Манас - Саякбай Каралаев - 26

Көөрдөн топчу муштумдай,
Көк күбөнү жамынып,
Көрөр болсоң Алөөкө
Бээжинге качты камынып.
Эр Алөөкө кашында,
Жети миң кытай, сан калдай
Созолошуп дүрбөшүп,
Ашып-шашып антаңдап,
Качыр менен төөлөргө
Алтын жүктөп калтаңдап,
Желдеттери, калдайы
Шапа-шупа ат жүктөп,
Шамдагайы болжолсуз
Шапа-шупа бат жүктөп,
Эр Алөөкө баатырга
Тулпар токуп, ат камдап,
Улук экен Алөөкө,
Ушунчаны бат камдап.
Желбеген жорго мингизип,
Желбегей торко кийгизип,
Берен экен Алөөкө,
Беренжини салынып,
Бээлеп билип Манасты
Бээжинге качты камынып,
Карыпчыны байланып,
Качмак болду Алөөкө
Каканды көздөй айланып.
Кымбат торко, буулумду
Кыйгачынан бүктөтүп,
Кудайым,- деп сыйынган
Колодон кылган бурканды
Кызыл билге жүктөтүп,
Күтүп алган казына,
Ажайыптын баарысын
Талак кылып чачыптыр,
Кабарын угуп Манастын,
Кайрылбастан Алөөкө
Каканды көздөй качыптыр.
Азууларын аркайтып,
Алдыңкы эрдин шалпайтып,
Өрдөктөй мойнун койкойтуп,
Эки өркөчүн көрүнтүп,
Чуудаларын бөлүнтүп,
Төө күчтүүсүн алыптыр,
Төбөңдөн тийген Алөөкө
Алтын жүктөп калыптыр.
Айгыр жалдуу, бээ курсак,
Карабайыр казанат Ат мыктысын алыптыр,
Арбак урган Алөөкө
Аянбай качып калыптыр.
Курган эри бир бирден
Куржундап алтын артыптыр,
Көп казына, сансыз мүлк
Сарып кылып чачыптыр.
Бейлеп билип Манасты,
Бет алып эми Алөөкө
Бээжинди көздөй качыптыр.
Арбын малын чачыптыр,
Аярдын билген сөзүнө
Акыл ойлоп Алөөкө
Анжыны көздөй качыптыр.
Аярдан артык кеп угуп,
Айкөл Манас, кабылан
Биздин келип ордону
Басат экен, - деп угуп,
Жетик дилде, көөр таш,
Жакут, маржан аралаш
Шири идишке салдырып,
Анжыянды басыптыр,
Эркеч-Тамды ашыптыр,
Кашкар каны Алабек Төбөсүнөн басыптыр.
Көк Кашкардын өзүнө
Калайманды салыптыр,
Катуу мүшкүл иш кылып,
Качыр, төөсүн калтырбай,
Алөөкө тартып алыптыр.
Күн чыгыш бойлоп жакалап,
Таштуу жерди бакалап,
Ат, качырдын баарысын
Абыдан мыктап такалап,
Алөөкөнүн качышы
Көңүлдү жаман оорутуп,
Көлүктүн баарын жоорутуп,
Жүз кишиге бир жакшы
Башчы коюп айдатып,
Калың аскер, калың төө
Кыстап көзүн жайнатып,
Элүүсүнө бир башчы
Коё салып айдатып.
Көлүк чайлап талпылдап,
Кызыталак Алөөкө
Көргөн экен бирди,- деп,
Көп аскер тилдеп шалпылдап,
Качып-үркүп антаңдап.
Аскерлери шыбырап,
Бири-бирине кыбырап,
Качып жүрүп маминтип,
Кантип өлөр экенбиз?
Каканчынга жеткиче
Алты айчылык жол эле,
Бээжин ысык жер эле,
Кытай ыраак эл эле,
Кээ бир жери Бээжиндин
Кырк күнчүлүк чөл эле.
Жандуулар чыдап барбаган,
Кезиккен аман калбаган,
Кумга койгон кумганы
Куркурап чыгып кайнаган.
Эси жок жаман айдады,
Эс-акыл бизде калбады.
Чама кетип, ал бүтүп,
Белде калар бекенбиз?
Таңдай кургап, көз жайнап,
Чөлдө калар бекенбиз?
Жаш күчүктей кыңылдап,
Арам өлөр бекенбиз?
Кутурган экен Алөөкө
Чөлдө кашык суу таппай,
Жаман өлөр бекенбиз!?
Ээн талаа, чөлгө кабылып,
Арам өлөр бекенбиз!
Бээжинге жетпей бери жакта
Жаман өлөр бекенбиз!
Алты-Шаар, Кокон кан,
Аяк жагы Самаркан,
Алым салып абыдан
Бажыга малын жечү эле,
Казына күтүп, мал жыйып,
Кутуруп жаткан кезинде
Катуу мүшкүл доо келсе,
Чалдырбаймын дечү эле,
Кулак угуп, көз көргөн
Алп-дөөлөргө дечү эле.
Көп дүйнөнү чачканы,
Кызыталак Алөөкө
Көлүктүн баарын жоорутуп,
Көңүлдүн баарын оорутуп,
Бээжинди көздөй качканы Эмине шумдук, кандай иш?»
Аскерлери муну ойлоп,
Оюна көнбөйт Алөөкө.
Жалпы Какшаал сыдырып,
Жаман сууну кыдырып,
Кара талаа басыптыр,
Күндүзүндө тынч албай,
Түн ичинде уйку албай,
Күндөп-түндөп качыптыр.
Жылгын-Талаа, Таш-Кечүү,
Эр Алөөкө баатырдын
Өзү көргөн маш кечүү,
Кум-Арыктан кечиптир.
Куюлган Ак-Жар тыягы,
Кутулдук кулдан эми,- деп,
Кулан, Ак-Чий кең талаа
Жүк түшүрүп калды - дейт,
Мал өргүтүп алды - дейт.
