Айласы толук мыктуусу,
Айбалтачан эрени,
Айзага камбыл берени,
Өлүмдөн кайра тартпасы,
Ажалдан кылча кайтпасы,
Каны буйрук кылганда
Аламан коюп жөнөдү.
Караса көзгө илинбей,
Кайсы экени билинбей,
Асман ачык, жер бүркөк,
Жерден бир тал көрүнбөй,
Топурак учуп, жер чаңдап,
Элден бир тал көрүнбөй,
Эсенкан буйрук кылганда:
«Канкор Манас кабылан
Кетирбей байлап келгин!» - деп,
Улугу айтып турганда,
Чоюнбаш колдор кагышып
Кара жан менен алышып,
Күрмө кийген таштуусу,
Бири-бирине жанашып,
Аламан коюп, чуу жүрүп,
Бир биринен адашып,
Караса көзгө илинбей,
Кудай бетин көрсөтпө,
Кайсы экени билинбей,
Ирээттүү кытай эл экен,
Топон суу толкуп каптабай,
Аман калган эл экен.
Жеткилең балбан комдонуп,
Жети зубун козгонуп,
Асманга учуп топурак,
Балбан жүрүп топурап,
Калмактардын кан Жолой
Кайраты бөлөк, заары күч,
Катылганды кылган түз,
Жолойду көрсөң жолобо,
Бу капырдан күдөр үз!
Көк күбөнү кийгизип,
Ачбууданды мингизип,
Туурасы жоон, бою пас
Тултугуй беттүү, кең далы
Алышканды койбогон,
Бир ноопастын этине
Бир жегенде тойбогон,
Балбандыгы башкача,
Баатырдыгы бир канча,
Көк күбөнү жамынып,
Көрөр болсоң чоң Жолой
Көк камандай чамынып,
Оозунан түтүн буркурап,
Көзүнөн жалын шыркырап,
Кутургур жайы ушундай,
Албан түрдүү балбаны
Аскерин толук алганы.
Манас турмак кутургур
Ааламга жетер баркы бар!
Чокмору тоонун теңиндей,
Жолойдун жайын сураба Ким көрүнсө жегидей.
Балбандардын тунугу,
Жолойдун жайын сурасаң,
Кара калмак улугу.
Күн батыш жакта туулган,
Артык балбан, чоң соргок
Катылганды жай кылып,
Адамга салган чуулган.
Боз туурдуктун тунугу,
Жолойдун жайы ушундай
Кара калмак улугу,
Кардуу тоонун дөбөсү,
Кара калмак төрөсү.
Жолой кирди жол менен,
Санаты бир миң кол менен,
Байлашары бай Жакып,
Чалышары Акбалтай,
Кармашары кан Манас.
Колуна тийсе буларды
Чамасы жетип, күч келсе
Кашайта көзүн оюуга,
Кырк үйлүү кыргыз Манасты
Кандарын ичип тоюуга.
Ал Жолойдун артынан
Кызыл-тазыл кийинген,
Кымбаттуусу Бээжинге
Даңкы угулуп билинген,
Балбандыгы башкача,
Баатырдыгы бир канча,
Атагын көрсөң чочуган,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Ажайыптан окуган,
Бек зыйкырчы, чоң жайчы
Кан алдына келгени,
Бузулаарда чыгуучу
Андис кыраан мергени
Жаа тартуучу ыктуудан,
Чалма уруучу мыктуудан,
Эң эрдиги келгенден,
Эсеби жок мергенден,
Кайраты толук ыктуудан,
Кайра тартпас мыктуудан.
Сел каптаса шашпастан,
Адам эмес түгөнгүр
Өрттөн кайра тартпастан,
Туу түбүнө тургандан,
Жоо дегенде тап коюп,
Белди бекем буугандан,
Каражой чыкты жол менен
Манасты байлап алууга,
Балакетти салууга,
Бу да бир миң кол менен!
Анын арка жагынан
Күрмө кийген күчтүүсү,
Акылга дыйкан ыктуусу,
Айзакерден абыдан,
Жоого даңгыл мыктуусу.
