Манас - Саякбай Каралаев - 11

Кыргынды кызык салды - дейт,
Айкожонун Билерик
Кытайдан тартып алды - дейт,
Ат-Башынын Чеч-Төбө
Мекен кылып калды - дейт,
Алты-Шаар, Маргалаң
Алымды мыктап алды - дейт.
Жети-Өзөндөй кайран жер
Эби менен жер кылып,
Азган-тозгон кыргызды
Эптеп жүрүп эл кылып,
Кулаалы багып куш кылып,
Курама жыйып журт кылып,
Тели куш багып куш кылып,
Тентиген элди жыйып журт кылып,
Катагандын кан Кошой,
Коргонун таштан салды - дейт,
Азган-тозгон ал элге
Абам Кошой карыя
Башчы болуп калды - дейт.
Бир тутуучу эр ошол
Билимдүү Кошой шер ошол
Абам Кошой карыя
Олуязаада артык кан,
Баатырлыгы башкача,
Көк жалдыгы көрүнөө Алагай көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай,
Көзү көлдүн ордундай,
Кез болгонду соргудай.
Белге таңуу бел ошол,
Мендеден артык эр ошол,
Балам, Манас, угуп ал,
Акбалтай айткан кеп ошол.
Биз айдалып кеткенде,
Бул Алтайга жеткенде,
Кыйла жыл баштан өткөндө,
Дагы сурап кеп уктум,
Эки-Кемин жердеген,
Эгиз кара ат байлаган,
Күрүчүн күздүк айдаган,
Күлүгүнө күрүчтүн
Күрмөгүн берип байлаган,
Кара тилин кайраган,
Кан алдында сайраган,
Кара токой мал эткен,
Кара үңкүрдү үй эткен,
Жалгыз жүрүп көбөйгөн,
Жарды жүрүп байыган,
Атасы Таздын эр Үрбү
Ал дагы кыргыздан чыгып эр болуп,
Конуш тапты - деп уктум,
Мына, белге таңуу бел ошол,
А да саа жолдош болчу эр ошол.
Буудан оозун бурбайлы,
Бул Алтайга турбайлы,
Бул Алтай бизге жер эмес,
Бул кытай бизге эл эмес», Акбалтай айтат ар кыл сөз.
Акбалтайдан кеп угуп,
Мунун урааны кыргыз - деп угуп,
Ээрчиткени кырк бала
Мунун кутмандуусу Кутубий:
«Мен табайын далай жеримди,
Мен да жолдош кылып алайын,
Ушул кебиң чын болсо
Кошой канга барайын».
Карчыгадай чамынып,
Торучаар минип камынып,
Арсландай чамынып,
Арслан Манас эр көк жал
Аттанып чыкты кыргызды көздөй камынып.
Ээрчиткени кырк бала
Адыр жерде жарышып,
Бөөт-бөөт бел ашып,
Бөтөнчө кара төр ашып,
Бөлөк тоону жакалап,
Көк жалың Манас жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Эрикпей эчен жол жүрүп,
Башындагы суусар бөрк,
Шер атанган кара көк
Сонун жер, сонун көл көрүп
Созулган үлкөн суу кечип,
Кыяз менен Текести
Кыркалай басып келди эми.
Жер соорусу турбайбы,
Жердеген адам тунбайбы,
Тоосунда кары бар,
Токоюнда чары бар,
Жан жараткан ар түркүн,
Жан-жаныбар баары бар.
Коңулунда коён бар,
Копшутунда жылан бар,
Тектиринде теке бар,
Будурунда бугу бар,
Адырында аркар бар,
Түзөңүндө түлкү бар,
Талаасында кулан бар.
Кескелдирик жыландай,
Куландары кунандай,
Жыландарын карасаң
Алты кулач аркандай,
Алда Таала кудурет
Жан жараткан ар кандай.
Булбул сайрап чуулдап,
Буруп-буруп сайраса
Муңдуу киши уккусуз,
Буркурап ыйлап эчен жан
Бул жайыңан чыккысыз.
Тоосунан күкүк сүйлөнүп,
Талынан тоту күүлөнүп,
Кайыңга тууп куштары,
Камынган экен учканы,
Терекке тууган куштары,
Теминген экен учканы.
Жер соорусу турбайбы,
Муну жердеген адам тунбайбы!
Талынын башы ийилип,
Тамашасы ушундай Кумунун үстү чийилип,
Чырпыктары чынардай,
Чымчыктары улардай,
Жер мыктуусу турбайбы,
Жердеген менде тунбайбы!
Муну көрүп кубанып,
Тоңурайган тоо кечип,
Толгон чуңкур коону өтүп,
Ашуу ашып, таш басып,
Арслан Манас жол тартып,
Эрениң кайдан аянды,
Үкүрчүнүн оюна,
Үч-Капкактын боюна
Көк жал Манас таянды.
Бел-Мойноктун белине,
Бет алып чыкты көк жалың
Үч-Каркыра жерине.
Бетеге менен тулаңы
Белден болуп чириптир,
Жылтыркан чөп, шыбагы.
Кенен конуп калайык
Жайлабай турган жер бекен?
Жалбырагы жаргактай,
Жаткан экен Каркыра
Кара курту бармактай,
Балтырканы билектей,
Маралы үркүп, чу койсо
Мала кашка инектей.
Муну көрүп кубанып,
Жер байкаган сыягы
Жеткилең Манас кырааны
Үч-Каркыра басты - дейт.
Кызыл-Кыя кымбат жол,
Кызыр чалган Манас эр
Кызык көрүп оолугуп,
Кылт этип ашып түштү эле,
Ысык-Көлгө жолугуп,
Береке экен, бел экен,
Менде көрчү жер экен,
Жердегенде адамды
Кан кылуучу жер экен.
