Манас - Саякбай Каралаев - 57

Калың кытай, Кожожаш
Балааны башка салыптыр,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Азизкандын жалгызын
Капырай, тегеректеп алыптыр.
Каз айланбас зоо жок,
Жанына караан кылуучу,
Кабылан Манас тоо жок.
Бел байлаган бели жок,
Бет алышкан кыргында
Беренинин бири жок.
Чоң казат жайын сураба,
Кырылган адам сында жок,
Кыйкырып караан болучу,
Кымбаты Сыргак мында жок.
Ободон жылдыз козгошкон,
О дүйнөлүк достошкон,
Ойрону Чубак эри жок,
Оркоңдоп чыгып атуучу
Ойрон Манас шери жок!
Карга айланар тоо таппай,
Караан болуп берүүчү
Кадырман султан эр таппай,
Күн мезгилин албастан,
Күнүндө тынып калбастан,
Күндөп-түндөп салышып,
Жан таба албай турганы.
Жети күнү аралап,
Жетимиш жерден жара жеп,
Качып кеткен кези экен.
Аргынкандын курганы,
Алышып жеке турганы,
Азизкандын тынары,
Атышка кирсе акжолтой,
Асылы канбай кумары.
Сарала менен ойнотуп,
Кез келгенин сойлотуп,
Жети миңин майдалап,
Жеткен жерден айзалап,
«Жеткилеңи Кожожаш,
Ошол чочко кайдалап? »
Кандуу согуш, чоң майдан,
Кан акты белем, кең сайдан!
Жүгүрсө тынбай жөлөнүп,
Эти кызып алыптыр,
Жем баштыктай кайран баш
Капкара канга бөлөнүп,
Өөдө-төмөн карабай,
Кан Азиздин жалгызы
Өлөмүн - деп санабай,
Тегерегин карабай:
«Ок жаңылып кетет, - деп,
Ажалым минтип жетет», - деп,
Кытайдан кооп санабай.
Күчөп кирди Коңурбай,
Ай Жаң-Жуң баштап карысын,
Алек кылып талкалап,
Келгендердин баарысын,
Кетирип кытай каруусун,
Салышып жүргөн себеби,
Алакең эрдин жөлөгү,
Бучкагына теңебейт
Жалгыз Кожожаштан бөлөгү.
Теңелбеген себеби,
Уй куймулчак Сарала
Токуп кеткен эмеспи,
Ажыдаардын алдынан
Атышчу зыйкыр окуусун
Алакең окуп кеткен эмеспи.
Ич этинен суп көйнөк
Алакең кийип кеткен эмеспи.
Атышуучу амалын
Кытайдын билип кеткен эмеспи.
Айры белес кезеңди
Ашкандан Алмаң коркпогон,
Алтын менен дилдесин
Чачкандан Алмаң коркпогон.
Кара кытай, манжууну
Айдаштан Алмаң коркобу,
Колуна тийсе Коңурбай
Жайлаштан Алмаң коркобу!
Кытай милек сында жок,
Баягы кылчайбай кеткен турбайбы,
Кырк чоро кыраан мында жок!
Кызыл айза зулпукор
Кынап жүрөт Алмаң шер,
Баягы кыйрашкан кыргын казатта
Чыдап жүрөт Алмаң шер.
Темирден тарткан капырдын
Торунда жүрөт Алмаң шер,
Кара калмак, шибээнин
Колунда жүрөт Алмаң шер,
Күнү да жок, түнү жок,
Күн мезгилин алган жок.
Азизкандын чолпону
Капырай, өлгөн менен арман жок.
Ит-Өлбөстүн чөлүндө.
Күркүрөгөн Күн Жаң-Жуң
Күчөп кыргын саларда,
Азизкандын Алмамбет
Айлакер эриң жетти эле,
Күпсөрдөй болгон Жаң-Жуңду
Боз кериктин үстүнөн,
Болжолу жок кайран шер,
Көмө коюп өттү эле.
Алакеңдин ач албарс
Кызыгып кындан тартканда,
Кан ичпей кынга кирбеген,
Ирмесе куру кайтпаган,
Таш чапса бөлбөй жүрбөгөн,
Ойкуманы колго алып,
Ошо тушта манжууга
Ойронуң Алмаң жетти эле,
Жеткен жерде Жаң-Жуңду
Он эки бөлүп кетти эле.
Күн Жаң-Жуңу өлгөн соң,
Алөөкөнүн Коңурбай
Жалгыздыкты көргөн соң,
Каарданып бакырды,
Кожожашты чакырды.
«Бел байлаган белимди,
Бейлеп турсаң Кожожаш,
Кырып ийди бу качкын
Мелтиреген шеримди,
Калың казды орумду,
Кайнатты далай шорумду,
Кырып ийди көрдүңбү,
Кыйла кытай зорумду.
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Добушунан жан чыкты,
Умачтай ачты уйкумду,
Упурак кылды журтумду!
Алмамбет көздөп албасаң,
Каканчылуу Бээжинди,
Какайлатып кытайды,
Сараласын минет ко,
Санат кылып журтуна
Сандатып айдап кирет ко.
Кудай бу качкын кулду урат ко,
Каканчылуу Бээжинди
Ачуусу келсе бу качкын
Айдап жүрүп кырат ко,
Бейпайды чогуу салат ко,
Өлчөөсүн көрчү бу качкын
Өлбөгөн жерде калат ко,
Эптеп жүрүп мент кылып,
Эчендин башын алат ко».
Оозун жыйып алгынча,
Алты миң кытай, сан калдай
Аралап кирип кол салган,
Алакең сындуу эр кандай.
Астында тулпар Сарала,
Ит-Өлбөс деген талаада,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Жебеден мурун жетти эле,
Жеткилең туйгун Алмаң шер
Алгаранын үстүнөн,
Арсландай Калчаны
Көмө коюп өттү эле.