Чабышка баатыр кыскасы,
Жоо айласын абыдан билген устасы,
Кара мүртөз капыры,
Жоонун айласын билген баатыры,
Кылычы кымбат миздүүсү,
Айзасы артык учтуусу,
Кара канга канышып,
Качпай туруп салышып,
Кыйбат жерде жайлалуу,
Кылып ийчү эмедей
Кынжы менен байлалуу.
Кыйындан тандап кол алып,
Дөөдүр чыкты жол менен
Бу да бир миң кол менен.
Буйрук алып канынан
Каарды катуу кылууга,
Төрө Манас буруттун
Төбөсүнөн басууга,
Кырып-союп кыйратып,
Төрт түлүгүн чачууга.
Балбан багып, кол жыйнап,
Буйрук кылды Эсенкан
Баатыр Манас көк жалга
Балакетти мол жыйнап.
Уялуу коргон Бээжиндин
Улугу экен Эсенкан.
Каары мыкты кан экен:
«Канетсе Манас чоңойсо,
Калайманды салат» - деп,
Катуу кообу бар экен.
Өткүр билгич, өкүм шер,
Бээжиндин ээси Эсенкан
Мендеден аяр кыйын эр.
Баашалыгы башкача,
Билгичтиги бир канча.
Улук да экен, кан да экен
Бул Эсенкан көк жалдын
Көзү ачыгы бар экен.
Эрге сынчы, эң билгич,
Эсеби жок жан экен.
Ал Эсенкан улуктун
Катуу кайрат кылганда
Айткан сөзү чеки эмес,
Ошо күндөн, ушу күн
Эсенкандын буйругу
Айтып койсо эки эмес.
Баашалыгын мындан бил,
Кырк уруу кытай Бээжинди
Кармап чогуу жыйнаган,
Эсенкан буйрук кылганда
Дүмпүлдөк бекем кагылды,
Манжуунун мыкты каны экен
Эзкара колу жабылды.
Карыпчылуу каны бар,
Эренинин баары бар,
Күрмө кийген күчтүү бар,
Айзакерден даңгыл бар,
Жоонун айласын билген камбыл бар.
Чоңдугу тоодой дөөсү бар,
Ат көтөргүс алпы бар,
Арман болбойт мендеде
Албан түрдүү калкы бар.
Көбү жалган, көбү чын,
Көрүп келген бирөө жок,
Көрүнөө кудай билбесе,
Жарымы төгүн, жарымы чын,
Жараткан өзү билбесе,
Жанынан келген адам жок.
Күрөөкө тонду кийгизип,
Чоң күрөңдү мингизип,
Манжуудан бир миң кол берип,
Бири миңге жарачу
Балбандарын мол берип,
Эзкараны жиберди.
Коңгуроо калың кагылып,
Аскер кайнап жабылып,
Караса көзгө илинбейт,
Кудай бетин көрсөтпө
Кандайлыгы билинбейт.
Жээк тартып кылкылдап,
Жети миң балбан каптады.
Жер айрылды былкылдап,
Кылыч тийсе кыңкайбас,
Кыйындарын бир бөлдү.
Айбалта чапса, «баа!» дебес,
Баатырларын бир бөлдү.
Көсөп жоого ок аткан,
Мергендерин бир бөлдү.
Айзага камбыл айлакер,
Камбылдарын бир бөлдү.
Бөлөк-бөлөк бөлүнтүп,
Кармашары кырк үйлүү
Душмандык сырын көрүнтүп,
Узун кулак качырчан,
Кынсыз кылыч байланган,
Кайра жаар булуттай,
Каар бетине айланган
Камбылдарын бир бөлдү.
Билериктүү кулача
Сур мингенин бир бөлдү,
Чөйчөгү семиз, желе албас
Кур мингенин бир бөлдү.
Көрсө көңүл бөлүнгөн,
Ак чатырдай көрүнгөн
Боз мингенин бир бөлдү.