Жээк-жерге баарысын
Бай кылуучу жер экен,
Ортосу көпкөк көл экен,
Суусунда миңдей төр экен,
Жердеген адам бай болчу
Көлүндө ырыс бар экен!
Боз мойнокчо дөбөчө
Түшүп Манас жер чукуйт,
Касиеттүү жер экен,
Эки эли жерин оодарса
Түгөнгүс алтын бар экен.
Жаныбарым Ысык-Көл,
Жер соорусу турбайбы,
Жердеген киши тунбайбы,
Мындай кызык жер болбос,
Мындай кызык көл болбос!
Будур-будур бел экен,
Будурмак артуу жер экен.
Будурмак келип бурулуп,
Будурдан бугу куюлуп,
Жаткан экен жаныбар
Будурдун чөбү суюлуп,
Адырдан аркар куюлуп,
Адырдын чөбү суюлуп,
Ар коктудан шаркырап,
Миңден булак куюлуп,
Өйүз-бүйүз жери тар,
Ортосунда жайнаган
Көпкөк сонун көлү бар.
Жерине сан кол бата албай,
Айзанын башы чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Алек болчу жер экен.
Кармашарым Каканчын
Кармашчу кытай зор экен,
Туш-тушунан кол салса
Өзөндүн баары жол экен.
Ысык-Көл ылдый жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Ойлосо эчен ой ойлоп,
Конгон жерге көк жалың
Ордо салып, оюн ойноп,
Көз кайкыган жер таппай,
Көлөкө кылып алууга
Көк жалың Манас эл таппай,
Күрдөлү тигер жер таппай,
Күптүнү жазар эр таппай,
Каптап конор жер таппай,
Кадырды билчү шер таппай,
Жердин үстүн кыдырып,
Булак койбой сыдырып,
Буудан Манас кабылан,
Жеткилең тууган олуяң
Он эки бирге кол берген,
Таалайы артык жаралган
Аты Кызыр дубана
Өзү коштоп жол берген.
Айбаты кыйын, заары күч,
Абаңдын жайы ушундай
Кагышканды кылат түз.
Сөлөкөтү, сөлбөтү,
Таалайы артык кайран эр
Мендеден артык келбети.
Майлаган буудай жүздөнгөн,
Күүгүм туман көздөнгөн,
Атасы Жакып айдалып,
Айласын таппай сандалып,
Кордуктан өлбөй кайгырып,
Сегиз экен тууганы Бирөөн таппай кайгырып,
Кордук менен түн көрүп,
Кордук менен күн көрүп,
Алтайды барып жер кылып,
Атагы манжуу калмакты
Аралашып эл кылып,
Бай Жакыптын өзүнөн
Манас көк жал туулган,
Он экиге келгенде
Катылганды өлтүрүп,
Калмакка салган чуулган.
Эрдиги элге билинген,
Канкор бурут экен - деп,
Он экиге келгенде
Бээжиндин каны Эсенкан
Даңзасына чийилген.
Өзү Алтайда туулган,
Ордо бузуп олжо алып,
Алтайда кара калмакка
Салган экен чуулган.
Качырса канга тойбоптур,
Кармашканды койбоптур.
Каарды катуу баштаптыр,
Катылганды тырайтып,
Такыр кырып таштаптыр.
Алтайдын тоосун четтептир,
«Байлап алам» дегенин
Кызыр чалган кырааның
Бирөөн койбой өрттөптүр.
Жүргөнүнөн чаң чыгып,
Катылган кытай алдырып,
Доошунан жан чыгып,
Канкоруңдун өзүнөн
Кармашкан балбан өтүптүр,
Катылгандын баарысын
Канкор канын төгүптүр.
Каканчылуу кытайга
Кармашканы билинип:
«Канкор бурут экен» - деп,
Бээжиндин Карыканынын
Даңзасына чийилип,
Жоболоңду салыптыр,
Жолуккандын баарысын
Таш-талканын чыгарып,
Такыр бойдон алыптыр,
Олжого кыргыз каныптыр.
Кара калмак, манжуунун
Калкынан коркуп кан Балтай:
«Түпкө чогуу жетет - деп,
Түптүү чочко каптаса
Кокусунан Манасты
Тирүү байлап кетет - деп,
Кызыкты кыйла салат - деп,
Караан кылган Манасты
Мерт таптырып салат - деп,
Кыжылдаган көп кытай
Ортосунда турабыз,
Ушу Манас жогунда
Кыжылдаган көп кытай
Кызыкты кыйла салчу эле,
Кыйратып сабап, күч кылып,
Бажысын санап алчу эле.
Ушу Манас жогунда
Омбутуп жатып туз алган,
«Каканчыга керек» - деп,
Эчен кыйын узду алган.
Манас чыгып багына
Зордук кылып жүрчү эле.
Кытай малын чачты, - деп,
Кыргызды кыйла бай кылып,
Умачтай көзүн ачты, - деп.
Таалайга Манас туулган,
Калмакка салган чуулган.
Акылман экен Акбалтай
Манасты кыйнап кеп айтып,
Тукумуң кыргыз деп айтып,
Акбалтай айткан бир сөздү
Көөдөнгө салган кир сөздү.
«Ала-Тоо сенин жериң, - деп,
Ал кыргыз сенин элиң», - деп,
Даанышман кандан кеп угуп,
«Кыйыры кыргыз», - деп угуп,
Акбалтай ачык кеп айтып,
Катагандын кан Кошой
Кырааның болор - деп айтып,
Эбиңди табар эр ошол,
Күрдөөңдү табар шер ошол.
Абаң Кошой артык кан,
Арка кылсаң бу бир жан.
Катагандын каны ошол,
Касиеттүү жан ошол».
Акбалтай айткан кеп эле,
Абаң Кошой карыга
Кезиге көргүн деди эле.
«Арка Кошой чоң канга,
Амандаша кайтайын,
Берен Кошой абама,
Бет алыша келейин.