Калчасы аттан түшкөндө,
Алты миң калдай, сан кытай
Аралаша кол салып,
Жабылып кытай кеткенде,
Жаа тарткан айзакерлери
Жабыла баары жеткени,
Ойронуң Алмаң шериңди
Ортого алып кеткени.
Жаман жанга күч келип,
Айзалар сынып бүктөлүп,
Алат күн, дүйнө, оңбой кал,
Аманат жанга күч келип,
Алтымыш күнү аралап,
Асылың чыгып кутулду,
Алтымыш жерден жара жеп.
Жетимиш күнү аралап,
Алакең чыгып кутулду,
Жетимиш жерден жара жеп.
Бошоп Алмаң чыкканда,
Мөндүрдү көр, чокту көр
Бөлүнө тийген окту көр.
Жамгырды көр, жааны көр,
Жабыла тийген окту көр.
Жаңжуулап ураан чакырып,
Жабылган кытай колду көр,
Кожожаш өңдүү зорду көр,
Араан ооз ак келте
Ала коюп миң атат,
Ардыккан жок Кожожаш.
Колундагы сыр бараң
Козголуп алып Алмамбет,
Оңго ооп бир атып,
Он эчесин кулатып,
Солго ооп бир атып,
Алакең солтондорун кулатып.
Алыскы кара капырды
Мылтык менен койгулап,
Астына жакын келгенин
Алмаң сыр найза менен сойгулап.
Боз алалуу туу болуп,
Кытайлар бой-бойлогон чуу болуп,
Качып кытай сабылып,
Каран калган Кожожашка жалынып,
Какайлап кытай жүгүрүп,
Алмамбет түрүн көргөндө,
Кайран жандан түңүлүп.
Болот учтуу сыр найза
Болумдуу Алмаң төрөңүз
Болбой кармап имерип,
Бодурлуу кытай сан колдун
Тобун чечип жиберип,
Алты миңин майдалап,
Атышкан чочко кайдалап,
Жети миңин майдалап,
Жеткилеңи жанакы
Кожожаш акмак кайдалап.
Кылымдын баары козголуп,
Кырылып калмак, сан калдай
Тополоңу тоз болуп,
Бейжай кытай күчөптүр,
Бээжинден бери козголуп,
Каражой уулу Кожожаш
Каарданып туруптур.
Каныңыз Алмаң төрөгө
Катуу амалды кылыптыр.
Катуу амал кылган себеби,
Каражой уулу Кожожаш
Бээжиндин болгон жөлөгү.
Көк байталын токуган,
Алакеңден Кожожаш
Үч айча мурун окуган.
Адис болгон эр ошол,
Атка оюнчу, жөө күлүк
Амалды салар кези ошол.
Алтымыш күнү атышып,
Алдырбай койгон Алакең.
Караса көзгө илинбейт,
Капырлардын Кожожаш
Кайда экени билинбейт.
Чамасы кетип эндиреп
Азизкандын Алмамбет,
Астындагы Сарала
Башын жерге салалбай,
Баштагыдай арышты
Сарала буудан алалбай,
Жерден каптап чаң кетип,
Алакеңден ал кетип,
Баатыр Манас дагы жок,
Биттейинде биригип,
Бармактайда баш кошкон,
Байкаса чоро дагы жок,
Акбалтайдын Чубак жок
Ушундай мүшкүл көргөндө,
Ажыратып алуучу
Акжолтой Сыргак дагы жок.
Кылчайгыс кырк кан эл экен,
Кыстоо салып Алмаңды,
Тегеректээр кези экен.
Каарданып капырлар
Каражой уулу Кожожаш
Ортого алган кези экен.
Байгамбар ак, дини ак,
Бадыша Алмаң кайран шер,
Кырк уруу кытай кырылып,
Кыйының Алмаң келгенде,
Өлүгү тоодой жыйылып,
Кезиккен кытай чыркырап.
Алмамбет жалгыз болгон соң,
Бет алдына келгени
Качып кытай дыркырап,
Арсландай Алакең
Айдап кирип келгенде,
Бөлөк-бөлөк быркырап.
Толопоюн тоз кылып,
Токтотпой айдап капырды:
«Тобокел!» - деп, үн салып,
Бээжинди көздөй сапырды.
Кайраттанып каканчы
Калың кытай жыйылды,
Эл эсебин алганда
Эзкарасы баш болуп,
Кырк миң балбан кырылды,
Уялуу журт кытайдын
Урушу кайдан тыйылды.
Жаңгыз Алмаң көйкашка
Жалпы кытай жыйылды.
Жабылып кытай аянбай,
Жалгыз Алмаң берендин
Башына салды кыйынды.
Кара жаак ач болот
Колдо жүрөт кыңгырап,
Кожожаш менен Коңурбай
Бул экөөнөн башканы
Бучкагына теңебей,
Алакең жүрөт зыңгырап.
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Жалпы кытай жабылып,
Жөө күлүк менен Канжаркол
Бир жагынан камынып,
Алтымыш күнү алышты.
Бир жагынан Каражой,
Кытайлар аңдып калышты.
Алыш кылган чоң майдан
Кырк күнчүлүк чөл ошол,
Казасы жетип Алмамбет,
Каран болчу жер ошол.
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Керүүдөн чыкты керилип.
Коңурбайды көргөндө,
Кан Алмамбет жалгыз кул
Каарданып тура албай,
Тирүү жүрсөм жыйган бер,
Өлүп калсам ыйман бер,
Сарала менен самсытып,
Санжыргалуу Алмамбет
Ачып көздү-жумганча,
Андай-мындай дегенче,
Коңурбайга жетти эми,
Жеткен жерден Алмаң шер
Алгаранын үстүнөн,
Кечилдин каны манжууну
Көмө коюп өттү эми.
Сарала менен бурулуп,
Кан Алмакең жеткиче,
Сарала буудан жүгүрүп,
Аласасы келген соң,
Айбандан күлүк Сарала
Тизеси жерге бүгүлүп,
Жыгылып жетпей сүрдүгүп,
Мүдүрүлүп кеткенде,
Башында алтын калканы
Учуп жерге жеткенде,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Казыналык чоң мерген,
Каражой уулу Кожожаш
Мергендикке тазасы,
Мелтиреп кармап сыр бараң
Белен турган машасы
Башында алтын калканын
Берен Алмаң көйкашка
Көтөрүп башка салгыча,
Аманат жанды бекитип,
Бек камынып алгыча,
Тартып ийди Кожожаш,
Талкан болду асыл баш.
Алакең окко учканда,
Капкараңгы түн болуп,
Кайрылгыс мүшкүл күн болуп,
Каргылуу жерден айрылып,
Алакең өтүп кеткенде,
Кайран шерден айрылып,
Дин бусурман кайгырып.
Кан Алмамбет өлгөндө,
Калайык ыйлап, кан ыйлап,
Дин бусурман баары ыйлап.
Ээр токум үстүндө,
Туйлап чыкты Сарала,
Жанбашка ок жаңылып,
Үч бут менен жүгүрүп,
Аманат жанды моминтип,
Кыйнап чыкты Сарала.
Бетеге башын кайсактап,
Оттоп чыкты Сарала.
Кулуну калган эмедей
Тура калып кишенеп,
Жоктоп чыкты Сарала!
Кыймалуу жактан чалдырып,
Кыйындардын баарысын
Кытайга белек алдырып,
Кайран башка күн түшүп,
Күн көрүнбөй түн түшүп,
Бээжинге кирип кайрылып,
Берендерден айрылып,
Каз айланбас зоосу жок,
Каранды тарткан бусурман
Ажыратып алуучу
Байкасаң,
Алмамбет баатыр тоосу жок.
«Алакандай бусурман
Эчен азап көрдү», - деп,
Алты күлүк ат менен,
Алакандай кат менен,
Эр Манаска чаптырып.
Ырамандын Ырчы уулун
Ычкыры түпөк төрт муундун
Айкырып салып кеп айтып:
«Арслан Манас, - деп айтып,
Бел байлаган белдерден,
Белгилүү Манас кабылан,
Айрылдык асыл шерлерден.
Ит-Өлбөстүн чөлүнөн
Согушуп жатып кайрылдык,
Алмамбет, Чубак арслан шер,
Улак кандын Сыргак эр,
Кырк кыраандын ичинен
Он экиден айрылдык,
Калыңдап казды оруңду,
Кайнатты минтип шоруңду,
Өлтүрдү Алмаң чоңуңду.
«Мекеге чейин кууйм», - деп,
Бейжайлуу кытай калың журт
Момундай салды сонунду.
Бейпай кылды белиңди,
Тополоңун тоз кылып,
Кырды ыстам элиңди.
Кыйыным Алмаң дагы жок,
Баатырым, ким токтотот чебиңди?
Кырк кан эли козголуп,
Капырлар каарданып алыптыр.
Каканчылуу Бээжинден
Кез болгон адам оң болбойт,
Музбурчак, Көкчө кан өлдү,
Бу Бээжинге кезиккен жандын баары өлдү.
Кытайлар эми күчөп алыптыр,
Бирөөбүз аман кайтпайбыз,
Топон суу тоздоп кирбеген,
Тозоку кытай эл экен,
Тоспой эсен тартпайбыз», Деп, ошондо муну айтып,
Өлбөй-житпей шалайып,
Алакандай жазган кат,
Караса Манас алайып,
Алакең жазган кат экен,
Катын тиктеп караса,
Кайгырып жазган кайран шер,
Ысламдын аты экен.
Манас кан,
Менин киндик кан тамган Бээжинге,
Дене каным төгүлдү,
Арслан Манас жан досум,
Атыңды оңдоп токуп кет:
«Арсланым досум өлдү», - деп,
Жакшылап куран окуп кет.
Күн тийбес шаарын сүзүп кет,
Көп токтобой бул жерге
Күдөрүң менден үзүп кет!»
Алакең катын көргөн соң,
Каарданып кеп бүтөп,
Карады Манас оңгурап,
Каңырыгы бек түтөп.
Баатырың, баатыр Манас атанып,
Имерилип кайран шер,
Ителгидей кайран көз,
Ирмебей көзгө жаш алып,
Жаралуу Манас жабыркап,
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Каныңдын көөнү бөлүнүп,
Каарданып алганда,
Бетин карап отурсаң,
Кан ичмеси бек кармап,
Байпак-байпак түк чыгып,
Ошондо Манас түпүлдөп.
Алакең сырын укканда,
Каарданып күрүлдөп.
Арсландай көзү жайнады,
Каалгадай кайран тиш,
Каның Манас кабылан,
Бөлө-бөлө чайнады.
«Эгиз козу түгөйүм,
Эгиздерди жеп алып,
Эми кантип жүрөйүн!
Алданын салган буйругу
Моюнга келди көрбөсөм,
Асылдардан айрылып,
Аңкайып куруу тартканча,
Мен Бээжинге кирип өлбөсөм,
Кечилдин каны Коңурбай
Башын кесип албасам,
Каражой уулу Кожожаш
Алмамды сойгон беренди
Кармап алып талаага
Курмандыкка чалбасам.
Алтайда кара кытайды
Алтай айдап жүрбөсөм,
Каңгайда кара калмакты
Каңгайга айдап кирбесем.
Бейили жаман кытайды
Бээжинге чейин сүрбөсөм,
Манас болбой өлөйүн,
Кыйындардан айрылып,
Кыйналып карап тургуча,
Туубай туна чөгөйүн.
Күрмө кийген калдайдын,
Күчтүүсүн кармап алайын.
Таш сайынган кытайдын
Тазасынан өлтүрүп,
Алмамбет өчүн алайын.
Туура жерин тул кылып,
Тирүү тийген кытайды
Кыяматка кул кылып,
Ушинтип өчүм алайын!»
Кайгырып айкөл турганда,
Айласын таппай бусурман
Аң-таң калып буркурап,
Араң турган көк жалга
Кудай урган бусурман
Арызын айтып чуркурап.
Кээ бирөөлөр кеп айтып,
Атым жалгыз деп айтып,
Көбүнчө тантык кеп айтып,
Өзүм жалгыз деп айтып.
Каарданды Манас кан:
«Атым жалгыз дегендин,
Атаңдын көрү, бусурман,
Атын союп кошуп жейм,
Өзүм жалгыз дегендин
Өзүн союп дагы жейм,
Алым начар дегенди
Азыр союп кошуп жейм!
Эрмегим өлсө, жан өлсө,
Эрендердин баары өлсө,
Эмне жооп кыласың,
Эселек тууган чочко журт,
Сен, не былжырап турасың?
Кайратсыз болсоң, жаман журт,
Калың элди кырасың,
Сапырылсаң баарыңар,
Сары изиңе чөп салып,
Сапыра кууп албайбы,
Саруулаган жаман журт
Ала болсоң кытайың
Баарыңды кырып салбайбы!»
Кан Манас минтип турганда,
Калың элиң былкылдап,
Болбой журтуң болкулдап,
Болумдуу турган айкөл шер
Бир кыйкырып ийгенде,
Боконо сөөгү болкулдап,
Тилден калып бусурман
Баары чогуу солкулдап.
Эрендин баары күйүнүп,
Кайраты жок жамандар
Кайран жандан түңүлүп,
Көздөрү кетип алайып,
Көп журтуң кейип турду эле,
Кан ичме Манас кабылан
Эми кайратты мыктап кылды эле.
Кечээ Кокондогу кожого
Колу жетип турганда,
Букардагы Муңчуну
Бузуп турган кезинде,
Алты шаар, Анжиян,
Аягы Кокон, Маргалаң
Ушуларга дүмөктү
Салып турган кезинде,
Алты миң жамбы, миң кундуз
Алымды минтип ушинтип,
Айда сабап сарттардан
Алым алып турганда,
Жер жүзүнө бузукту
Салып турган кезинде,
Асмандан түшкөн боз кисе,
Кайран жанга дос кисе,
Кээ бир аадан кеп айтат:
«Коконго кордук салганда,
Тартып келген кисе», - деп,
Билген адам кеп айтат:
«Асмандан түшкөн боз кисе,
Аманат жанга дос кисе.
Кыйкырып белге чалганда,
Кырк чилтен жолдош бир болгон.
Айкырып белге чалганда,
Ак эшен кошту баштаган.
Атыша чыгып жоо келсе,
Айдап жүрүп кыйкырып,
Кабылан, такыр кырып таштаган».
Аккуласын байлаган,
Атыша жоо кез келсе
Алардын шору кайнаган.
Колдогону Кожосан
Колтугунда камынып,
Кара чаар арслан
Капталында чамынып,
Кытайга кыргын салууга
Кыйының төрөң камынып.
Тулпардан сонун Аккула
Желгенине жел жетпес,
Басканына мал жетпес,
Кара байыр казанат,
Калбыр өпкө, жез канат.
Алты ай минсе арыбайт,
Асылыңдын Аккула
Алтымыш асый болгончо
Азуусун сөйкөп карыбайт.
Ок өтпөгөн суп жабуу Каныкей канчык жасаган
Аккулага куп жабуу.
Айбалтаны колго алып,
Каарданып күпүлдөп,
Бек кармаган чеп таштан
Ошондо Манас дүпүлдөп,
Берениң Манас көй кашка.
Арслан кайдан аянып,
Аккелтени таянып,
Ичке басып төтөлөп,
Аккуланы жетелеп,
Короздой болгон кайран шер
Колдоюп карап турганда,
Ошондо Каражой уулу Кожожаш
Тизеси жерге бүгүлүп,
Жебеден мурун жүгүрүп,
Мергендиги ашынып,
Белесте кара кыяга
Кожожаш жетти жашынып.
Кызыл кийим кийинип,
Бүргөдөн бетер түйүлүп,
Астында кытай көп жаң-жуң
Качып берди дыр коюп.
Манастын өзүн атса ок өтпөйт,
Астындагы Аккула.
Аңдып турган Кожожаш
Омурткага бир койду.
Жебенин огу жеткени,
Жеткен жерде Аккула,
Ооз омуртка сөөгүн
Таарый берип кеткени.
Кабыландын Аккула
Күрөөдөн кара кан кетти,
Күрсүлдөп Манас султаның
Бадышаңдан ал кетти,
Кабыландын Аккула
Бир кишинеп алганы,
Тегеренип Манаска
Ээгин артып калганы.
Ошондо көрдү Манас кан,
Дүнүйөнүн жалганын,
Ардай күлүк куланын
Кашык каны калбады,
Коштоюн десе турбады,
Кутпаны көздөй бет алып,
Тоо кулаган эмедей,
Кургуруңдун Аккула
Ошо кезде кулады.
«Азаптуу дүйнө оңбо», - деп,
Арман бир кылып тура албай,
Бадыша бармакты жара чайнады.
Алача моюн ак шамшар
Ала коюп кайран шер
Аккуланы чалганы.
«Өлчөөсүз дүйнө оңбой кал,
Өлбөй кантип жетем, - деп,
Таласты аман мен көрсөм,
Кагылайын Аккуламдын көкүлүн
Белекке жыттап кетем», - деп,
Кулагы менен көкүлүн
Берениң кесип алды эми.
Куркурата кур жыттап,
Куушуруп кармап кур жыттап:
«Курдашым Кулам», - деп жыттап,
Берениң Манас көк жал кан,
Мээнеттүү жанга күн түшүп,
Бек кейип турду кабылан.
Берениң кайдан аянып,
Аккелтени таянып,
Аккула окко учуруп,
Алмамбет шейит кечирип,
Канатынан кайрылып,
Кара бир кылып отурган,
Кан Чубактан айрылып,
Кыраандардын барында
Кызыталак Бээжиндин,
Кыздарын талап көп алып,
Каран күн түшүп башына,
Айкөлүң кыраандарды жеп алып.
Кайнап жаткан Бээжинге
Качырып айза бир сунуп,
«Алтынды талап көп алып,
О кудай, алдырып кетмек болдум ээ,
Асылдарды жеп алып.
Алмамбет астыга жүрсө ак жолум,
Сыргагым айдап жүрсө сан колум.
Сан колумдан айрылып,
Сары оору тиер кез беле!
Санжыргалуу Чубагымдан айрылып,
Үшүнтүп кетер чак беле?!
Кече Жылгындынын оюнда,
Кең Таластын боюнда,
Жаяны кесип жечү элем,
Жанымда Чубак бар болсо,
Жаң-жуңду бузам дечү элем.
Тынч жатканда курган жан,
Казыны кесип жечү элем,
Кадырман Алмамбет карап турганда,
Маа кагышчу кайдан дечү элем.
Кара болот зулпукор,
Көөлөшөрмүн дечү элем,
Карап Сыргак турганда,
Он сегиз миң ааламды
Курган жан, жөөлөшөрмүн дечү элем!
Ок өтпөгөн келбото,
Кийишермин дечү элем,
Ойрон бир болсо жанымда,
Он сегиз миң ааламга
Мен тийишермин дечү элем!
Оң жагымда орусту
Оруп турган кезимде,
Кыр жагымда кытайды
Кыра турган чагымда,
Кыңкайбай Бээжин кайрылып,
Кызыталак кайдан кайрылам,
Эми кыраандардан айрылып,
Алмамбет, Чубак аты уйкаш,
Азирет тийбес Бээжинге
Алым келет дедимби,
Атышып жатып бул жерде,
Арсландардан айрылып,
Аман кетем дедимби.
Же кудай, капырды кырган шер кылдың,
Алакемден айырып,
Кудай, мынчалык неге кем кылдың?!
Арга жүгүн артып кет,
Айласы жок шум жалган,
Эми аманатың тартып кет.
Кыясы кымбат Бээжинден
Кызылды минсем өтөмүн,
Эрендерден айрылып,
Эми жалгыз кантип кетемин.
Адырда жылкы алабаш,
Аргымак буудан аралаш,
Аны жыйып алуучу,
Аркада эркек бала жаш.
Арбайтып жалгыз таштабай,
Алмамбет, Чубак ала жат.
Аккуладан айрылып,
Арбайып жөө турамын,
Алмамбет, Чубак тууган жок,
Эми кандай гана айла кыламын?!»
Каарданып турганда
Он эки кылым салбаган,
Ошо кезде Айкөлгө
Укурук кайрар калбаган.
Ошо кезде Айкөлүң
Каарданып келди эми,
Асынганда айдалынын айнеги,
Айкашкан жоого бир койсо,
Аманат жандын бардеги.
Кечээ кабылан Манас канзаадам,
Ырыскысы Алтайда
Жөнөп жаткан кезинде,
Энекеси Чыйырды
Төрөп жаткан кезинде,
Кудай кылган убара,
Байбиченин алдына
Келген экен ошондо
Бир аксакалчан дубана:
«Байбиче, айтканыма көнгүн, - деп,
Арслан экен бу бала,
Жашы он экиге келгенде,
Аманат кылып бергин», - деп,
Ошондо берген болот ок.
«Кайкайып турган кайран бел,
Бүктөгөндө атсын, - деп,
Алмадай болгон куу башка,
Күч келгенде атсын, - деп
Аманат жандан түңүлүп,
Жадаганда атсын, - деп,
Атасы капыр муталак,
Камаганда атсын», - деп,
Төрөгөндө оозандырып кабыштап.
Ойрон энең Чыйырды,
Каныкей экөө биригип,
Бекиткен экен ал окту,
Аколпоктун жакасына табыштап.
Жакасын кармап жалдырап,
Жанагы көк жал турганда
Алмамбет санап күйүнөт,
Жакага тиккен жалгыз ок,
Колго топчудай болуп илинет.
Ок колуна тийгенде,
Кабылан токтобой сөгө калды эми,
Жакшы атар жарым дарыны
Кабылан Аккелтенин оозуна
Күпсөрдөн алып куйду эми,
Баякы касиеттүү болот ок
Күр дегизе урду эми.
Жеткилең кылган дүрбүнү
Жети имерип толгоду,
«Жеткен жерди көргүн», - деп,
Бадыша жети аркан жерге болжоду.
«Тобокел!» - деп, дүрбүнү
Он имерип толгоду,
«Тиктеген жерди көргүн», - деп,
Он аркан жерге болжоду.
Кайран төрө кабылан
Кайра байлап кабыштап,
Кадимки чоң дүрбүнү
Аккелтенин үстүнө
Кошо байлап табыштап,
Асыл төрө туйгунуң,
Аккелте колго алды эми,
Ээр белдей кара таш
Эрикпей кармап бадышаң,
Ошондо арта салды эми.
Мунарыктап учтанган,
Булуңгур болуп бурчтанган,
Буйруксуз кара капырдын
Бурчун көрүп калды эми,
Кумурскадай кайнаган,
Курчаган кара капырдын
Журтун көрүп калды эми.
Жер айланып тоз болгон,
Кабар алып канынан
Токсон Бээжин козголгон.
Эчен сонун жан болгон,
Каарданып мактанып,
Бээжинге Кожожаш чочко кан болгон.
Бейилдүү кара капырдын
Бектерин жыйнап алыптыр,
Берени Калча, Кожожаш,
Баарысы тогуз кан болуп,
Капырлар мактанып жатып калыптыр.
Чынчы кандан Кожожаш
Чын мактанып алыптыр:
«Кара сууда кеме жок,
Кытайлар, кайран башым турганда,
Силерге каш кайтарар эме жок.
Өзүмдөн башка төрө жок,
Атышып кыргын болгондо,
Буруттун Алмамбетин аңтардым,
Акбалтайдын Чубагын,
Аңылдаган чунагын
Бу Бээжинден каңтардым.
Чындап жиним келгенде,
Болоттон согуп ок кылдым,
Кара калпак кыргагын
Бу Бээжинден жок кылдым,
Кайраты жок жаманын
Тирүү бойдон кармадым,
Каарыма тийгенде,
Кан Манастын кырк чоро
Он экисин жайладым.
Тирүү жүргөн буруттун
Тилегин минтип куруттум.
Тим эле каны Манасты
Белеске минтип улуттум.
Каяшаяк бергенин
Тим эле минтип куруттум.
Өлбөй жүргөн арсыз жан,
Өлбөймүн деп жутунат.
Жаралуу Манас көк жалдын
Атын атып таштадым,
Эми жалгыз кайда кутулат?
Жаралуу Манас султанын
Жабылып кармап алалык,
«Үпү» деген дарыдан
Жарасына салалык,
Эптеп-септеп Манасты
Айыктырып алалык,
Өлтүрбөстөн житирбей,
Байлап барып Бээжинге,
Бээжиндеги кырк шуркут,
Казыналык катынга
Амыз кылбай Айкөлдү
Алпарып айгыр салалык.
Калк атасы Манастан,
Каалап тукум алалык.
Ошо кайнап жаткан катын-кыз
Алпарып айгыр салалык.
Кыз, катындан кыйындап,
Эркек уул туулса,
Каканчылуу Бээжинге
Карыкандын ордуна
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Алакандай Бээжиндин
Бирдигин берип билгизип,
Калкка кабар салалык.
Каканчынын өзүнө,
Ушундан эркек уул тууса,
Кан көтөрүп алалык» Деп, ошонтүп, Кожожаш,
Калмактардын кара арак,
Кадимки көөкөр менен бир арак,
Көмкөрүшүп ичишип,
Көтөрүшүп жутушуп,
Колодон кылган бурканын
Айдарым какыр талаага
Аса байлап салыптыр,
Коло жездүү бурканга
Кобо калып чокунуп,
Капырлар тобо кылып калыптыр.
Каарданып бакырып,
Кандарынын баарысы
Какайлап ураан чакырып,
Каарданып дүрүлдөп,
Кожожаш жатат күпүлдөп,
«Кызыл кындуу кытайдын
Кыйыны өзүм болом, - деп,
Кырк кан эли кытайдын
Кандыгын чогуу алам, - деп,
Башаалуу кытай бу журттун
Баштыгы өзүм болдум, - деп,
Басташа кеткен буруттун
Бары-жогун сордум, - деп,
Жойкара менен Кожожаш,
Шуйкучу менен Көрөгөч,
Угаркулак, Канжаркол,
Туурасынан Бозкертик,
Желжетпес менен сегизи
Ошондо катар туруп калыптыр.
Алөөкөнүн Коңурбай
Акылга дыйкан эр Калча
Бөлөк туруп калыптыр.
Сегиз турган кыйынды,
Жанакы Манас кан султан
Секиден көрүп калыптыр.
«Сегизин берсең бир кудай,
Аргымакка артып кет,
Арман кылбай калайын,
Айланайын бир кудай,
Аманатың тартып кет!
Капырды кырган эр кылба,
Кан алдырбай Бээжинден,
Мени кара жер менен тең кылба!
Кармап минер астымда
Аккула сындуу буудан жок,
Каралашып тургандай
Мында Алмамбет, Сыргак тууган жок!», Деп, ошондо муну айтып,
Берениң төрөң кабылан,
Аккелте колго алды эми,
Алдыңкы кыраан сегизин
Берениң кыйындап тиктеп калды эми.
Аккелтени сунганда,
Айкөлүң ашкере карап турганда,
Эки көзү төрт болуп,
Баатырың султан күйүнүп,
Аккелтенин кароолго,
Сегизиңдин кайран баш
Топчудай болуп илинип,
Тиктеген сайын закымдап,
Сегизи эшик бою жакындап,
Эрикпей жакын келгенде,
Эсилиң төрөң көргөндө,
Каалап карап турабы,
Канкорду кудай урабы,
Добулбасты бир койду,
Колундагы Аккелте,
Козголбогон кайран шер,
Аккелте менен бир койду.
Күркүрөп Келте жеткени,
Жойкара менен Кожожаш,
Серпилтип сегиз аярдын,
Аткан жерде Аккелте
Башын жулуп өттү эми.
Калың кечил дыркырап,
Аккелте үнүн укканда,
Сегиз дөөсүн жыкканда,
Качып манжуу дыркырап,
Кытай, солоон, манжуусу
Бөлөк-бөлөк быркырап,
Асылың кайдан аянып,
Арсланың Манас кайран шер
Белесте турат зыңгырап,
Аккелтени таянып.
Баягы кара сурдун сулуусу,
Бусурмандын урдуусу,
Баягы кайран жеңең Каныкей
Уйкудан чочуп ойгонуп,
Оң жагына толгонун,
Колун сууга малынып,
Кол дааратын алынып,
Тура калып туйгунуң
Бакайына жалынып.
Айтса Алдага сөзү зар эле,
Алты айчылык азапты
Азыр айтып берүүчү
Колтугунда жеңеңдин
Жылаңач бала бар эле,
Кайран жеңең Каныкей
Касиеттүү жан эле.
Ошондо, мурдунун суусун тарта албай,
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Көзүнүн жашы төгүлүп,
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөөдөсүнөн түш көрүп,
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
«Тултук мүйүз көк бука
Суу түбүндө кыйкырат,
Султаным Алмам өлгөн бейм!
Карга айдаган Акшумкар
Канаты жок калыптыр,
Кан Балтайдын Чубагы
Бир кордукту көргөнбү?!
Узун бойлуу чынары
Кыбыла көздөй сулаптыр,
Кымбатым Сыргак өлгөнбү?!
Он сегиз миң ааламга
Каны болуп турганда,
Султаным минген алтын так
Буту кыйрап калыптыр,
Көк жалыңдын бууданы
Кана бир окко учканбы?!
Кырк уруу кытай Каканчы
Айкөлдү тегеректеп алган бейм?!
Керээзин айтып бадышам
Кытайдын колуна түшүп калган бейм?!
Достуңуз Манас жалгызга
Кылкылдап кытай жеткенби,
Көөнү келсе, көк жал Манас достуңду
Кытай кырк эки курчап кеткен бейм?!
Бээжинде бейлебей жатса өлөт, - деп,
Беренди бейбагы качан көрөт, - деп,
Чалыяр жетпес Бээжинге
Баатырдын чамасы келбейт, кайтсын, - деп,
Байгамбар баспас Бээжинге
Баркы бир келбейт кайтсын, - деп,
Тилимди алса бадышам
Аман бери тартсын, - деп,
Адырда жылкы ала баш,
Азапка бөөдө салбасын
Көк жалым аркада эркек бала жаш.
Аман келсин Бээжинден,
Ага-ининин баары кас.
Тууган журттун чалгырты турат көзүндө,
Чамасы келсе алты арам
Чалганы жүрөт өзүңдү.
Кыңырты жүрөт сөзүндө,
Кыйшыгы жүрөт көзүндө.
Кыясын тапса кесет ит
Кылган жүрөт өзүңө.
Бадыраң темир курч болбойт,
Жердигинде башка өскөн иттер журт болбойт».
Ыйлап-ыйлап кат жазып:
«Береним төрөм келсин, - деп,
Тилимди алсын баатырым,
Ушул бейпайлуу сөзгө көнсүн», - деп,
Алты күлүк ат берип,
Арбууданды баш кылып,
Алакандай кат берип.
Ошондо олуя чалыш эр Бакай
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көк ала калкан ойногон,
Башын бар дилдеге бөлөгөн,
Аягын карк алтынга жөлөгөн,
Караңгыда көз тапкан,
Капилет жерде сөз тапкан,
Чууга кирсе таңылбас,
Караңгыда карсактын
Изин кууса жаңылбас.
Буурулду коштоп булкунтуп,
Асый чыкма чагы экен,
Кара байыр казанат
Казатка минер табы экен.
Боконо сөөгү болкоюп,
Болуп калган кези экен.
Кадимкидей Арбуудан
Толуп калган кези экен.
Жаныбар, бугудай мойнун бураган,
Бута бою аң келсе,
Буйдалбастан чураган,
Буудандыгын билгенде,
Буттап алтын зер берип,
Төмөнкү Букардын каны сураган.
Сураганга бербеген,
Бермек турмак Буурулга
Бейдаарат киши минбеген.
Аркардай мойнун бураган,
Айза бою аң келсе,
Айныбастан чураган,
Асылдыгын билгенде,
Ар кайсы кандар сураган.
Багылып жүрүп ат болгон,
Манаска сураган киши жат болгон.
Асый чыкма кезинде,
Кайра байлап кабыштап,
Жаңгызы Семетейге табыштап.
Көк тулпар менен кан Бакай
Көрүнөө коштоп алган соң,
Эңкейиштеп алганда
Эликтей колу сайылып.
Өргө тарта бергенде
Жал, куйругу жайылып.
Таманы жерге тарсылдап,
Кара болот ооздук
Жаныбардын көмөкөйдө карсылдап.
Ошондо Бакай кабылан
Эки тулпар ат менен
Учкан куш менен жарышып,
Окоро түйгөн ак тизгин
Тарта албай колдо карышып.
Бириси буудан тулпардын
Оозу менен алышып,
Баскан жери быркырап,
Чоң казандай болгон таш
Төбөсүндө чыркырап,
Араандай оозу ачылып,
Кан аралаш ак көбүк
Омуроодо чачылып,
Күндөп-түндөп жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Арада нече жол жүрүп,
Күндүзүндө уйку албай,
Түн ичинде тынч албай,
Күн эсебин алганда,
Күндү катка салганда,
Он эки күн жол жүрүп,
Арслан Бакай ээликти,
Асты жаккы белестен
Бир кайнаган журтка кезикти.
Жылдыз чыккан мунарык
Жылдызбы десе от экен,
Дүмүрөйгөн көп караан
Токойбу десе эл экен.
Кайкалап жаткан караанча
Камышбы десе сел экен.
Мунарык тарткан калың өрт
Камгакпы десе эл экен.
Курттай бир кайнап көп калмак
Бусурманды курчап бир алган кези экен.
Казылган кара ор экен,
Бет алдында дүмүрөйгөн,
Белеспи десе эл экен.
Бейили курган көп кытай
Берениң Манас баш кылып,
Алакандай дин ыслам
Бейпайга салган кези экен.
Ошондо Бакай канзаада
Санаган ою бөлүнүп,
Кан аралаш чиркин жаш:
«Канымды кайдан табам», - деп,
Ошондо, акырек ылдый төгүлүп.
Көөдөнгө батпай көп санаа,
«Көк жалды кайдан табам», - деп,
Көзүнүн жашы он талаа.
«Алты шердин кенжеси
Атышып кытай сойду, - деп,
Талаада сөөгү көмүлбөй,
Менин айкөлүм кайда болду, - деп,
Бел байлап белес-белимден,
Айрылдымбы ушинтип,
Айкөл Манас шеримден.
Бүгүнкү көргөн эртең жок,
Алдап жүргөн сен белең
Атаңдын көрү, дүйнө шок!
Кызырдуу айкөл шеримди
Кытайлар кыйкырып байлап алган го,
Бээжиндеги ургаачы
Бегимди айгыр салган го.
Караса көзгө илинбейт,
Кайсы экени билинбейт,
Кытайлар көрүнөө байлап алган го,
Каканчы кандын алдына
Кабыланды тартуу кылып салган го!»
Кейип Бакай, көп ыйлап,
Кененим султан, - деп ыйлап,
Чай алган тоонун кентинде
Токтоп жүрөт зор Бакай:
«Жан биргем Манас кайда», - деп,
Жоктоп жүрөт эр Бакай.
Досу Манас анда жок,
Жоктоп жүрөт зор Бакай.
Астындагы Көктулпар
Сабап жүрөт зор Бакай,
Кабыланга кайгырып,
Каршы-терши жыгылган,
Кырылган кытай өлүктөн
Карап жүрөт зор Бакай.
«Өлбөй тирүү жүргөндө
Не мураска жетем, - деп,
Кызырлуу шерден айрылып,
Тирүү кантип кетем», - деп,
Минген аты Көктулпар
Коштогону Арбуудан.
Ошо кезде Тайбуурул
Асый чыкма мал экен,
Акжолтой Бакай кабылан
Эрикпеген жан экен.
Асый чыкма Буурулдун
Көкүлү көк жибек менен түйүлүп,
Куйругу куу шайы менен түйүлүп,
Ок өтпөс жабуу жабылуу,
Буурулдун башында үкү тагылуу.
Туудурдум деген ата жок,
Туудум деген эне жок,
Белгилүү кандын Сайкалы
Белекке берген Арбуудан,
Карача кандын Сайкалы
Тартууга берген Арбуудан.
Жетелеп Бакай кожосан,
Бадана кийип балкылдап,
Арбууданды жетелеп,
Адырдан чыкты көрдүңбү
Бадыша Бакай жаркылдап,
Жеткилең Манас достуна
Жетип берди Буурулду.
Белгилүү Манас канына
Белекке берди Буурулду,
Кытайдан кыстоо, көп азап
Көргөндө берди Буурулду,
Киши көрбөс дүмөктү
Көргөндө берди Буурулду,
Бендеси көрбөс азапты
Тартканда берди Буурулду.
Мелтиреп кармап кайран шер
Аккаңкыны далыга
Артканда берди Буурулду,
Азапты Манас каныңыз
Минтип, тартканда берди Буурулду.
Азапты тарткан себеби
Аккула окко учкан жер,
Алмамбет шейит кечкен жер.
Канатынан кайрылган,
Кара кылып отурган
Кан Чубактан айрылган.
Баатырыңдын артыкча
Кеткен экен чамасы,
Бир көрөргө зар кылып,
Шейит болуп ал өлгөн
Улак кандын баласы.
Кара болот кыргагы,
Шейит болгон Бээжинден
Кара туткан Сыргагы,
Баатыр канкор төрөнүн
Аккуладан айрылып,
Баатыр Бакай барбаса
Баатырдын колго түшөр убагы.
Бек кайгырып берен шер
Аккелтени таянып,
Баатырың капаланып калыптыр.
Кара кытай, көп манжуу
Бу капасын билгенде:
«Тирүү кармап алам», - деп,
Кабыланды тегеректеп алыптыр.
Теги жандан түңүлүп,
Теңизиң араң турганда,
Тең курбу Бакай кабылан
Теңизиң гана жетип калыптыр.
«Атышка кийген суп чепкен
Асылым достум кийгин, - деп,
Алты айга чыдайт Арбуудан
Белекке алып мен келдим,
Береним төрөм мингин», - деп,
Өлчөөлөп Бакай кожосан
Өчкөн отун тамызып,
Арбайып жөө турганда,
Баатырдын өлгөн жанын тиргизип,
Тиргизип минтип жүргөнү,
Ободон жылдыз козголгон,
Бакай менен Манасың
Алты жашта дос болгон.
Ак буудай унун чайнашкан,
Келеме шарып кармашкан.
Достусу жөө турганда,
Тоодой Бакай токтобой,
Түшө калып жүгүрүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Арбуудандын үстүнө,
Булгаары тердик, ак токум
Куштап кылган Каныкей,
Ошол Арбууданга чак токум,
Алмамбет кылган Аккаңкы,
Арткы кашы чылк күмүш,
Эки каптал эн темир,
Курч уютуп машаган,
Курдашың Алмаң жан достуң
Кабыланга куп ылайык жасаган.
«Эңкейиште эзишсе,
Тамандашып айкөлүң,
Эчендер менен кезишсе,
Ээри кыйрап кетет, - деп,
Шашылыш жерде айкөлүм
Ажалы бөөдө жетет», - деп,
Артык кылган Аккаңкы
Аккулага чак каңкы,
Алып Манас токуса,