Дүркүн-дүркүн кол айдап,
Колдун баарын чогуу айдап,
Жер айрылып козголуп,
Алп, дөөсүнүн баары бар.
Жети миңдей кол болуп,
Керней-сурнай тарттырып,
Керикке кошуп арттырып,
Карыпчысын калдайткан
Калдайлары бөлүнүп,
Теги кудай билбесе,
Жети бөрү бир койду
Таласа тарпын коёбу?
Жер жайнаган көп кытай
Сабаса тарпын коёбу?
Кээ бир балбан колунда
Адамга салчу темир тор,
Топурак учуп, тос күйүп,
Кайнаган экен эми шор!
Кечээ Нук пайгамбар тушунда,
Топон суу каптап ушунда,
Жерден жайнап ашканда,
Он сегиз миң ааламды
Карып кылып басканда,
Көңүлдө болот көп арман
Топондун суусу жете албай,
Сегиз жүз үйлүү эл калган.
Кечээ кийин, ак байгамбар Мустапа
Аршыга чыгып турганда,
Нур төгүлгөн Бээжинге
Бекитсе болбой эшиги
Кутпа жакка ачылган.
Ынсабы калың, ыйман жок
Он сегиз миң ааламды
Козголсо карап кылат -деп,
Ушу турган Бээжинге
Кудайдын токчулук нуру чачылган.
Эч ким каттап барбаган,
Эңкейтип сурак албаган,
Алтын тактын үстүндө,
Эсенкан буйрук кылыптыр.
Болот эшик дарбаза.
Баашалыгы башкача
Эсенкан экен байкаса.
Казылган калың ор болуп,
Какандын журту козголуп,
Кезиккен тири калбаган,
Керишкенди жайлаган.
Капырлардын кан Жолой,
Каруусу толук, өзү эр,
Жанказандай башы бар,
Жаткан иттей кашы бар,
Туурасы жоон, бою бас,
Салмагы тоодой кара таш,
Салышкан аман болобу,
Жолойду көрсөң оолак кач!
Бети жалпак, кең далы,
Балбандыгы башкача,
Баатырдыгы бир канча,
Эр Эсенкан кийгизген
Ак күбөнү жамынды,
Арбак урган чоң Жолой
Ач жолборстой чамынды.
Минген аты Ачбуудан,
Аркасы бийик, ээри бас,
Алты ай минсе арыбас,
Колу кыска, буту узун,
Кутурган Жолой мингени
Жети миң аскер кол алып,
Желигип Жолой жүргөнү,
Күрпүлдөктүн чөлүнө
Колдун асты киргени.
Түгөнгөн тоонун урчукка,
Дүмүрөйгөн тумшукка
Жетип Жолой жээлигип,
Ачбуудан оозун бурду эми,
Ач айкырык, куу сүрөөн
Айкырык салып турду эми.
Манжууларды бакырып,
Балбандарды чакырып,
Карыпчысын калдайтып,
Канынын баары келгени,
Чоңдугу тоодой эр Жолой
Аңгеме айта бергени.
Кабарыңда бар беле,
Каным, мында турасың,
Манжуунун каны Эзкара,
Дагы мында турасың!
Дөөдүр алп менен Каражой,
Сен да мында турасың!
Боз адырмак, кара кыр
Чалбай ашар тоо эмес,
Кабылан Манас, канкор шер
Оңой тууган уул эмес,
Оңдуруучу кул эмес!
Аруулап жолун чалалы,
Жерин өлчөп калалы.
Темир аркан торчонду,
Тегиз канжар колчонду,
Орой чокмор жөөлөрдү,
Ат көтөргүс дөөлөрдү.
Айза уруучу ыктууну
Айбалта чапса чоң камбыл
Аябаган мыктууну,
Жоо дегенде камбылды,
Өзү жоонун айласын билген
даңгылды,
Астыга айдап салалы.
Жамгыр кылып, жаа тарткан,
Мөндүр кылып ок аткан,
Камбылдардын баарысын
Жон-жонго айдап салалы.