Ак буудай унун чайнашып,
Келеме шарип кармашып,
Көктөн жылдыз боз болуп,
Акыреттик дос болуп,
Кошойго акыл салайын,
Картайган Кошой абамды
Караан кылып алайын,
Кармашса кара кытайдан
Кетпеген кегим алайын.
Алтайдагы калмакты
Каңгай айдап сүрөйүн.
Кармашкан кара кытайды,
Карааным болсо кан Кошой
Бээжинге чейин сүрөйүн.
Береним Кошой абамды
Белиме таңуу кылайын,
Айза кармап, топ бузуп,
Тагдыр жетсе окко учуп,
Кылымга кыргын салайын,
Ушу кымбатым Кошой абама
Жүз көрүшө барайын».
Канкор шер айтып мындай кеп:
«Кошойго барам эми» - деп,
Козголуп төрө жол тартып,
Ал күнү Манас жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Түш кыйшайып ооганда
Өңгүл-дөңгүл тоо ашып,
Өөдө-ылдый бел басып,
Эрен Манас оолукту,
Ат-Башынын боюнда
Абаң Кошой карыга,
Дарбазалуу ордого,
Чеч-Төбөнүн боюнда,
Чоң Кошойдун коргондо,
Кең-Өзөндүн баткалда,
Керилип кыргыз жатканда,
Адыр-адыр бел экен,
Чеч-Төбө ата дээр экен.
Адырда жылкы алабаш,
Эр Кошойдун колунда
Аргымак, буудан аралаш,
Чеч-Төбөнү жайлаган,
Ченебеген эр Кошой
Тулпарларын байлаган.
Коштоп кийип суусар бөрк
Ыргап турган кези экен,
Эч кимге башын бийлетпей,
Абаң Кошой ошондо
Жыргап турган кези экен.
Кошойдун жайы ушундай:
Жети-Өзөндөй кайран жер -
Эби менен жер кылып,
Жети-Өзөндө кыргызды
Эптеп жүрүп эл кылып,
Абаң Кошой карыя,
Адамдан бөлөк олуя.
Батасы журтту байыткан,
Байгамбар чалыш карыя.
Жарды жүрүп байыган,
Жалгыз жүрүп көбөйгөн.
Кулаалы жыйып куш кылган,
Курама жыйып журт кылган.
Телик куш таптап куш кылган
Тентиген жыйып журт кылган.
Абаң Кошой артык эр Акылга дыйкан кеменгер.
Жолуккан куру калбаган,
Эңкейтип душман албаган.
Абаң Кошой карыя,
Бет алып душман албаган,
Беттеп адам барбаган,
Кабылан Кошой эр ошол,
Калыйпа кирип кат алган,
Канзаададан бата алган,
Он эки бирге кол берип,
Зайыппуруш аталган.
Кезиккен жерге кент кылган,
Кармаш кылган душмандын
Канчаларын мент кылган.
Кармашка балбан, сайышка эр,
Атышка мерген Кошой эр.
Ажалдан кайта тартпаган,
Беттешкен жоодон кайтпаган,
Кудайназар куу чокмор Курган Кошой жолдошу.
Угар кулак, көрөр көз,
Абаң Кошой ыктуусу.
Жазы жаак, жалпак тил,
Куу калпактуу Кутунай
Курган Кошой сөздөшү.
Чалгынчысы Чалыбай Ак буудайдын камыры,
Арслан Кошой тамыры.
Ордолууну чакырып,
Башта Кошой түш көрүп,
Башынан жакшы иш көрүп,
Түш жоручу билгичти,
Узун кулак баарыны
Жыйган экен эр Кошой,
Көптү көргөн карыны.
Даанышманды, чеченди,
Журт чогултуп ой кылып,
Жоруктуу Кошой той кылып,
Түш жорутту ошондо.
Бээ баштаган семизден
Берениң Кошой сойдуруп,
Кардай кантты опуруп,
Сары майдан томуруп,
Багылан козу, ширин баш,
Сүт бото, тайлак аралаш,
Аралаша салды, - дейт,
Бор кайнатып калды, - дейт.
Көргөн түшүн жорутуп,
Кан Кошой кепти салды, - дейт.
«Айзакерден даанышман,
Ыктууң мында турасың,
Ар түрлүү кыргыз эл элек,
Мыктууң мында турасың!
Чеч-Төбөнү жер кылдык,
Канча жоо менен алышып,
Аз үйлүүнү эл кылдык.
Түндө жатып түш көрсөм:
Кынсыз кылыч байланып,
Күн чыгышка шилтесем
Күн чыгышты өрттөдү,
Кайнап карга көп учуп,
Ал кылычка жетпеди.
Туура тарткан Кара-Тоо,
Тийсе эки бөлүндү,
Ошо турган Кара-Тоо
Болотко эки бөлүндү,
Бу кандай түш болучу,
Бул түшүмдү жоручу?!
Жана жатып түш көрсөм:
Муз мурут бүркүт алыпмын,
Колунда алтын боосу бар,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт айланта салыпмын.
Кайыр айтар бир жан жок,
Арысланды илиптир,
Жан-жаныбар, макулук
Кыргын салып жүрүптүр.
Көлөкөсүн көп кыргыз
Баана кылып жатыптыр,
Бул эмине болучу,
Бул түшүмдү жоручу?!
Кудайназар куу чокмор,
Курган Кошой сырдашы
Карчыгадай чамынып,
Кайыптан акыл табылып:
«Аты Кошой канзаадам,
Кындан тарткан кылычың
Күн чыгышты өрттөсө,
Уламадан уладык,
Билгичтерден сурадык,
Алтайга кеткен айдалып,
Айласын таппай сандалып,
Күнөөгө башы катылган,
Күйүткө жаны чатылган,
Өлдүк го - деп кайгырган,
Ордолуу журттан айрылган,
Алтайга айдап камаган,
Мал-башына ээ кылбай
Кара калмак талаган.