Качып кетти Алөөкө,
Аны мындай таштайлы,
Баатыр Манас канкор шер,
Ээрчиткени Ажыбай,
Ошондон кабар баштайлы.
Ажыбай, Бакай каны бар,
Оттон кайра тартпаган
Кырк кыраандын баары бар.
Алөөкөгө кол салчу
Себилдүүсү сексен төрт,
Серп салган жагы кызыл өрт,
Айчыгы алтын туу алган,
Асманга чаңы чубалган,
Кырк чоронун кийгени
Кош бадана торгой көз.
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы
Каар бетине айланып,
Кынсыз кылыч байланып,
Кырк чоронун мингени
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез билек.
Келиштирип ат минип,
Кыл куйругун чарт түйүп,
Айза колдо былкылдап,
Баары катар жүрүшүп.
Кетмен соору, таш туяк,
Кенен жердин тулпарын
Баары тандап минишип,
Көк темирден туулга
Көмкөрүп башка кийишип,
Керней-сурнай тарттырып,
Кырктай кызыл нарларга
Ок-дарыны арттырып,
Ашпай-шашпай жылдырып,
Доолбас катуу урдуруп,
Доошу кулак тундуруп,
Эң алдында кан Бакай
Көк ырапыс тон кийип,
Көк чолок тулпар ат минип,
Айчык алтын туу алып,
Астында Бакай бош-боштоп,
Онжоңдотуп Кула атын
Он эки чоро бош коштоп,
Айзакерден ыктуудан
Ону бөлөк бөлүнүп,
Кайраты мыкты, заары күч,
Кан ичме түрү көрүнүп.
Кылыч чабар ыктуудан
Ону бөлөк бөлүнүп,
(Беттешсе мээнетти салчу түрү көрүнүп,)
Бет алгандын баарысын
Алуучу түрү көрүнүп.
Айбалтачан ыктуудан
Ону бөлөк бөлүнгөн,
Алөөкө эмес, ааламды
Алчудай түрү көрүнгөн.
Жаа тартуучу ыктуудан
Мындан ону бөлүнгөн,
Жазбай аткан мергенден
Андан ону бөлүнгөн.
Канкор эрдин өзүнө
Кайрат берип бакырып,
«Жолу каткан Алөөкө
Жоо кайдалап?» - чакырып,
Белгилүү Манас каны бар,
Айкөл Манас барында,
Ушу турган кырк чоро
Он сегиз миң ааламды
Карап кылар чагы бар.
Кутурган экен кырк чоро
«Жоо кайдалап?» - ээлигип,
Жортуул каалап, жоо издеп,
Чыккан экен желигип.
Кырк чоронун ичинде
Ала көөдөн дагы бар,
Акылмандын баары бар.
Ала көөдөн булкунуп,
«Жоо кайдалап?» - жулкунуп,
Кээ бирөөсү энтелеп,
Жөн эле чаап көрөт,- деп,
Ыгы жок кокус катылып,
Ажалдан мурун өлөт,- деп,
Кээ бирөөсүн кээ бирөө
Ээликтирип булкунтуп,
Эри өлгөндөй жулкунтуп
Алган экен жетелеп,
Кырк жайсаңдын баарысы
Катар жүрүп бакырып,
Каптап барат ошондо
«Манастап» ураан чакырып.
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Кырк чоронун ар бири
Миң кишидей көрүнүп,
Кырк чоронун мингени
Эңчей тулпар кулача,
Маңдайында тумарча,
Баары күлүк көйкашка.
Жанындагы кырк чоро,
Бакай баатыр карысы
Тегиз тулпар малы бар,
Теңиз Манас барында
Алөөкө турмак ааламды.
Ала турган алы бар.
Кырк чоронун колунда
Асабалар калкылдап,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Ар бирөөсү ошондо
Бир сан колчо көрүнүп,
Бурамалуу жез айза
Букта кармап имерип,
Анжыянды чалгын,- деп,
Алөөкөдөй баатырдын
Ал-жайын билип, сен өзүң
Абыдан кабар алгын,- деп,
Ажыбайды жиберди.
Чайдоосу алтын, чай арзан
Чаалыккан жанды тойдурган,
Самаркандай калаа жок,
Кыйындар кумар кандырган,
Кыйшык ишти түзөгөн
Кырк чородой балаа жок.
Азган-тозгон кырк чоро
Айкөл эрдин жолдошу.
Айкайлашкан жоо болсо,
Айныбай кирип кол салчу,
Жарып берчү жолборсу.
Кан Манастын кырк чоро
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Жоон өпкө, күрсүлдөк.
Айзакерден сыягы,
Айбаты катуу жоолорду
Алып берер кыягы.
Жоодон кайта тартпаган,
Манас кандын кырк чоро
Өлүмдөн кайра качпаган.
Табылбай жолдош булары,
Артык кыргын чатакта
Ашпай-шашпай кырк кыраан
Туу түбүнө турары.
Кан Манастын кырк чоро
Чөп кеч десе, өрт кечет,
Суу ич десе, уу ичет,
Бөрк ал десе, баш кесет,
Күлдүр десе, ыйлатат.
Барабан кагып, чуу тартып,
Алып ийчү эмедей,
Айзасын белен сундуруп,
«Манас!» деген урааны
Баарыны кулак тундуруп,
Анжыянды чалууга
Ажыбайды жиберип,
Самарканды чабууга,
Мындан кабар алууга
Күлдүр менен Чалыбай
Экөө катар жарышып,
Үзөңгүсү кагышып,
Самаркандын быягы
Ак-Талаага барганда
Аксакал байдын баласы
Аралбай чыкты алдынан.
Аралбай туруп муну айтат,
Айран калчу шумду айтат:
«Кан Манастын жөкөрү
Күлдүр менен Чалыбай,
Атыңдын оозун бура тур,
Антаңдабай тура тур!