Кызыталак канкорду,
Кылымды бузган анткорду
Каптап чогуу баралы,
Түрү суук кул менен
Түгөнүшүп алалы!
Каныңар айткан кеп эле,
Жакыптын уулу канкорду
Байлап келгин деди эле!
Кандын кылган буйругун
Катуулап ойго алалы,
Катуу согуш кыргынды
Кача көрбө балбандар,
Бу бурутка салалы!
Жакып менен Акбалтай
Тири койбой жалмайлы!
Эрдиги бар, эси жок,
Эчтеме менен иши жок
Бүлүктүү Манас канкорду
Тири кармап алалы,
Эсенкандын алдына
Тартуу кылып салалы!
Кырк уруу кытай бул журттун,
Корккон жооңуз мына -деп,
Көрүнөө кызык сыр кылып,
Кандыгын сурап алалы!
Алтайдагы кырк үйлүү,
Кызыталак бул бурут
Душман экен, кас экен,
Байып алып кутурду.
Бадиректи көрдүңбү,
Элчилиги аз экен,
Бул кырк үйлүү буруттун
Буласын булап алалы,
Бузукту мыктап салалы,
Кайраттуусун соёлу,
Катын менен баласын
Олжо кылып коёлу!
Тукумун туздай кууралы,
Кызыталак буруттун
Кыл эмесин таштабай
Түбү менен сууралы.
Сан карасын тиели,
Олжолоп малын кирели.
Кыйындарын кыралы,
Кыздарын олжо кылалы.
Кармайлык Манас дөөсүн,
Жайнаталы буруттун
Жакындаса мээсин!
Өтмөк болду зордугу,
Көтөрбөйлү Манастын
Ушундан ары кордугун!
Маңдай жолун байкайлы,
Канкор кайда болду экен,
Манастын дайнын билели,
Байкоосуз жатса ал канкор
Аламан коюп кирели!
Мылтык атып, жаа тартып,
Айза сунуп бакырып,
Аламанды салалы!
Өйүз-бүйүз турушуп,
Өпкө жарып, баш кесип,
Аябай кыргын салалык!
Алтай тоонун Чоң-Өзөн,
Чоң-Өзөн жолун таптайлы,
Аяна көрбө балбандар,
Чогуубуз менен каптайлы!
Бир эсебин табалы,
Кызыталак бурутту
Кыргын кылып чабалы!
Көп мүлкүнө кирели,
Куйкаларын тилели,
Капыр окшойт куу Жакып,
Аныгын айтпай канды алдап,
Анткор окшойт бул Жакып.
Түз качышып урушпай,
Түгөнгүрдүн өзү окшойт.
Балам баатыр чыкты - деп,
Мактанган экен бул Жакып.
Кырып салбай бурутту,
Не деп, айдап келди - экен,
Ушу Алтай боюна
Бурут деген журутту!
Өрттөнгүрдүн өзү экен,
Кызыталак буруттан
Кыйын уул Манас туулуп,
Кыргын кылар кези экен,
Беренсиген балбанын,
Бээжинден чыга калганын
Бейледиң бекен, жок бекен
Ал канкордун жаңжалын.
Кочкулардын баарысын
Коройтуп кырып салганын!
Баргандарды байлады,
Канкордун кылган жаңжалы!
Эңкейтип менде алгысыз,
Катылган аман калгысыз.
Орто бойлуу, кең далы,
Ары балбан, ары шер
Атанган Жолой мен элем,
Чиркин, ааламдан туубайт андай эр
Жалаяк ооз, жар кабак,
Майлаган буудай жүздөнгөн,
Күүгүм туман көздөнгөн,
Качырганы каардуу,
Кармашка салат заарды.
Катылганды как жарат,
Каман сындуу көрүнөт,
Катылганды чайнаган
Арслан сыны көрүнөт.
Жеке белин курчанат.
Жер жайнаган сан колго
Жеке аралап кол салат!
Эрдиги мунун эң бөлөк,
Көк жалдык түрүн көргөндө
Анталаңдап шашпагын,
Кыргын тийген эмедей
Кыйрап баарың качпагын!