Кордук менен күн өткөн,
Кейиш менен суу ичкен,
Түп атасы Түгөл кан,
Түбүнөн Кызыр даарыган,
Башкы атасы баары кан
Башынан кыдыр даарыган,
Ордо күтүп, кан болгон,
Укумунан тукуму
Олуязаада жан болгон.
Түп атасы Бөйөн кан,
Бөйөн кандан Чаян кан,
Чаян кандан Түмөн кан,
Түмөн кандан Огой кан,
Огой кандан Бала кан,
Бала кандан Тара кан,
Тара кандан Кара кан.
Балакандын баласы
Сурап ичип тойбогон,
Бул кыргыздын сарысы,
Кара ниет Жакыптан
Аты Манас коюлуп,
Кара көк жал тууду, - дейт,
Каарын салып калмакты
Каңгайга чейин кууду, - дейт.
Кочкусун кармап сойду, - дейт,
Кордук кылган кытайды
Тыйпыл кырып койду, - дейт.
Кас болгонго жаралган
Казат келе турганы,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Жалгыз уулу Жакыптын
Манас келе турганы.
Кайрат берип сөзүңө,
Камчы болуп өзүңө,
Кара-Тоонун башына
Там көтөрөт экен го!
Баатыр Кошой абам, - деп,
Ай-ааламдын баарына
Кан көтөрөт экен го!
Катылышкан душманга
Азап кылат экен го,
Кырк капкалуу чоң Бээжин
Кара карга кууганың,
Кабылан Манас кырааның
Казат кылат экен го!
Кара карга качканы,
Кытайдын малын чачканы,
Кыргыздын жолун ачканы,
Кыраан Манас эр көк жал,
Арслан келе турганы.
Манас мында келгени,
Бизге кудай бергени.
Муз мурут бүркүт салганың,
Кыраан Манас эмеспи,
Каканчындын Чоң-Бээжин
Кандыгын тартып алганың!
Атаа, Кошой, кан абам,
Алтындан болуп тагыңыз,
Арслан эр колго бир тийсе
Ачылат экен багыңыз!
Аман-эсен биздерге
Арслан Манас табылып,
Ачылган абийир жабылып,
Үзүлгөнүң уланып,
Чачылганың жыйналып,
Өчкөн отуң тамат ко.
Өлгөн жаның тирилип,
Ушул түшүм чын болсо,
Арбактуу Манас келет ко!»
Кудайназар куу чокмор
Айтып оозун жыйгыча,
Угар кулак, көрөр көз Куу байталчан Кутунай
Ашып-шашып антаңдап,
Кошойго качып келди эми.
Түш жоруткан карыга
Кутунай айта берди эми:
«Оргуп чыккан чаң көрдүм,
Аба, Кошой, кебимди ук,
Орою суук жан көрдүм.
Чоңдугу тоонун өзүндөй,
Көзү көлдүн ордундай,
Көрүнгөндү соргудай.
Кабагы чуңкур быткылдай,
Кагышканды жуткудай.
Кабагы бийик, заары күч,
Катылганды кылат түз,
Айбаты ашык жан көрдүм,
Ал кишиден күдөр үз!
Түрү суук уңкуюп,
Түпкө чогуу жеткидей,
Эгерде душман жоо болсо
Бизди түк койбой кырып кеткидей!
Мен Кутунай болгону,
Баатыр Кошой карыя,
Өзүңө кароол болгону,
Мындай эрди көрбөдүм,
Боконо сөөгүм болкулдап,
Боктуу ичегим солкулдап,
Өзүңө качып келгеним!
Оң далысы кең экен,
Орою суук бир адам
Ойротту бузар шер экен!
Ач арслан төштөнгөн,
Аба, Кошой, бат камдан,
Адамдан мындай көрбөдүм,
Алгыр бүркүт көздөнгөн.
Кудай бетин көрсөтпө,
Кынсыз кылыч байланган,
Кайра жаар булуттай,
Каар бетине айланган.
Кыйындык түрү көрүнөт,
Кылымга чуу баштаган,
Комокойлуу сыр найза,
Колойтуп өөдө аштаган,
Жер жарылган кол келсе
Коркуп колтук ачпаган,
Койгулашкан адамды
Койдой жерге жанчтаган.
Ичсе канга тойбогон,
Беттешкенди койбогон,
Берендик жайы бар экен!
Каарына чыдабай,
Калайманды баштадым,
Куу байталдын үстүнөн
Кулап өлө таштадым!
Мен Кутунай болгону,
Кутунай атка конгону,
Мындай эрди көрбөдүм,
Көргөн жерде өлгөнүм,
Өлгөнүм эмей неткеним,
Жолобой качып келгеним!
Боконо сөөгүм болкулдайт,
Боктуу ичегим солкулдайт.
Чымындай жаным чырылдайт,
Аттай туйлап жүрөгүм
Керээли кечке былкылдайт.
Бир карасам бир киши,
Белестен караан көрүнөт,
Бир карасам миң киши,
Алып ийчү эмедей,
Кара чаар кабылан
Капталында чамынат.
Чолок көк жал арслан
Бет алдында камынат.
Алп кара куш - зымырык
Алып кетчү эмедей,
Асмандан бутун салыптыр.
Кырк чилтен, Ныязы
Кыскасын айтып берейин,
Кыйкырык салып артынан
Сүрөөн болуп калыптыр.
Асты жактан Шай атам
Жолун ачып экөөлөп,
Аты Кызыр дубана
Оңкоңдотуп көк жалдын
Торучаарын жетелеп,
Кылыгын көрүп ал жандын
Кымбатым, Кошой абакем,
Сени карай качканым,
«Кытайбы», - деп шашканым.