Келгендерден кеп уктум,
Сыйкырчыдан көп уктум.
«Кара көк жал кабылан
Кырк жайсаңы кашында,
Манас келет, - деп угуп,
Кызыл алтын, ак күмүш
Кызык кылып чачты - дейт.
Кыргын тийген эмедей,
Кызыталак Алөөкө
Кытайды көздөй качты - дейт.
Кечилдери, дөөлөрү
Сан дүйнөсүн чачыптыр,
Жылан соргон эмедей,
Тыргооту кошо качыптыр.
Корккон окшойт чамасы Ит улуп калды, - деп уктум,
Маргалаңдын калаасы.
Мурадына жетиптир,
Кызыталак Алөөкө
Кыргын тийген эмедей,
Кызылдай качып кетиптир».
Аралбайдан кеп угуп,
Экөө чү! - деп жарышып,
Окоро түйгөн ак тизгин
Оозу менен алышып,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Баатыр Бакай карыга,
Манас баштап баарына:
«Асынганың кырк чоро,
Алеңгир жаа, сыр жебе,
Алөөкөдөн кеп уктум,
Азыр айтам аңгеме!
Кабарын уккан Алөөкө
Катынга чалыш эл экен,
Аныгын уксам ал чочко
Эр эмес, кара жер экен.
Баатыр болсо Алөөкө
Башташпайт беле кызыкты,
Кызыл жаян кан кылып,
Кылышпайт беле кызыкты.
Маңдай-тескей турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Ачпайт беле кумарды,
Артык болсо Алөөкө
Албайт беле буларды.
Атаңдын көрү кырк чоро,
Таалайың кемип жетиптир,
Талкандашып урушар
Душманың качып кетиптир.
Таластан чыгып айланып,
Талкандашып турушпай,
Такыр жолуң байланып,
Жортсоң жолуң болбоптур,
Жоо кыйыны Алөөкө
Качып, жолуң болбоптур.
Эми кантип басабыз
Эркин жаткан талаасын,
Не бет менен чабабыз
Ээн жаткан калаасын?»
Күлдүр менен Чалыбай
Күйүттүү сөздөн салганы,
Көк тулпар менен ээлигип,
Көк жал Бакай кабылан
Астыга чыга барганы.
Кырк чоронун кыйыны,
Алтымыштын артыгы,
Байдын уулу Бакай кан
Бал менен оозун чайкаган.
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көгала калкан ойногон.
Капыяда сөз тапкан,
Караңгыда көз тапкан,
Жаман айтса таңылбас,
Айдын караңгысында
Карсактын изине салса жаңылбас,
Баатыр Бакай баркылдап,
Кырк чоронун баарына
Кызык кеп айтып бек таштап:
«Айзакерден ыктууң чык,
Айбалта чабар мыктууң чык,
Күндөп-түндөп жол жүрсөк,
Ат аябай мол жүрсөк
Чыканактап тынч алба,
Чырым этип уйку алба!
Төбөгө келген жамандык
Төп көтөрөр мыктың чык,
Ак үйлүү жаткан капырга,
Ал Алөөкө баатырга
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп калалы,
Куу изине чөп салып,
Кубара кууп алалы.
Төрөсү экен кытайдын,
Дөөкүрсүгөн Алөөкө
Төбөсүнөн басалы,
Жердин үстүн чалалы,
Жетик тулпар ат менен
Астын тозуп калалы,
Каканчынга жеткирбей,
Кара нээт чочкого
Каарды катуу салалы.
Төрөсү экен кытайдын,
Төбөңдөн тийген Алөөкө
Артынан жетип алышып,
Артык болсо Алөөкө
Айгайлашып салышып,
Көп көңүлүн басалы,
Олжолоп алган олжосун
Баарын журтка чачалы.
Азапты арбын салалы,
Атыш кылып чабышып,
Алтынын талап алалы,
Алда берсе акмакты
Узунунан салалы.
Онжоңдотуп ал канды,
Жолборстун аман чагында
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жаралы.
Кырк чоро кыраан, катар жүр!
Айтканым ушу билип ал,
Алөөкөнү аңтарсак Баарың бирдей кырк кыраан
Байге алып чаң болдук.
Алөөкөгө алдырсак Чылбыр сүйрөп кан болдук.
Атышарың Алөөкө Азыр алчу душманың,
Беттешүүчү белиң бар,
Бээжинге чейин кубалык!
Мендеден бөлөк эриң бар,
Жетсек болбойт эч арман,
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кыраан Манас барында
Кылымга салгын чоң жаңжал».
Кырк чоронун кырааны
Кыйын Бакай эр ошол,
Тулпар кыйрап, эр чарчап.
Алөөкө кууган жер ошол.
Ач айкырык чуу болуп,
Айгайы катуу дуу болуп,
Бакайдын жайын сураба
Акылы артык, чоң билгич.
Билбегенди билгизген,
Туйбаганды туйгузган,
Сайып жүрүп бак кылган,
Салып жүрүп там кылган,
Айбаты кыйын, заары күч
Бакайды көрсөң, чоролор,
Жаныңдан эми күдөр үз!
Беренсинип, белсенип,
Берен Манас ошондо
Астыга түштү теңселип.
Бөтөнчө эрдин баары бар,
Жан аябай жол баштап,
Бөрү Бакай кабылан
Көк айза сунуп бойлогон,
Бакайдын жайы ушундай Көгала калкан ойногон.
Көк жал Бакай абакең
Көк айзасын ыргаган,
Берендиги белгилүү
Бет алса жоону койбогон,
Артык камбыл, ары шер
Акылы терең кеменгер.
Шумдукту билет алыстан,
Кан Манастын жөкөрү.
Кабылан Манас даанышман
Анжыяндын ары жагы,
Адыр-күдүр бери жагы
Ээн талаага салыптыр.