Өйүз-бүйүз турушсак,
Айза сайып, Балтай уруп,
Карсылдашып урушсак
Ашып-шашып антаңдап,
Шашсаң бирди көрөрсүң,
Жалгыз кыраан буруттан
Качсаң бирди көрөрсүң!
Кеп кылдым уккун баарыңар,
Бул кебимди укпасаң,
Орой Жолой балбандан
Келтек жейсиң абыдан.
Кайра тартсаң өлөрсүң,
Качканың менден көрөрсүң! Жолой айта салды эми.
Качкан мындай болсун - деп,
Аламан койгон сан аскер
Убаданы кылды эми:
«Бузук салган канкордон
Бура тартып качкыча,
Кырылалык анткордон,
Айзачандар качырып,
Жалгыз туума бурутту
Жабылалы асылып,
Качып калган балбанды
Каарды салып кармайлы,
Ирээт бузуп жиберсе
Иттей жанчып жайлайлы».
Кандай бурут уул экен,
Катылбай бир жан калбайлы!
Күчтүүбүз каптап жетели,
Күчөгөн экен ал бурут
Күрпөңдөшө кетели!
«Балбан Жолой баатыр - деп,
Бул айтканың акыл» - деп,
Чогулушуп болушуп,
Колодон чаап жасаган,
Колдураган бурканды
Көкүрөккө урушуп:
«Ушу буркан урсун!» - деп,
Чоң буйрукту тыңдашып,
Чогулушуп турушуп.
Чоң Жолой кебин угушуп,
Макул ойлоп алышып,
Балбанды бөлүп алышып,
Кайраттуусун, мыктысын
Как алдына салышып,
Чоң өтүгү чойкоюп,
Аламан салды калың кол
Опол-тоодой зоңкоюп,
Темингилер телпилдеп,
Кол токмоктой кара чач
Аркасында селпилдеп,
Чуу туруп кытай күүлөнүп,
Каптап кетчү эмедей
Какандын журту сүйлөнүп,
Каарданып күркүрөп,
Каарынан балбандын
Жер бузулуп дүркүрөп,
Балбандары бир башка,
Баатырлары бир канча,
Күчтүүсү бар, алпы бар,
Күчөгөн экен каркыбар.
Он башысы ороктоп,
Жети асаба туу болуп
Жер жайнаган чуу болуп,
Балтачаны бетинде,
Баатырлары четинде,
Кыйындары четинде,
Кылыччаны бетинде
Билеги жоон, мол кайрат,
Айгай кулак тундуруп,
Өкүрүгү таш жарат!
Жүргөндө чаң буркурап,
Эсенкандын көп аскер
Өлөң айтып чуркурап,
Албан түрдүү кол болуп,
Кудай бетин көрсөтпө,
Адам көргүс мол болуп,
Күчүнө келип күпүлдөп,
Кол алдында эр Жолой,
Кол артында Эзкара
Ортого алып дүпүлдөп,
Миңден аскер бөлүнүп,
Жайнап чыгып келатат,
Дөөдүр алп менен Каражой
Айдап чыгып келатат.
Айдаган колу ошондо
Курт экени билинбей
Жайнап чыгып келатат.
Камыштай айза көрүнүп,
Кайраттуусу, мыктысы
Алды менен бөлүнүп.
Камгак учкан эмедей,
Караса көзгө илинбей,
Кара туман чыккан чаң
Жайнап чыгып келатат.
«Бастыр, бачым, бол-бол!» - деп,
Колдун артын Эзкара
Айбалталап токмоктоп,
Айдап чыгып келатат.
Азар түмөн кол болуп,
Астында Жолой чоң болуп,
Алтай тоосун бакалап,
Боз адырмак чыбырдын
Этек жагын жакалап,
Бөтөнчө тоонун урчукка,
Бөлүнүп түшкөн тумшукка
Кең-Өзөндү кол каптап,
Аз гана эмес мол каптап,
Кыян-Кырды жакалап,
Тулпар, качыр, керигин
Алган экен баарысын
Шайдоот кылып такалап,
Айзанын учу жаркылдап,
Жезнай үнү такылдап,
Күчтүүлөрү күпүлдөп,
Балбандары дүпүлдөп,
Ааламга кыргын салчудай,
Аскер жүрүп, кол жайнап,
Жеке Манас эр эмес,
Калың жаткан көп бурут
Калкын байлап алчудай.