Кыйын болсоң чыгып көр,
Кымбатым, Кошой, арсланым!
Эгерде душман жоо болсо,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү жумгуча,
Айкырык салып жетет ко,
Таш коргонуң талкалап,
Кум коргонуң кулатып,
Такыр кырып кетет ко,
Эгерде душман жоо болсо
Түпкө чогуу жетет ко,
Айкырып колду салат ко,
Кыргын кылып баарыңды
Кылычтап башты алат ко,
Жоболоңду салат ко,
Сыягы суук эр экен!»
Угар кулак, көрөр көз
Ашып-шашып антаңдап,
Айтып турду мындай кеп.
Бийик салган коргондо,
Кан Кошойдун ордодо,
Абам Кошой карыя
Ак сакалдуу олуя,
Катагандын кан Кошой,
Касиеттүү ал Кошой
Чеч-Төбөнү жердеген
Челишкен адам жеңбеген,
Эңкейтип адам албаган,
Беттешкен аман калбаган,
Эч ким азар салбаган,
Беттешип адам барбаган.
Батасы журтту байыткан,
Байкаганды жарыткан,
Ошо кезде эр Кошой
Сакчы күтүп, эр жыйып,
Балбандарын тең жыйып,
Ат-Башыда Чеч-Төбө
Чеч-Төбөнү жер кылып,
Кайран Кошой абакең
Картайган башын эр кылып,
Туура тарткан Кара-Тоо
Мындан кароол каратып,
Баатыр Кошой абакең
Эрендерди жыйнаптыр.
Колдун баарын жаратып,
Койгулашкан адамдын
Алган экен баарысын
Абаң Кошой каратып.
Кайран Кошой абакең
Жети-Өзөндү жер кылып,
Азган-тозгон адамды
Абаң Кошой баш кылып,
Эр Кошойдун көп аскер Ал аскердин ичинде
Ободон жылдыз болжошуп,
Кудайназар куу чокмор
Курган Кошой достошуп,
Кошой кандын көп жолдош
Кабарчыдан кеп угуп:
«Катуу жан келет», - деп угуп,
Улук Кошой карысы
Уйгу-туйгу түшүшүп,
Жыйылган колдун баарысы.
Ал колунун ичинде
Эмине бар, нелер жок!
Кары Кошой алпы бар,
Кылыччаны жыйылып,
Каарланып таптанып,
Кан абаң Кошой баш болуп,
Алптан бир миң аттанып,
Жоо-жарагын алышып,
Берен Кошой абаң бар,
Белести тосуп калышып,
Белгилүү Кошой караса
Торучаар тулпар мингени,
Ок өтпөс торко кийгени,
Ок жетпес ат мингени,
Зордугу тоонун теңиндей,
Ким көрүнсө жегидей.
Колдогону бир тогуз,
Колдоп алган кези экен,
Жөлөгөнү бир тогуз,
Жөлөп алган кези экен.
Телегейи тең экен,
Шай колдогон шер экен,
Ичин карап отурса
Жер жүзүнөн кең экен.
«Оо, ботом, аты угулуп көп жүргөн,
Качан келер деп жүргөн,
Кудуреттин мендеси,
Курган Жакып жалгызы,
Кыргыз журттун коргону,
Кыйла журттун баатыры,
Түнөрүп жаткан Бээжинге
Түз кирип айза сунуучу
Манас шердин өзү экен,
Өзү турмак Манастын
Караган кара көзү экен,
Тууган, караан, жээк издеп,
Адам, туйгундун келген кези экен!
Аңкыган Манас табылып,
Аңдыган жооң чабылып,
Алакандай кыргыз журт,
Абийириң мындан жабылып,
Көрүнгөн жериң жабылып,
Убара болуп издөөчү
Көк жалың Манас табылып,
Көрүнөө кудай бериптир,
Калкың эңсеп тилеген
Кабылан Манас келиптир.
Нойгуттардан Акбалтай
Кабарын кыраан айткан го,
Ат арытып, жол чалып,
Арслан бери тарткан го!»
Муну Кошой айтканда,
Эр Кошойдон бөлөгү
Аттан түшүп чуркурап,
Салам айтты буркурап.
Ордо күтүп, журт билген
Алп, дөөлөрдүн баарысы
Тизеси жерге бүгүлүп,
Уйгу-туйгу жүгүрүп,
Сүйүнүшүп бакырып,
Сүйүнгөндөн чыдабай,
«Манастап» ураан чакырып,
Өөдө-төмөн дүргүшүп,
Энтеңдешип далай алп
Этегине мүргүшүп.
Манастын жайын сурасаң,
Каарданып көз жайнап,
Корккон журтту көргөндө
Кан ичмеси чын кармап,
Кабылан жайы ушундай,
Казандай кара бөркү бар,
Капыр менен бусурман
Соруп ийчү эрки бар.
Орто бойлуу, кең далы,
Ары балбан, ары шер,
Артык тууган көк жал эр.
Эр Манасты көргөндө
Бусурман журт муну айтат:
«Ары балбан, ары шер
Адамдан чыкпайт мындай эр.
Ала-Тоо күтүп жер кылсак,
Бирдикти коюп бир жерге,
Кабылан Манас канкорду
Кан көтөрүп таштасак,
Кыр жагында кытайга,
Кыргын салчу уул экен.
Маңдай жакта бараң бар,
Басташар жоо далай бар.
Какыр жерге орнотсо,
Оо, ботом, там болучу эме экен!
Ай-ааламдын баарына,
Кан болучу эме экен!
Ары балбан, ары шер,
Адамдан чыкпайт мындай эр.
Серпишкени сексен төрт,
Серп салган жагы кызыл өрт.
Алакандай аз журттун
Ырысына туулган,
Кармалашкан душманга
Катуу салар чуулган.