Муну менен байкасаң,
Жер союлуп калыптыр.
Басып өткөн жерлери
Кемер болуп оюлган,
Жер союлуп, чаң болгон,
Кеткени кыйла жан болгон.
Кеткен экен кытай,- деп,
Изге салды зор Бакай.
Астындагы көк тулпар
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Колундагы сыр найза
Оңго-солго булгалап,
Ойрондук жайын билгизип,
Манас кандын кырк жайсаң
Изине салган кези экен.
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп алышты,
Куу изине чөп салып,
Кубара кууп алды эми.
Жоо дегенде сүйүнгөн
Манас кандын кырк бөрү
Баары кыраан тегиз эр,
Баары катар эгиз эр.
Түнөрүп жаткан дүмөккө
Түз кирип айза сунушат,
Түгөл кыргын болсо да
Бирөө калса урушат,
Качырышкан жоо болсо,
Качпай айза сунушат,
Катуу мүшкүл иш түшсө,
Өлгөнүнөн калганы
Катуу кайрат кылышат.
Өрттөн кайта качпаган,
Кан Манастын кырк жайсаң
Ажалдан кайта тартпаган,
Тулпар оозун жайышып,
Эрендин баары сүйүнүп,
Төрөсүнгөн Алөөкө
Бээжинине жеткирбей,
Төбөсүнөн бассак,- деп,
Бажыдан алган сары алтын
Олжо кылып омбутуп,
Орто жерге чапсак,- деп,
Кыйлаларын кыйратып,
Капталынан түшсөк,- деп,
Кагыш кылып өлтүрүп,
Кызыталак чочконун
Канын суудай ичсек,- деп,
Арадан кармап калсак,- деп,
Ач айкырык, куу сүрөөн
Ара жолдо салсак,- деп,
Баатырларын барбайтып,
Балакетке салсак,- деп,
Бажы алуучу мыктысын
Тазалап көзүн салсак,- деп,
Тыйпыл кырып аскерин
Өзүн байлап алсак,- деп,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл чал баштап карысы
Тулпар оозун жайышып,
Турбай кууп карышып,
Адыр-күдүр жер басып,
Алда нече бел басып,
Айдай сары талаанын
Этек жагын басты эми.
Анжыян, Кашкар арасын,
Зоңкойгон тоону ашты эми.
Ары жагын караса,
Көз жетпеген мунарык Ары жагына түштү эми.
Караса көзгө илинбейт,
Мунарыктап бурчтанып,
Булуңгур болуп учтанып,
Кайсы экени билинбейт.
Кеткен жактан жаңылбай,
Абасы Бакай акжолтой
Астыга салса сан колдой,
Баскан изден жаңылбай
Ашып-шашып антаңдап,
Абыдан кууп алды эми.
Олжолуу малын чачууга,
Кармашары - Алөөкө,
Кырк чоро жолун ачууга
Жери Какшаал топурак,
Кырк чоро жүрүп кеткенде
Топурактын баарысы
Асманга учту топурап,
Жаман-Сууну жөлөндү,
Тулпар, буудан аралаш
Капкара чаңга бөлөндү.
Араандай оозу ачылып,
Эти кызып калышып,
Башын жерге салышып,
Өң тулпардын баарысы
Эти кызып калышып,
Кырк жайсаңдын кырк тулпар
Таманы жерге тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Көкүлдү көккө ыргытып,
Учуп кетчү эмедей,
Катар баары зыргытып,
Чыңыроон тарткан кең жайдан,
Чымчык учпас кең сайдан
Тозоңун тоодой буралтып,
Тоодой болгон кырк бөрү
Токтолбостон чуратып,
Белди бекем буунган,
Берен Манас көк жалдын
Таалайына туулган,
Беттешип чыга жоо келсе,
Сала жүргөн чуулган.
Жээк тартып кылкылдап,
Жергелешип былкылдап,
Кээ бир жерге келгенде
Айзанын башы кагышып,
Артык күлүк тулпардын
Оозу менен алышып,
Касаба колдо калкылдап,
Сай тулпардан аккан тер
Үзөңгүдө шалпылдап,
Ээр белдей белести
Эңкейип кирип барганда,
Бөтөнчүнүн сазына
Жаңы кирип барганда,
Бөрү Бакай алдында
Жан аябай кыраандар
Эрте сөзү кеч болуп,
Эр Алөөкө баатырга
Жетип айза салууга,
Түгөнүшүп калууга
Эки көзү төрт болуп.
Аккула менен Манас шер
Каарданып камданып,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көк жалдык түрү көрүнүп.
Кең өзөндүн боюна,
Барып жетти эрендер
Кум-Дарыя оюна.
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп алышып,
Байкаганда Кум-Арык,
Атагы экен Лоб дайра,
Камалып жатып калышып,
Ай караңгы, күн бүркөк
Караса көзгө илинбейт,
Түнөрүп агып мамындай
Кайсы экени билинбейт.
Таң дүмпүйүп калганда,
Супа садык салганда.
Жер шоокумдап көрүнүп,
Жетик Бакай кан абаң
Кеткен жерден жаңылбай,
Кара кырчын, көп жылгын
Кум-Арыктын бою экен.
Жаңырыктын Жар-Кыя,
Жалгыз аттын чубама,
Бойлоп эрлер жол жүрүп,
Ары тамам барганда
Сайроолоп суу бөлүнүп,
Кыр кечүүсү көрүнүп,
Шыта-Кечүү, Таш-Кечүү,
Алөөкө кечер маш кечүү,
Изи менен суу кечип,
Кум-Арыктан өттү эми.
Көргөнгө болбойт эч арман,
Көк жал Манас барында
Кытайга салган чоң жаңжал.
Түгөнгөн тоонун тумшукка
Салып Бакай барганы,
Кайгуулдун жолун чалганы,
Берен Бакай абакең
Кароолго чыгып калганы.