Чоң качырчан чоң Дөөдүр,
Даригердин карысын,
Айдаган экен ошондо
Лыңты-шыңты баарысын.
Далбан-дулбаң кең көйнөк,
Кытайдын журту ошондо
Кыжылдашып бир бөлөк,
Кара калмак, манжуу бар,
Кыдыр алда колдосун,
Каптаган экен мынча жан!
Так кайтарган каны бар,
Кармаганды кайсачу
Кан ичменин баары бар,
Буйрук алып чамынып,
Баатыр Манас көк жалды
Такыр байлап алууга
Көгөргөн экен абыдан,
Жерге кылдат, жол билгич,
Жеткилең Жолой балбаны
Боз адырмак кыяны
Таптап алган кези экен,
Кантсе бурут мында - деп.
Камбыл тууган эр Жолой
Баштап алган кези экен!
Боз туурдук жаап үй күтүп,
Өңгөн Жолой эмеспи,
Чалгын чалып, жер кайгып,
Көңгөн Жолой эмеспи,
Эткээлдүү сорпо, майлуу эт,
Жеген Жолой эмеспи:
«Маа балакет кайда экен!» Деген Жолой эмеспи,
Көгала майдан шиберге
Өнгөн Жолой эмеспи,
Көчүп-конуп баштатан
Көнгөн Жолой эмеспи!
Жерге билгич, чоң жолчу
Бээжинге барып конуптур,
Жол билгенден бул чочко
Жолой атка конуптур.
Жолойду көрсөң жолобо,
Жосуну башка чоң соргок.
Сан бетеге, сексен чөп,
Саргарган жерден изин кууп,
Сан аскер жерди сапырып,
Бууп чыгып келатат,
Кырк үйлүү кыргыз, бай Жакып
Кеткен изин эр Жолой
Кууп чыгып келатат,
Арсак-терсек көрүнгөн,
Алтайдын берки четинде
Аңырайган капчыгай
Арманы ашык, иш мүшкүл
Кырк үйлүү көчкөн кыргыздар
Арманын айтат бир далай!
Кечээ, Жакып кандын жаш Манас
Кылгылыкты кылганда,
Дөңгө менен эр Кочку
Коройтуп чогуу сойгондо
Жоон алп менен Каман алп
Белеске кырып койгондо,
Калмакты Манас чапканда,
Акбалтай акыл тапканда,
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип,
Алтай ашык жер болбой,
Кара калмак эл болбой,
Ойлогон экен Акбалтай,
Айгыр минип суу бойлоп,
Ашык акыл чоң ойлоп,
Сан караны чачууга,
Ойлогон экен Акбалтай
Кыргызды көздөй качууга!
Уулу Манас, уу чыгып,
Кең Алтайдан чуу чыгып,
Алтайда Манас туулган,
Ааламга салды чуулган.
«Каттаганды сойду» - деп,
Капырдын каны эмеспи
Кан Эсенге угулган.
Барган менен келгенден
Эрдигин мээлеп угуптур:
«Бээжинге жаңжал салар» - деп,
Эр Эсенкан ошондо
Эси чыгып туруптур.
«Жаң-Жуңга жапаа салат - деп,
Калдай каран калат» - деп,
Эсенкан аны билиптир.
«Кырк үйлүү кыргыз жан элек,
Кыйналып бөөдө калбай» - деп,
Кыйын аяр бай Жакып
Чоң кыйналып жүрүптүр.
Акбалтай акыл тапканда
Айгырды биттеп ат кылган,
Алтайдан көчүп кетүүгө
Бул акылды бат кылган.
Кочкорун биттеп ирик кылган,
Койлорун баарын түрк кылган.