Он эки мүчө тең экен,
Оржоктогон көк жалың
Бусурмандын чеби экен,
Алда Таала бир кудай
Арслан Манас көк жалды
Айдап келген кези экен» Деп, ошонтип, бусурман.
Баабединге бээ союп,
Алдуулары төө союп,
Баабединге жабылып:
«Баатыр Манас келди», - деп,
Той кылууга камынып,
Кудайназар карысы,
Кызык болуп чуу турду
Келген журттун баарысы.
Кубанып журт жүгүрүп,
Журт моминтип калган соң.
Кер кабылан ат минип,
Кең ок өтпөс тон кийип,
Опол-тоодой чалкайып,
Чоң муруту калкайып,
Чоң абаң Кошой чалкайып,
Ак сакалы жаркылдап,
Абаң Кошой ошондо
Келгин каздай каркылдап,
Келбети башка абаңдын
Бой-келбети жаркылдап,
Чоңдугу тоонун теңиндей,
Кезиккенди жегидей,
Канкор Кошой кан абаң
Алагай көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай,
Жоо-жарагын шайланып,
Ач албарс кылыч байланып,
Жаратканга жалынып,
Алтын жаак айбалта
Билекке кынай чалынып,
Билимдүү Кошой абакең
Астынан чыкты Манастын
Көрүшүүгө камынып.
Абаң Кошой карыя,
Алдынан чыгып Манастын
Саламдашты олуя:
«Кабылан тууган кырааным,
Кырааным, сени көп издеп,
Убара болдум чунагым!
Алтайга барып туулган,
Кара калмак Бээжинге
Атагың уккан чуулаган.
Тоюңа тогуз жүз бээ союлган,
Атың Манас коюлган!
Он эки мүчөң тең кылган,
Алда Таалам шер кылган.
Көрбөсөм да, билбесем,
Бай Жакыптын жалгызы Балам, Манас, эсенби?!
Кашатка тиккен тал барбы,
Каргылуу шердин өзүсүң,
Калың журтуң издебей,
Калмакка жүрөр жөн барбы,
Эми, карангүн, көк жал, эл кайда?!
Бекзаада туулдуң Кытайда,
Безип жүрөр жөн барбы,
Мээнет күн, Манас, эл кайда?!
Канкор болдуң Каканга,
Кайрылбай жүрөр жөн барбы?!
Көчө чыгып Алтайдан,
Жериңе качан коносуң?!
Аз гана кыргыз элиңе
Качан караан болосуң?!
Ээн калган элиңди
Качан ээлеп аласың?!
Алтайда жүрүп кагышсаң,
Жал, куйругуң такыр жок
Бир балаага каласың!
Таап ал, Талас жериңди,
Күтүп алгын кулунум,
Күрдөлүү кыргыз элиңди!
Ай, кулунум, Манас кан!
Менин жайым сурасаң Медияндын чөлүндө,
Олуят өткөн жеринде,
Баабедин деген мазардын
Так ошондо туулдум.
Чоң атаң Каракан өлүптүр,
Ошол Каракан өлгөндө,
Ээрчиткени кырк жигит,
Эр абаң Кошой келгенде
Таш коргонун талкалап,
Өз билгенин кылыптыр,
Өңкөй элдин баарысын
Дөңгө, Жолой кырыптыр.
Каракандын сегиз уул
Кечээ кармап чогуу бөлгөндө,
Бирөөбүз кеттик эренге,
Бирөө кетти тереңге
Тукумду бөлдү кордуктап,
Туура кырды зордуктап,
Чоң Каракан өлгөндө,
Каракандын калың журт
Кара кытай, манжуулар
Камчыга ченеп бөлгөндө,
Жанымда бар кырк жигит,
Жетик белим курчандым,
Жер жайнаган манжууга
Жеке кирип кол салдым.
Өйүз-бүйүз турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Качып койбой урушуп,
Мыктап айза сайышып,
Мылгып кеткен айзаны
Тээп сууруп алышып,
Маңдай-тескей турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Былчылдашып урушуп,
Кайрат кылып кагышып,
Карсылдашып салышып,
Жекеде эчен эр өлүп,
Алптын уулу Жүгөрү
Ал алышта ал өлүп,
Айзакерден ыктуу өлүп,
Айбалта чабар мыктуу өлүп.
Мени менен жан-жоро,
Ээрчиткен кырк бир алп өлүп.
Жапаа салып тутулуп,
Салышканым кытайга
Элүү сегиз күн болуп,
Мекеге кеттим кутулуп.
Кыйырымдан чалдырдым,
Кыйындардын баарысын
Кытайга белек алдырдым.
Жетимиш күнү аралап,
Жаралуу болду эр Кошой.
Жетимиш жерден жара жеп,
Толкуган калмак, мен жалгыз,
Томугум жара ок тийип,
Кечээ толгоно албай калганда,
Элсиз ээн талаа бар,
Эрден жалгыз Кошойдун
Эчен жерде жара бар,
Селбип минер буудан жок,
Серпишип кирип кол салсам
Караан болор тууган жок,
Кармашып жүрүп кытайга
Канатым окко чалдырып,
Чалдырганым билгемин,
Коркоюп жалгыз калганда
Кокуй, Манас, кебимди ук,
Мекеге качып киргемин.
Чамам жок антип кайрылып,
Чалдырып салдым ошондо
Эрендерден айрылып,
Тукумдан бирөө чыгар, - деп,
Сени туу кылып жүргөмүн.
Туулса Манас болор, - деп,
Сени туулбастан мурун билгемин.
Мурадыма мен Кошой,
Жетпей кантип коёюн,
Кордук башка түшкөн соң
Кокуй болуп мен Кошой,
Кетпей кантип коёюн!
Кечээ, кара калмак, манжуу журт
Кечүүдөн чапты көчүмдү,
Кеңири башым барында,
Кежилдеген кытайдан
Алалбай келем өчүмдү.