Кароолду чындап караса,
Бөйрөк, Ак-Чий боюнда,
Акчык деген ары тоо
Куюлуп түшкөн оюнда,
Чоң Ак-Чийдин боюнда
Тигилген экен доңуздун
Алтын боолуу чатыры,
Конуп өрүүн болуптур
Кан Алөөкө баатыры.
Оргуп түтүн бөлүнөт,
Алөөкөнүн сан аскер
Конуп жаткан көрүнөт.
Чыканактап уйку алып,
Чыңыроон тартып тынч алып,
Кулуну бар качырдын
Кулунун союп бой кылып,
Канкор Манас эренден
Кутулдук, - деп, ой кылып,
Тыргоот, манжуу дөөлөрү
Кыйшалактап кылт этпей,
Кууп душман келет, - деп,
Камырабай, былк этпей,
Жаткан экен Алөөкө,
Сандаган алтын, күмүштү
Олжо кылып буруттан
Арткан экен Алөөкө.
Түбү анык жылкы эмес,
Баккан малы куралы,
Кутургурдун баарынын
Куйган темир туягы,
Бар шайманы тептегиз,
Кутургуруң Алөөкө
Он сегиз миң ааламга
Алдырбай турган сыягы.
Кубаласа мал жеткис,
Булуттай учкан малы бар,
Жолунан илек жоо чыкса,
Алдырбай турган алы бар.
Алдырбай турган себеби Кыйын оор жүк жүктөсө
Кайышпай эч бир коюучу
Кызыл куйрук ары бар.
Кырк жылдан бери журт сурап,
Кытайлардын Алөөкө
Кутурган экен абыдан.
Чалыяр каптап кетсе да
Чабыша турган алы бар,
Эрикпей жүгүн артууга
Кериги бар, били бар,
Келип адам кол салгыс,
Алөөкөнүн дүмү бар.
Үйдөй чокмор колго алып,
Ар жабдыгы шайлалуу,
Алөөкөнүн жанында
Кырып ийчү эмедей,
Жаткан экен балбандар
Кынжылалып байлалуу.
Кынжыдан балбан бошонсо,
Кырып-союп өткүдөй.
Кудайдан жардам болбосо,
Кызыталак Алөөкө
Кыргын кылып кеткидей.
Кашалайдын жонуна
Кароолду мыктап коюптур,
Терең суунун боюнда
Балбандын теңи болуптур.
Аскер арбын, кол жыйнап,
Бул дүйнөгө Алөөкө
Алдырбай турган болуптур.
Алөөкөгө бакмачы
Сакчысы бар, дөөсү бар,
Балбаны бар, каны бар,
Алөөкөнүн жанында
Балакеттин баары бар.
Эрени бар, эри бар,
Эсепсиз кыйын шери бар.
Алтын боолуу чатырда,
Эр Алөөкө баатыр да
Алты катын алыптыр,
Алтымыш уулдуу болуптур.
Тутанып өлгөн бул чочко
Бул дүйнөлүк байданын
Бирөөн койбой жыйыптыр.
Аскер арбын, кол жыйнап,
Алган экен Алөөкө
Эрендерин мол жыйнап.
Оргуп түтүн бөлүнүп,
Топон суу толкуп кетсе да
Кызыталак Алөөкө
Алдырбастай көрүнүп,
Кылыч чабар ыктуу бар,
Жоо айласын куп билген
Жоон билек мыктуу бар.
Балта чабар баатыр бар,
Алөөкөнүн жанында
Айтса кепти укпаган,
Кыйкырса тили чыкпаган,
Айбандан жаман капыр бар.
Мүчөсү бөлөк, заары күч,
Кармалаша кеткенде
Кайран жандан күдөр үз!
Алөөкөнүн балбаны,
Бөтөн тоодой ар жаны
Беттешип менде барабы,
Берен Манас болбосо,
Беттеп адам алабы?
Опол-тоодой көрүнөт
Алөөкөнүн карааны.
Чатырынын алдына
Керик, качыр, тулпарды
Кержектетип байлатып,
Момо токоч, ылаңман
Жан казанга кайнатып,
Жаткан экен Алөөкө.
Алөөкөнү көргөндө
Бакайдын көөнү бөлүнөт,
Он сегиз миң ааламдын
Балбандары каптаса,
Баатыр Манас болбосо Алалгыс түрү көрүнөт.
Таш сайынган кытайдын
Далайлары мында экен,
Кармашканды кайсачу
Балбандары мында экен.
Маңдайында жүнү жок,
Кашкалары мында экен,
Жаралган адам уулунан
Башкалары мында экен.
Кан Алөөкө капырың,
Кайраты толук баатырың,
Ак үйлүүгө келерде
Кырк кандын эли кытайды
Бүткүл жыйып алыптыр,
Чубатууга салыптыр.
Каары толук башкача
Балбандан тандап алыптыр.
Көктөн чалбар кийишкен,
Каяшаяк бергендин
Как куйкасын тилишкен.
Кан ичмеден алыптыр,
Жаткан иттей кашы бар,
Жанказандай башы бар,
Жалаңкычтан алыптыр.
Качырганды ушулар,
Карышкырдай тийгидей,
Каардуу Манас болбосо,
Кармалашкан адамды
Тытып-тытып ийгидей.
Казанбактай калай ат,
Ар бирөөнүн кулагы
Көп жерди көргөн Бакай кан
Мендеден башка көрүнөт,
Бу кытайдын сыягы.
Көк жал Манас болбосо
Четине адам барабы,
Ченебеген журт экен,
Челишкен аман калабы!
Эр Алөөкө баатырың
Чатырга жатып калыптыр,
Чоюн баш алган балбандар
Тегеректеп алыптыр.
Качыр, керик мингени
Айбалта алып колуна
Ары-бери жүрүп жүр,
Чоң өгүздөй даңгыттар
Чагарактап үрүп жүр.