Буураны атан төө кылып,
Алтайда кара калмактын
Жылкысын тийип, жөө кылып,
Букасын бычып, уй кылып,
Аз үйлүү журтту буй кылып,
Жаккан отун өчүрүп.
Акылман экен бай Жакып
Аз үйлүү болгон кыргызын
Жалпы баарын көчүрүп.
Бокжоромол бокчонун
Болбой баарын чачыптыр,
Отор-отор оюнчук
Ойной көчүп качыптыр.
Көңүлдүн баарын оорутуп,
Көлүктүн баарын жоорутуп,
Малдын баарын чубатып,
Балдардын баарын ыйлатып,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай
Минтип көчүп алыптыр.
Эрендер кайдан аянып,
Кылчайбастан көчүптүр
Кошойго Манас кетиптир,
Кеткени бир коом өтүптүр.
Жолой колду салууга,
Койбой талап алууга
Үч күндүк жолу калыптыр.
Кутмандуусу Кутубий
Кутубий койгон өзүнө,
Эл ынанган сөзүнө,
Курандан ачып кат билген,
Кудаанын атын жат билген,
Кырк баланын кырааны,
Кызыр чалган айкөлгө
Барабар келет сыягы.
Ак эдек белге курчанат,
Асман жарган чуу болсо
Аралап жеке кол салат.
Кайраты бийик, заары күч,
Катылганды кылат түз.
Кошойго Манас кетерде
Колун кармап кабыштап,
Акбалтай менен Жакыпты
Кеткен экен ал канкор
Кутубийге табыштап,
Ошо кезде Кутубий,
Чочуп амаз окунуп
Телкызылды токунуп,
Оролмо тоонун урчукка,
Салып кароол карады
Оңурайган тумшукка.
Кутубий кароол карап, кытайдын колун көргөнү
Кароол чыгып караса,
Калк аманын кааласа,
Боз мунарык, күйгөн чаң
Кумурскадай калың жан
Казылган калың ор болгон.
Жолой калмак баатыры
Кыргын тийген эмедей,
Кыжылдаган капырлар
Каптаган экен баарысы.
Күрмө кийген күчтүүсү
Күчөп каптап алыптыр,
Беттешип менде жеңбеген,
Эңкейтип эч ким албаган,
Кезиккен аман калбаган,
Атагы кымбат, аты оор,
Кытай бузуларда чыгуучу,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Жүргөнү чуулуу чоң бүлүк,
Казыналык Каражой
Катуулап бүлүк салыптыр,
Калдайдан бери куралып,
Каптап жүрүп калыптыр.
Камышты көр, селди көр,
Какандап ураан чакырып,
Каптаган кытай элди көр!
Жер жүзүндө чөптү көр,
Чөпчөлүк кытай көптү көр,
Казып койгон орду көр,
Кайнатылуу шорду көр!
Ак асаба туу келет,
Айгайлаган чуу келет,
Караса жанга зор келет,
Асты жагын караса
Карыпчысын калдайтып,
Кайран Жолой чоң келет.
Бияк жагын караса,
Манжуулардын Эзкара
Баары каптап алыптыр.
Урушка кылган барабан
Барсылдап бекем кагылып,
Кара жагал тагынып,
Кайнап жаткан көп улук
Кең Алтайдан урчукта
Айдап чыгып келатат,
Курт экени билингис
Жайнап чыгып келатат,
Таш-Мойноктуу кыраңдан
Көбү чыгып келатат,
Адыр-күдүр тумшуктан
Теңи чыгып келатат.
Кара чоку, кара зоо
Кайнап чыгып келатат.
Кайсы экени билингис,
Кажылдаган капырлар
Жайнап чыгып келатат.
«Карыганда Акбалтай
Картайганда Жакып бай,
Каптап бул кол жетеби,
Берен Манас дагы жок,
Кызык кылып аз элди
Кыргын кылып кетеби?!
Бейлебей жаткан бул элдин
Төбөсүнөн басабы,
Төрт түлүгүн чачабы?
Эми көргөн, эми жок,