Талаадан чапты көчүмдү,
Дардайган кара калмактан
Алалбай келем өчүмдү!
Кытай кыргын салганда,
Кыргын кылып кыргызды
Көз каратып алганда,
Кыйындарды кырганда,
Алсыз чабал адамды
Тирүү байлап алганда,
Атаң Жакып, Балтайды
Олжо кылып Алтайга
Айдап кетип калганда,
Көктөн көк айман жылдыз тутулуп,
Көк жал Кошой абакең
Көрүнөө качып кутулуп,
Бу жеримди калтырып,
Булчуң этим алдырып,
Казылуу калың ор көрүп,
Капырдан мынча зор көрүп,
Кордукту койдой көргөндө,
Айзакерден колбашчы
Манжуулардан өлгөндө,
Меке кирдим курган жан,
Безип, тентип ошондо
Жеке кирдим курган жан.
Өлбөй-житпей кайрылып,
Өлчөөсү кетип абакең
Эрендерден айрылып,
Мекеге барып конгомун,
Беш жыл анда болгомун.
Мекеден беш жыл окудум,
Калыйпадан кат алдым,
Канзаададан бата алдым,
Он эки бирге кол берип,
Зайыппуруш атандым.
Мекеден ары барганда
Мисир кирдим кайран жан,
Беделин көрүп чочудум,
Мисирден беш жыл окудум.
Кайра тартып кайрылып,
Багдат кирдим кайран жан.
Багдатка туруп кайран жан,
Кара кытай, манжуудан
Абыдан жаман чочудум,
Багдаттан беш жыл окудум.
Ээк алды басканда
Тиккен кирдим курган жан,
Тиккенден беш жыл окудум.
Баба кары алдынан
Басып кирип бата алдым,
Баабедин чалдын тоюнда
Кырк балбанын бир жыгып,
Балбан Кошой атандым.
Кызыр чалган курган жан
Кыйын экениң билгемин.
Кымбатым Манас кырааным,
Качан чыгар экен, - деп,
Кудайдан тилеп жүргөмүн.
Эчен жакка кеткемин,
Кордук менен мен Кошой
Ушинтип күндү өткөмүн!
Керкабылан баспаган
Жерде бүтүн калбаган,
Курган Кошой тийбеген
Элде бүтүн калбаган.
Куу ылаачын теппеген
Кууда бүтүн бар бекен?
Курган Кошой тийбеген
Элде бүтүн бар бекен?
Элкин-ээн жерди издеп,
Караан болор элди издеп,
Мекеден чыккан суп көйнөк
Ич этимден кийиштим,
Кайра тартып оолугуп,
Кызылбашка жолугуп,
Ошону менен тийиштим.
Кызыкты кыйла баштадым,
Ордодогу кандарын
Обу жок кырып таштадым.
Олжого тартуу узду алдым,
Он эки сулуу кызды алдым.
Кайра тартып оолугуп,
Адамзаттын тунугу,
Бусурмандын улугу
Эрдигимден оолуктум,
Чабышып менде жеңбеген,
Чамбыл-Белди жердеген
Жанаалы, Карач эки кан,
Өзү түркмөн бусурман
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Жана чыкты алдымдан.
Каарды катуу баштадым,
Кармаша кетип ошондо
Калкын кырып таштадым.
Көктөн булут тутулуп,
Чамбыл-Белдин ары жагы
Чоң тоого чыгып кутулуп,
Абаң Кошой карынын
Айтса сөзү дагы бар,
Кылмышы жок журт кырдым,
Таңда макшар күнүндө
Көп адамдын каны бар.
Эчен жерге киргемин,
Эчен жылы, эчен күн
Атактуу Манас акжолтой,
Астыга салса сан колдой
Арслан эр качан келет, - деп,
Сени күтүп жүргөмүн!
Кары абаң Кошой кайгырып,
Кайран элден айрылып,
Ашып-шашып жакалап,
Кас буудандын баарысын
Кайра баштан такалап,
Будурду тиктеп, белди издеп,
Бууданым, сендей шерди издеп,
Шер табалбай айла жок,
Чеч-Төбө күтүп жер кылдым,
Мен тентиген жыйып, эл кылдым!
Кулаалы таптап куш кылдым,
Курама жыйып журт кылдым!
Жарды жүрүп байыдым,
Жалгыз жүрүп көбөйдүм!
Жети-Өзөндөй кайран жер
Эби менен жер кылдым,
Жети-Өзөндүн кыргызын
Эптеп жүрүп эл кылдым.
Эрешен жыйдым, эр жыйдым,
Эл уулунан эр сынап,
Эчен түрдүү шер жыйдым.
Берен, Манас, сен үчүн
Бекерге карап турбадым,
Уламадан уладым,
Бекер жатпай мен Кошой
Билгичтерден сурадым.
Келгендерден кеп уктум,
Алтайда Манас туулган,
Он экиге келгенде,
Ордо бузуп, олжо алып,
Кытайга салдың чуулган.
Адырмак тоонун бетинен,
Аркайган Алтай четинен,
Алптарын союп кытайдын
Белинен кармап бүктөпсүң,
Олжо кылып алтынын
Атандап төөгө жүктөпсүң,
Аныңды уктум, эр Манас!
Ажал жетсе өлүүгө,
Алданын жазган буйругун
Төбөгө келсе көрүүгө,
Мен да сени билгемин,
Кечикпей келер бекен, - деп,
Ошону күтүп жүргөмүн.
Ажал жетсе өлсөм, - деп,
Айла болсо мен Кошой
Жакыптын жалгыз уулу Манаска
Караан болуп берсем, - деп,
Оо, ботом, оюм жүрөт, кулунум!