Ар борумун байкаса,
Балакетти салгыдай,
Катылышкан душманды
Каран салып башына
Балбандар байлап алгыдай.
Эңкейтип адам алгысыз,
Жолу каткан капырга
Жолоп менде баргысыз,
Бу дүйнөгө жаралып,
Албан түрдүү келген бар,
Айдын караңгысында
Алыс турган жандарды
Жазбай атар мерген бар.
«Кайда душман?» - дечү бар,
Кармап алса биздерди
Кой ордунда кайнатып,
Казанга салып жечү бар.
Беттеп менде баргысыз,
Беттешкен жеңип алгысыз.
Ашкан экен абыдан
Алөөкөнүн салтанат.
Аң-таң калып эр Бакай:
«Катылышсак кокустан,
Түмөндөп колу аттанат,
Кутулбас жаман ооруга
Эми куу жан капталат!»
Көрүп туруп Бакайдын
Көңүлү кетип бөлүнүп,
Чарпышканга Алөөкө
Жалаңкыч сыны көрүнүп,
Алөөкөнү көргөндө
Абаң Бакай олуя
Капа болуп сабылып,
Жаратканга жалынып,
Алөөкөнү көргөндө
Бакай турду күйүнүп:
«Атаңдын көрү, Алөөкө
Кайраты ашык жан экен.
Калың кытай Бээжинге
Жаратылган чеп экен,
Ак үйлүүгө турганы,
Буркандыгы эп экен,
Калың журтту кыйратып,
Кылгандыгы эп экен.
Катуу бүлүк кыргызга
Кылгандыгы эп экен.
Ай караңгы бүркөлсө,
Түн эмине болор,- деп,
Кабылан тууган эр эле,
Манасты кудай сактай көр,
Катылышса капырга
Күн эмине болор?» - деп,
Сүт кымыран таң калып,
Болот учтуу сыр найза
Көк жал Бакай таянып,
Көк тулпар оозун бурду эле,
Алөөкөдөй чоң кандын
Ар борумун көргөндө
Аң-таң калып турду эле.
Берен да экен, жан да экен,
Беренди кудай сактай көр,
Биз эле эмес, Алөөкө
Ааламдык алы бар экен.
Эрдиги кара көк экен,
Тыргоот, кытай, манжуусу
Балбандары көп экен.
Аң-таң калып Бакай кан:
«Алда кандай болот?» - деп,
Ыңгыр-дыңгыр болду эми.
Айтып оозун жыйгыча,
Андай-мындай дегиче,
Канкор Манас алдында,
Айчык алтын туу алып,
Ээрчиткени кырк чоро,
Манас чыкты чунайып.
Акыл айран бөлүнүп,
Айкөл тууган канкоруң
Абакеси Бакайга
Келе жатат көрүнүп,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштап карысы.
Бура тартып караса,
Буудан Манас арсландын
Мурда түрүн көрө элек,
Кара чаар кабылан
Качырчудай октолуп,
Алдына түшүп алыптыр,
Чолок көк жал арслан,
Канкоруңдун жолдошу
Эки жагын каранып,
Эрди-мурдун жаланып,
Азыр алып салчудай,
Арслан эрдин жөкөрү
Артынан сүрөөн салыптыр.
Чилтендин бирөө сур жолборс,
Канкор эрдин жөкөрү
Катуу коштоп калыптыр.
Алп кара куш-зымырык
Азыр алып кетчүдөй,
Асмандан бутун салыптыр.
Кырк чилтен, Кызыр Ныязы
Кырк миң колдой көрүнүп,
Кылкылдатып айзасын,
Кырып ийчү эмедей,
Кыр-кырынан сунуптур,
Жылаңач Кызыр олуя
Жылоо салып туруптур.
Колдогону бир тогуз
Колдоп алган кези экен,
Үй айлана бергиче
Үйдөй кызыл тал бүтүп,
Үстүртөн кудай жар бүтүп,
Шай ата, Кызыр экөөлөп,
Онжоңдотуп Кула атын
Он эки чоро жетелеп,
Төөдөй болгон алтын так
Айбанбозго жүктөтүп,
Кызыр чалган кырааның
Алөөкө турмак, ааламды
Аңтара турган алы бар.
Кыр-кырынан караса,
Кымбат Манас кыраандын
Кыйындык түрү көрүнөт,
Эрен да экен, шер да экен
Кыраан көк жал барында
Алөөкө турмак, ааламды
Ала турган чагы бар.
Кызырдуу мындай ким жүргөн,
Алөөкө турмак, ааламга
Арслан Манас көк жалың
Сала турган чоң дүрбөөн.
Астындагы Аккула
Алда берген мал экен,
Үстүндөгү Манас кан
Ушунчалык ааламды
Күтүп алчу жан экен.
Белгиси ачык көрүнүп,
«Берендей болуп ким» жүргөн,
Бекер эле коркуп жатыпмын,
Беттешкенге бул Манас
Салат экен чоң дүрбөөн.
Кайнап жаткан кытайга
Качырышып көрөйүн,
Канкоруңдун өзүнө
Караан болуп берейин.
Эптеп эбин табайын,
Эби менен урушуп,
Эсилим Манасты сактап калайын.
Шерим Манас турганда,
Кытай эмес кылымдын
Кандыгын тартып алайын,
Кайырдин окшойт Алөөкө
Кармалашып калайын, Деп, ошонтүп, зор Бакай
Манасты көрүп кубанып,
Баатыр шерге муну айтып:
«Жортсоң жолуң болуптур,
Жогуң жолго конуптур,
Кызыр чалган кырааным,
Кырылышар чак келди,
Өткөрө турган туйгунум,
Өлүшө турган тап келди.
Жогуң жолго конуптур,
Жортсоң жолуң болуптур.
Келберсиген канкорум,
Мен көргөндү көрдүңбү,
Мен билгенди билдиңби?
Тим жаралбас туйгунум,
Тилегиң кудай бериптир,
Тиктеген жооң Алөөкө
Бет алдыңа келиптир.
Мен көргөндү көрдүңбү,
Мен туйганды туйдуңбу?
Бээжинге чейин куучу,
Түркүгү алтын чатырың
Бет алдыңдан кезикти,
Эр Алөөкө баатырың.
Кечээ, Жылгындуунун оюнда,
Кең Таластын боюнда,
Талас эмес, далайды
Талкандай чалып көп жерге
Коруп алам дечү элең.
Алөөкөгө кезиксем
Андай-мындай дедирбей,
Соруп салам дечү элең.
Калыңга кирсең чаң мына,
Кырышсаң кытай ал мына!
Алтайдан бери көчкөндө
Айкөл болду атагың,
Алөөкөгө кол салып,
Арбыды баатыр чатагың.
Алөөкө кан эр экен,
Жыйып алган аскери
Кумурскадан көп экен».
Бакай айтып турганда
Кыргыл баштык карысы,
Кыйкырып колду салууга,
Кылчылдады ошондо
Кырк чоронун баарысы,
Манаска айтып тургуча,
Акылды арбын кылгыча,
Кашалайдын жонунан
Кароолу качып келиптир,
Кан Алөөкө баатырга,
Кайраты толук капырга
Кабарды катуу бериптир.
Ашып-шашып антаңдап,
Сакчыларын тебелеп,
Балбандардын баарысын
«Камынгын!» - деп жемелеп,
Алтын түркүк чатырга,
Кабар берди кароолдор
Алөөкөдөй баатырга.
«Эр Алөөкө, баатыр кан,
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди, билдиңби?
Уктаса, уйку канбайбы,
Жатканда жамбаш талбайбы!
Чоң-Бээжинге кат учур,
Кат учурсаң бат учур.
Калың казган ор келди,
Кайнатылуу шор келди.
Күндүн батар жагынан
Оргуп-оргуп чаң чыкты,
Чаңга чыдап тура албай,
Ойлонсоң, менден жан чыкты.
Көк сүлөөсүн бөрк кийген,
Көк тулпар сындуу ат минген
Кайгуулга чыгып калыптыр,
Сырың менен чыныңды
Сынап көрүп алыптыр.
Анысы көрүп турганда,
Ок өтпөгөн тон кийген,
Ок жетпеген ат минген
Белестен чыкты кырк бир жан,
Кыялын карап отурсам,
Кызыталак канкор өзү экен,
Сары изиңе чөп салып,
Саргара кууган кези экен.
Оң жагыңа качсаңыз
Эр кырылар чөл келет,
Сол жагына качсаңыз
Кайып качар жолу жок,
Камалып өлөр бел келет.
Алөөкө кан, ат камда,
Алеңгир жаа, сыр жебе
Көч үстүнөн көрөбүз,
Аскериңди бат камда!»
Кабарчы мындай деген соң
Кан Алөөкө баатыры
Жанында Кутка канына,
Кабар кылды Алөөкө
Балбандардын баарына.
Миң аскерди чакырган
Алөөкөнүн белгиси Бил териси доолбас,
Жоондугу төрт кулач,
Үнүң уксаң ыраак кач.
Шашканда чабат балбаны,
Анча-мынча кулактын
Жөн эле чыгат далдалы.
Доолбас бекем кагылды,
Көлүк коштоп, жүк арткан
Төө-төөсүнө жабылды.
Эр Алөөкө баатырга
Шашкалаң катуу көрүндү,
Кайнап жаткан жанказан
Коломтого төгүлдү,
Калдайлар атка камынды,
Тыргоот, манжуу чуу түшүп,
Ат-атына жабылды.
Алөөкөнүн жанында
Башчы улугу Тагылык,
Каражолтой капырдан
Кайнап жаткан көп улук.
Керней-сурнай тартылып,
Керикке алтын артылып,
Саксаңдашып балбандар
Ашып-шашып жүгүрүп,
Уйгу-туйгу дүрбөшүп,
Созолошуп жүр дешип,
Ашып-шашып антаңдап,
Жамандардын баарысы
Минген атын таба албай
Бөлөк атка жабышып,
Жаңжалы жаман артышып:
«Өз атың, таап мингин»,- деп,
Бирөөнүн атын мингенди
Тоголото тартышып,
Айза колдо короктоп,
Арбып-дарбып сороктоп,
Артына албай алтынын
Кээ бирөөсүн экөөлөп.
Кээ бирөөсү келжиреп:
«Алтын калып калды»,- деп,
Бойдок атын жетелеп,
Айласын таппай шашышып,
Аркы-терки качышып,
Кирерине көр таппай,
Качарына жер таппай,
Катуу бүлүк, чоң жаңжал
Болуп эми кетти эми.
Маңдайдан чыкты бакырык,
Кыядан чыкты кырк бир жан:
«Манастап!» - ураан чакырып.
Айгай кулак тундуруп,
Ак асаба туу болуп,
Алөөкөнүн казаты
Айгайлаган чуу болуп,
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Көк тулпар менен зыргытып,
Көгала желек туу алып,
Көк жал Бакай абакең
Так алдында көрүнүп.
Арт жагынан бакырык,
Тоодой Кула ат минип,
Толгонуп көк жал Манас кан:
«Манастап!» - ураан чакырып,
Себилдүүсү сексен төрт,
Серпишкен жагы кызыл өрт.
Асмандан түшкөн Боз кисе
Боз кисени курчанып,
Алтын түркүк чатырга,
Алөөкөдөй баатырга
Манас кирди кол салып.
Алкым жактан Ажыбай
Айкырып айза сунду эле,
Ач айкырык, куу сүрөөн
Абакең Бакай акжолтой
Кисени мыктап курчанып,
Жер жайнаган манжууга
Жеткен экен кол салып,
Манастан Бакай кем эмес,
Кемите коёр эр эмес.
Топурак учуп, тоз кайнап,
Эрен өлүп, көз жайнап,
Маңдай-тескей турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Барсылдашып урушуп,
Кудай сүйгөн канкор шер
Калайман салган ошо жер.
Эңкейиште эр сайып,
Эченди катар тең сайып,
Онжондотуп Кула атын
Оң-тетири чуратып,
Жеткен жерин майдалап,
Жетигиң Манас сулатып.
Алышпай эрлер жатабы,
Алдырып салдык жоого,- деп,
Ошо күндөн ушу күн,
Аксы болду атагы.
Туура жагын карасаң Ач айкырык, куу сүрөөн
Манас кандын кырк бөрү
Кытайга салды чоң дүрбөөн.
Кырк чоронун ичинде
Кыргыл баштык карысы,
Кырылып, жанды аябай
Кырылышты баарысы.
Жер өлчөөлөп турушуп,
Баатырдын жөнү ушундай,
Жекеме-жеке урушуп,
Берендериң барында
Беттешкени ушундай.
Белги кылып талааны
Бек майданга чыгышып,
Беттешкенин бир бири
Айза менен жыгышып,
Жекесине чыдабай,
Ач айкырык, куу сүрөөн
Аламанды салды эми.
Кан Манас, Бакай, Ажыбай
Алөөкөнүн көп колу
Каптап жатып калды эми.
Кудай бетин көрсөтпө,
Капчыгай көчкөн эмедей,
Айза төштө такылдап,
Айбалта башта шакылдап,
Касаба колдо калкылдап,
Кылыч башта жаркылдап,
Аламанга киргенде,
Ашкере согуш болгондо,
Айза тийген эрендер
Четке тартып жадашып,
Качпаганы качканын,
Айза менен кадашып,
Караса көзгө илинбей,
Кум-Арыктын кең талаа
Кайсы экени билинбей,
Топурак учуп, чаң каптап,
Тулпарлардын баарысы
Чаңга оролуп жөлөнүп,
Согуштун жайы мамындай,
Тулпарлардын баштары
Кыпкызыл канга бөлөнүп,
Арбын болду атагы,
Алөөкөнү алганда Арслан
Манас төрөнүн
Катуу болду чатагы.
Адам өлүп, сай толуп,
Абаң Бакай карыя
Турган экен былк этпей,
Туу кармаган ал болуп,
Аргын кандын Ажыбай
Алкымды тозуп сайышып,
Ырамандын Ырчы уулу,
Үзүктөй калпак эр Шууту,
Колу күчтүү Байчоро:
«Качар жагы кайсы?» - деп,
Каңгай жагын тозуптур,
Андан бөлөк чоролор
Кыйкырып айза салыптыр,
Кырылышып калыптыр.
Кабылан Манас көк жал шер,
Кайратты кылып курган эр,
Берендер алган беш белги,
Беш-алты жерге орнотуп,
Берен Манас эр көк жал
Бет алган жагын сойлотуп,
Асылдар берген ар белги,
Ар кайсы жерге орнотуп,
Айдап жүрөт арсландар
Алөөкө колун сойлотуп,
Каарданып чамынып,
Канкордун жүзүн көргөндө
Алөөкөнүн калың кол
Качып жүрөт жабылып.
Капталдан чыкты Ажыбай
Качырса кайта тартпаган,
Канкоруңдун кырк чоро
Камбылдыгы бир далай.
Олуя чалыш Бакай кан,
Ар машайык белгисин
Уккан Бакай эмеспи,
Чатак каалап, чыр издеп
Чыккан Бакай эмеспи.
Күчөп келген душманды
Кум талкан кылып ушалап,
Кырк аркан бою зынданга
Тыккан Бакай эмеспи.
Бакай жайын сурасаң Эрендердин даңгылы,
Канкор Манас шериңдин
Караан кылган камбылы.
Бакайдын жайын сурасаң,
Ич этинен ок өтпөс
Кийген Бакай эмеспи,
Төрө, шерин табалбай,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айлана кыдырып,
Жүргөн Бакай эмеспи.
Кечээ Бакай абасы
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Кара дөөнү камаган.
Көк жал Бакай абасы
Көк дөөнү кошо жайлаган.
Жердин көбүн талкалап,
Чоюн алп деген алп чыккан,
Бу түгөнбөс дүйнөдөн
Албан түрдүү калк чыккан.
«Жер үстүн жеке ээлейм», - деп,
Кара тажаал Чоюн алп
Катуу каар кылганда,
Адам менен айбанды,
Жер үстүндө жандарды
Койбой кырып турганда,
«Кылмыш кимде?» - дебестен,
Кез болгонду Чоюн алп,
Койбой кырып салыптыр.
Аты угулуп ааламга,
Арбагы чыгып баарыга,
Өз билгенин ал капыр
Кыла турган болгондо,
Жолуккан жандын баарысын
Кыра турган болгондо,
Баатырынан, эринен
Бакай кандын шеринен,
Уламадан угулуп,
Билгичтерден билинип,
Болоттон айза кылынып,
Кулак угуп, көз көргөн
Алптардын баары жыйылып,
Жер алдынан сексен алп,
Жер үстүнөн токсон алп,
Экөө ортого алганда,
Чоюн алпка чоң уруш
Калк жыйылып салганда,
Мендеден бөлөк Чоюн алп
Калайман мүшкүл катуулап,
Сала турган болгондо,
Катылган алпты талкалап,
Ала турган болгондо
Байдын уулу Бакай кан
Бал менен оозун чайкаган,
Көк сүлөөсүн бөрк кийген,
Көгала калкан ойногон,
Баатыр Бакай барыптыр,
Анда барган себеби Манасты издеп калыптыр.
Жердин түбү - Желпиниш,