Алтайда кара манжуудан,
Кара калмак, тыргооттон,
Шибээ менен солодон,
Каканчындын Бээжинден,
Кара кытай ал журттун
Кайнап жаткан жеринен
Кагышты катуу салсам, - деп,
Чынмачындан, Алтайдан,
Чын-Бээжин журт каңгайдан,
Чын жаратып бууданды
Бээжинге сапар барсам, - деп,
Тууган үчүн, журт үчүн
Кыйратып кыргын салсам, - деп,
Акбалтай, Жакып, эр Манас,
Дарегин таап алсам, - деп,
Ушуну ойлоп жүргөмүн.
Шер экени чын болсо,
Каралдым Манас кабылан
Арка кылып алууга,
Кара курттай кытайга
Кагышты катуу салууга,
Карыган абаң Кошойду
Арка кылып алууга,
Кара кытай, манжууга
Кагышты мыктап салууга,
Келериңди билгемин,
Кабылан тууса канкорум
Ушу сөзү чын болсо,
Келет ко деп жүргөмүн!
Келбесең издеп барууга,
Азган-тозгон кыргыздын
Эрлерин жыйнап алгамын.
Чеч-Төбө бойлой конгомун,
Дардайып эркин болгомун.
Ат семирип ык болуп,
Эр ээлигип бук болуп,
Эрендин баары жык толуп,
Эрендин баары оолугуп,
Өлүмдөн кайра тартпаган
Көйкашкалар чогулуп,
Чеч-Төбөнүн боюна
Чуркурап конуп турганбыз,
Үйүрмөнүн сазына
Үч күн жыйын кылганбыз.
«Куу, кач!» - ташып, куушуп,
Тапкычташып табышып,
Ыраң сазга сойлошуп,
Ырас акыл ойлошуп,
Бекерге карап турбадым,
Кырк уруу кыргыз бөрүнүн
Кыйынын жыйып алгамын.
Алтайдагы калмакка
Кыргынды кыйла салсам - деп,
Ажал жетсе өлсөм - деп,
Айлам болсо кырк үйдү
Ажыратып келсем - деп,
Аргындан тандап ыктуудан,
Акылга дыйкан мыктуудан,
Кыргыздан тандап албандан,
Кылымга моюн бербеген
Жоон көкүрөк балбандан,
«Айт!» - дегенде токтолбой
Ааламга бузук салгандан,
Өзү өлөрүн билбеген
Ала көөдөн дардаңдан,
Кара мылтык карс этсе
Качпай турган эренден,
Чогоол мылтык чорт этсе
Чочубаган беренден:
«Тобокел» - деп, бакырып,
Токтобой жоого чапкандан,
Топту бузган эренден,
Токтоп октон коркпогон
Топту бузчу беренден,
Кайраты бар ыктуудан,
Эрдиги мол мыктуудан,
Билеги жоон балбандан,
Билими ашык зардалдан,
Кылычка кыйын ыктуудан,
Кылчайбай жоого тийүүчү,
Кызыл моюн мыктуудан,
Түгөл жыйып алгамын,
Уулум, Манас, сен үчүн,
Кары Кошой абакең
Ушунчаны камдадым.
Келериң эчак билгемин,
Кезигише кетсем, - деп,
Ушуну сурап жүргөмүн.
Кудайдын берген чагыбы,
Кыйналып эчен түш көрдүм,
Кырааным келген табыбы?!
Келе, Манас, колуңду,
Кубандым бүгүн десемби,
Курдашым Жакып, Акбалтай
Кургурларым эсенби?
Айдалган элдин башчысы,
Алтайга келген кырк түтүн
Өөдө кылар жакшысы,
Өпкө чабар бакшысы,
Аз айлалуу эр эле,
Азган журттун бели эле,
Акбалтай, Жакып аманбы»
Кол кармашып секеңдеп,
Кан Манастын кеби ошол,
Кабылан абаң Кошойго
Жооп кайтарган жери ошол:
«Аба, Кошой карыям,
Айла тапкыч олуям,
Өөдө тартсам өбөгүм,
Ылдый тартсам жөлөгүм.
Астыга салсам ак жолум,
Аркамда жүрсө сан колум!
Абам Кошой карыям Сиз окшойсуз болжолум!
Эр абам Кошой чын болсоң,
Кагышка кием тонуң бер.
Бир туткан бириң болом, - деп,
Билимдүү Кошой колуң бер!
Маңдайга чыксам бараан бол,
Байгамбар чалыш экенсиз,
Бадыша абам караан бол!
Арсланым - деп, чын билип,
Алакан жайып дуба кыл,
Өткөн айдын жайынан,
Аба Кошой айыңдан,
Алтайдан каалап чыккамын,
Байгамбар чалыш карыям,
Бир тутуп турган олуям,
Акбалтай кандан уккамын.
Алакан жайып дубаң кыл,
Абам Кошой, батаң бер!
Чын батаңды берсеңиз
Кармашарым Каканчын,
Басташарым Бакбурчун.
Кара курттай капырдын
Көп арамын чын билдим,
Ошо кытай баатырдын.
Азабы болду сөзүндө,
Арамы болду көзүндө,
Ачууланып Эсенкан
Алмак болду өзүмдү.
Бөлөгү болду сөзүндө,
Бөтөнү болду көзүндө,
Бөлөк шумдук чыгарып,
Кызыталак Эсенкан
Бөлмөк болду өзүмдү!
Чалгайы турду сөзүндө,
Чалгырты турду көзүндө,
Чамасы келсе Эсенкан
Чалмак болду өзүмдү,
Казмак болду орумду,
Чамасы келсе Эсенкан
Салганы турат сонунду.
Буурусунду бурдурбай,
Бузук кылды ал чочко
Бул Алтайга тургузбай.
Кочкусу жетти кордуктап,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары чогулуп,
Атамды келди зордуктап.
Күрмөлөрүн күпчүйтүп,
Күчтүүсү каптап келгени: