Манас - Саякбай Каралаев - 13

Алымыңды бергин, - деп,
Ак асаба туу салып,
Айгайлаган чуу салып,
Ургаачыдан уз сурап,
Алымына Алөөкө
Өңчөй сулуу кыз сурап,
Дегенге бачым көнгүн, - деп,
Кыймылдаган малыңдан
Бажыны бачым бергин, - деп,
Алтын, дилде артууга,
Кызыл куйрук нар бер, - деп,
Кыстап түшүп турушту,
Тобокел - деп бел байлап,
Токтобой Кошой абакең
Элчиси менен урушту.
Кудайназар куу чокмор
Белиме таңуу кылгамын.
Угар кулак, көрөр кез
Куу тулпарчан Кутунай
Медер кылып тургамын.
Чоң себилге курчанып,
Алым алчу балбанга
Атыш кылып кол салып,
Желеден айгыр минишип,
Жерден бакан алышып,
«Жаапырым!» - деп салышып,
Жаман уруш болгонбуз.
Ат салышкан жеке жок,
Айрылбаган чеке жок,
Камчы менен кагышып,
Айбалталап чабышып,
Айза менен сайышып,
Түз жер айкын талаада
Түгөнүшүп калышып,
Дегенине көнбөстөн,
Ал алымын бербестен,
Кылыч кыйрап жаркылдап,
Айбалта башка шакылдап,
Белгилүүсүн жайладым,
Келгендерин талкалап,
Маргалаң көздөй айдадым.
Кызыкты кыйла баштадым,
Арага келген балбанын
Аябай кырып таштадым.
Бузукту мындай салгамын,
Бул Алөөкө кан менен
Булкулдашып алгамын.
Арага келген элчиге
Абаң Кошой карыя
Айкырып айза сайгамын,
Апсиси бузук ит менен
Айгайлашып калгамын.
Күчтүүсүнгөн акмакка
Күркүрөп айза сунгамын.
Күрмөчөнүн, таштуусун,
Эченин өлүм кылгамын.
Кошой абаң бой бербей:
«Балам, Манас, кебимди ук,
Койгулашып турамын.
Жылгындуу Кең-Кол, Талас бар,
Мекен кылып конуп бер,
Шер болуп Манас, туулдуң,
Бизге караан болуп бер!
Бабаңдан калган жериң тап,
Атаң өткөн Каракан
Өлүмдөн калган элиң тап!
Канзааданын өз көзү,
Калмакка жүрөр жан барбы,
Караңгүн, Манас, эл кайда?!
Бекзааданын тукуму,
Бээжинге жүрөр жөн барбы?
Берен болуп жаралдың,
Берен Манас, эл кайда?!
Көчүп келип, сен Манас,
Мекен кылгын Таласты,
Кудайдан сурап жүргөнбүз,
Жакыптын уулу Манасты.
Улук болуп, бел болгун,
Уялуу коргон шер болгун!
Эки тизгин, бир чылбыр,
Эптеп колго сен алгын,
Кытай эмес кылымга
Кыраан Манас, кол салгын!
Бел байлаган белимсиң,
Арка кылып абыдан
Алда Таала кудайдан
Сурап жүргөн шеримсиң!
Үзүлгөндү улап бер,
Чачылганды жыйнап бер!
Туягымсың, белимсиң,
Таалайга кудай чыгарган
Көк жал Манас шеримсиң!
Шер болоруң билгемин,
Көңүлдүн черин жазат, - деп,
Алда Таала кудайдан
Сени сурап жүргөмүн!
Күптүнү жазар дарымсың,
Күрдөлдү чечер барымсың!
Медер туткан белимсиң,
Бейпайга калган бул элди
Ажыратар шеримсиң!
Алдадан тилеп көп жүрдүм,
Арслан Манас кабылан
Качан келер, - деп жүрдүм!
Бүгүн Манас, кулунум,
Көп сүйүнүп турамын!
Кеткеним келип конду, - деп,
Кемиген жерим толду, - деп,
Абийирим келип жабылып,
Абаң Кошой карыга
Арслан Манас табылып,
Ачылган абийирим жабылып,
Айланайын Манасым,
Аркайып кары кетпеген
Кең Ала-Тоо жериң бар,
Сурап ичип тойбогон,
Сугалагын койбогон,
Караңгыда айдаса,
Кабыландай жойлогон
Калың кыргыз элиң бар!
Шер болсоң, Манас, элиң тап,
Алтайдан көчүп жериң тап!
Ал Алтай сага жер болбос,
Кан төгүшүп баш кескен
Кара калмак эл болбос!
Чоң атакең Каракан Каракандан тараган
Айтсам сөзүм зар эле.
Атаң Жакып баш болуп,
Каракандын колунда
Сегиз уулу бар эле.
Каракан атаң өлгөндө,
Калың кыргыз уругун
Кара калмак, манжуулар
Камчыга ченеп бөлгөндө,
Каракандын сегиз уул
Боортоктоп баспай жаш калып,
Болбой баары мас калып,
Каарына кытай салыптыр,
Кол-аягын байлаптыр,
Туш-туш жакка айдаптыр.
Түпкө чогуу жетиптир,
Туш-тушка бөлүп кетиптир.
Бирөөн айдап Эренге,
Бирөөн айдап түшүрүп,
Кечип чыкпас тереңге.
Бирөөн айдап Алтайга,
Бирөөн айдап Доңдуктан ары Каңгайга.
Бирөөн айдап жиберип,
Желпиништин оюна,
Бирөөн айдап жиберип,
Жет-Кайт жердин боюна
Кабар да жок, сөз да жок,
Кулак угуп, көз көргүс
Кабарсыз жайга өттү, - деп,
Ушул кезде түңүлөм.
Кайра келбес чын жайга
Кайран балдар кетти, - деп,
Ат бороюн сыдырдым,
Туугандан кабар угууга
Турбай жерди кыдырдым,
Тууган таппай безиктим,
Туура ишим ак экен,
Тууганга, Манас, кезиктим!
Жетип көчсөң Алтайдан
Жергеңди бузбас көчүң бар,
Кырк кандын эли кытайда
Канча атаңдын өчү бар.
Кара калмак, кытайдан
Айылыңды бөлүп жат кылгын,
Акыры көчүп жетүүгө
Айгырды бычып ат кылгын!
Колума аман сен тийсең,
Кылымга кыргын салармын,
Кырк уруу болгон кытайдын
Кандыгын тартып алармын!
Түгөнбөгөн көп элге
Түз кирип айза сунармын,
Түгөнүшүп жоо чыкса,
Туу түбүндө былк этпей,
Тууңду кармап турармын,
Туура тийсең колума
Кылымга кызык кылармын!
Келип алып сен консоң,
Кошойго караан сен болсоң,
Кармашарым - Каканчым.
Канча өчүм бар манжуу
Ырдап берер ырым бар,
Анан айтар сырым бар,
Төгөрөктүн төрт бурчу
Төбөлөшөр чырым бар!
Алтайдан көчкөн көчүм бар,
Алышар жерде өчүм бар,
Ашкере айтар сырым бар,
Арсланым, тийсең колума
Ааламга салар чырым бар.
Кыр жагымда кытай бар,
Кыйрашар жоом далай бар.
Ой жагымда орус бар,
Олушар душман далай бар.
Маңдайымда бараң бар,
Басташар жоом далай бар.
Төптөп айтар сырым бар,
Төрөм, тийчи колума
Эчен бир салар чырым бар!
Көрүп турсаң көз жетпейт,
Жөө жомокту мен айтсам,
Абакеңе сөз жетпейт!
Кармашарым Каканчын,
Калайманды салууга
Айкожонун Билерик,
Ошо күндөн ушу күн
Самаркандын Жарманас,
Билерик экөө бир жерде.
Темир аркан кытайдын
Торунда турат, - деп угам,
Терең казган кытайдын
Орунда турат, - деп угам.
Кыяматтын кыстоосун
Көргөнү турат, - деп угам,
Кыйла жыл болду жатканы
Өлгөнү турат, - деп угам.
Ошолор эске түшкөндө
Туура жакка салган там
Туталанып ич күйүп,
Тутамга келбейт курган жан!
Кыйноодо балдар ал үчүн,
Кыстоодо жүргөн жан үчүн
Кылчайбай колум жыйсам, - деп,
Кыжылдаган кытайга
Кызык кыргын салсам, - деп,
Айзалаша топ бузсам,
Ажал жетсе окко учсам!
Бээжинге барып конушсам,
Байланып жаткан эр үчүн
Жапааны жаман көрүшсөм,
Жайы-кышы урушуп,
Канды суудай төгүшсөм,
Ажал жетсе өлүшсөм!
Айкожонун Билерик
Уудан кармап алыптыр,
Самаркандан Жарманас
Сен - деп кармап алыптыр,
Сынчыларга сынатып,
Аны да орго салыптыр!
Аман чыкса Жарманас,
Дегениме көнө көр,
Кыяматка барганда
Кылчайбай жүрсүн ошол жан
Карындашың бере көр!
Карындашың берериң Айтсам сөзүм дагы бар,
Кокус өлсө Жарманас
Таңда магшар күнүндө
Султаным, сенде каны бар!
Ошо камалып жаткан жан үчүн
Кантип чыдап турамын.
Сакалымдын агында,
Сапарым чукул барында
Кытайга уруш кыламын!
Байлоодогу бакырды,
Ажыратып алармын!
Он эки миң колум бар,
Жерин кайкып ашамын,
Ордо жүргөн алардын
Төбөсүнөн басамын!
Азапты артык саламын,
Алда Таала жар берсе,
Кордукта жүргөн балдарды
Ажыратып алармын!
Эл өөдөгө тартарда
Ат кара тил мезгилде
Анан кызык саламын!
Жамгыр кылып, жаа тартып,
Мөндүр кылып, ок атып,
Кытай менен сен өзүң
Кыргын болуп жатканда
Ажыратып аламын!
Күн мезгили бир алты ай
Күндү катка салып кет,
Күн эсебин алып кет!
Толкуган кара кытайга
Тополоңду саламын,
Кытай менен сен өзүң
Тойпоңдошуп жатканда
Так ошондо барамын!
Айтсам кызык мунум бар,
Айтылган сөздө жүйөө бар,
Сегизинин кенжеси,
Каракандын кулуну
Улак кан деген бирөө бар.
Кыргынды кыйла салганда,
Кытай камап калганда,
Кытайдын кылган кордугун
Билип кетти - деп уктум,
Ала качып Кайып чал
Көөнө-Турпан четинде,
Каргышка калган барбардын
Куюлган кутпа бетинде,
Томуктай болгон тоо жок,
Токумчалык коо жок,
Лоп дарыя бетинде,
Ары жагы токой четинде,
Урааны кыргыз улуу журт,
Атагы Нойгут эл экен,
Ал Нойгутту сураган
Карача деген кан экен,
Карачанын калкына
Кас болгонун билиптир,
Кандан тукум калсын, - деп,
Ошого алып кириптир.
Аманат, - деп, - Кайып чал,
Карачага бериптир.
Нойгут каны Карача
Касиеттүү жан экен.
Кан Каракан туйгундан
Калып калган белек, - деп,
Ошол өңдүү туйгундун
Бир баласы керек, - деп,
Баланы барып бергенде
Тоюна токсон бээ союп,
Журт кубанып чуркурап,
Казына чачып той кылып,
Көп калайык чогулуп,
Абийирди артык салды - дейт,
Ал Улак кан байкушка
Улак кан деп ат коюп,
Ак үйлүү кылып алды - дейт.
Дегенине көндү - дейт.
Кызыл көйнөк, айча бел,
Кылтылдаган сулуудан
Катын алып берди - дейт.
Ордо күтүп, кан болуп,
Орунтуктуу жан болуп,
Кымыз ичкен мастыгы,
Кыялы чата жаштыгы
Бүтүн бойдон жоголуп,
Карачанын шаарына
Султан болуп оңолуп,
Сан кара күтүп, бай болуп,
Жыргап жүрөт, - деп угам.
Туугандан кабар барбы, - деп,
Келген менен кеткенден
Сурап жүрөт, - деп угам.
Эрен да ошол, эр да ошол,
Эреним, сенин өзүңө
Жолдош болор шер ошол!
Казылган арык укуму,
Канзааданын тукуму!
Маңдайга чыксаң бел ошол,
Балам, сенин өзүңө
Жолдош болор эр ошол!
Тууганың Манас келди, - деп,
Алты күлүк ат берем,
Улак кандын өзүнө
Алакандай кат берем.
Кармап мингин баатырым,
Жылкыдан тандап бууданды,
Кыжылдаган кытайга
Кыйрашып согуш кылганда
Алып барам ээрчитип,
Улаккан сындуу тууганды.
Бел байлаган бел ошол,
Белгилеп барсаң, кулунум,
Берен тууган Улак кан
Белиңе таңуу эр ошол,
Арбагы оор жан ошол.
Сегиз уулдун кенжеси,
Бир кудайдын мендеси
Жолдош болор эр ошол!
Эрдиги журтка сынаакы,
Ары тууган, ары эр
Арслан Манас өзүңө
Табылбай турган мураапы!
Этеги жайык, ичи кең,
Эрге ылайык кең далы,
Ары ырыстуу, акжолтой
Күйүп жүргөн кези ушул!
Маңдайдагы барааның,
Бадышанын Улак кан
Жакын сенин карааның!
Ары балбан, ары эр,
Улак кан жайы ушундай Акылга толук кеменгер!
Улак кан тийсе колуңа,
Кыя да ошол, бел да ошол!
Ит өлгөн кара кыямга
Жарап берер эр ошол!
Айтсам сонун мунум бар,
Арсланым Манас угуп ал!
Тилимди ал, кайра бара көр,
Кырк уруу кытай колунан
Кыргыздын каны Акбалтай
Ажыратып ала көр!
Сен быякка келгенде,
Кырк үйлүү болгон кыргыздын
Кара кытай, көп манжуу
Төбөсүнөн баспасын
Төрт түлүгүн чачпасын!
Өөдөгүсүн тийбесин,
Өрттөп, кырып ийбесин!
Кабылан көк жал өзүң жок,
Кайраттуулар өлбөсүн,
Калгандардын баарысын
Кара кытай, манжуулар
Камчыга ченеп бөлбөсүн!
Көптүгүнө салбасын,
Сен баргыча элиңдин
Көлүгүн тийип албасын!
Түбүнө чогуу жетпесин,
Кара калмак, манжуулар
Катын-кыздын баарысын
Олжо кылып кетпесин!
Кутман болчу өзүңө,
Кутубийди сойбосун,
Кудайдын атын жат билген,
Курандан тиктеп кат билген,
Мендеден сонун кеби бар,
Ошпурдун уулу Кутубий
Манаска мураа жолдошуң Сага көлөкө болор чени бар!» Деп, ошонтүп, кан Кошой,
Билбегенди билгизип,
Манасты жолго киргизип.
«Оомийин!» - деп, кол жайып,
Оң батасын көп берип,
Колун кармап кабыштап,
Акбалтай менен бай Жакып,
Кутубий баштап бир тобун
Манас канга табыштап,
Кумурскадай кытайга
Кулжуңдашсаң жаман ат,
Айдоого кеткен кырк үйлүү
Арсланым, сага аманат!
Ажал жетип, күн бүтсө,
Арслан Манас, көк жалым,
Арслан Кошой өлүчү.
Абаң Кошой өлбөсө,
Акыретти көрбөсө,
Ат кара тил болгондо
Кең Алтайдан көрүп ал!
Бекер кыргыз эл эмес,
Кыйла кыргын салышпай,
Жатар Кошой мен эмес!
Ажалым жетсе өлөрмүн,
Убак жетип, күн бүтсө,
Кыямат жүзүн көрөрмүн,
Кызырлуу Кошой абакең
Жолдош болуп берермин.
Айгайлаган кытайга
Атышты арбын салармын,
Кара курттай капырдан
Канкор Манас, кулунум,
Ажыратып алармын.
Кысталган жерде көрөрмүн,
Кыйрашып жаткан жериңде
Кыраан Манас, кулунум,
Караан болуп берермин.
«Оомийин!» - деп, кол жайып,
Олуя Кошой абакең
Кан Манастай балага,
Токсон кара буканы
Кескилетип жиберип,
Берген экен садага.
Алтындаган чоң кисе
Моюнуна салышып,
Чоңдугу тоодой эр Кошой
Жаратканга жалынып,
Барбаңдай басып төтөлөп,
Меңсиз аппак боз бээни
Берениң Кошой жетелеп:
«Канкорду кудай үстүн кыл,
Кытайды кудай астын кыл!
Жараткан жалгап кала көр,
Кабылан тууган шер кылдың,
Манасты колдоп кала көр!
Белге таңуу бел кылдың,
Алты шердин кенжеси
Арсланды кудай колдочу!
Маңдайдагы бараанды,
Бадыша кудай себепкер
Маана кылып берипсиң
Манас кандай караанды!» Деп, ошонтүп, абакең
Бата берип калды эми.
Алачыктай ак бээни
Арслан Кошой абакең
Курмандыкка чалды эми,
Кыраан Манас көк жалды
Кысталыш жолго салды эми.
Каарданып аттанып,
Канкор Манас ошондо
Кан Кошойдон бата алып,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Олуядан кеп угуп,
Кенже агасы Улак кан
Аман экен - деп угуп.
Кыйла кымбат жерин таап,
Кызырдуу Кошой эрин таап,
Кошойдон мыктап кеп угуп,
Кайран кыргыз тоо-тоого
Кайып болду деп угуп:
«Кыргыздын баары кырк үйлүү,
Атам Жакып баш кылып,
Бир көчүрүп алайын,
Кезиксе душман мытаамдын
Бирөөн койбой кырайын,
Кайып болгон кайран журт
Кайра көчүп бир келип,
Анан кийин жыяйын!» Деп, ошонтүп, Манас кан
Күп-күп этип күүлөнүп,
Күркүрөп көк жал сүйлөнүп,
Эки жакты каранып,
Эзелден көк жал арслан,
Эрди-мурдун жаланып,
Каарданып тутулуп,
Канкор тууган кырааның
Ач арсландай жутунуп,
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш,
Кашкайып чыгып бөлүнүп,
Кызыр чалган кыраандын
Көк жалдык түрү көрүнүп.
Астындагы Торучаар
Куландай кулак жапырып,
Куюнча жерди сапырып,
Желгенине жел жетпей,
Жеке жүрдү Алтайга,
Басканына мал жетпей,
Бачым жүрдү Алтайга.
Өзү көргөн жол менен,
Өзөндүү булак суу менен,
Эрениң кайдан аянды,
Кара кырды Тал-Мазар
Тал-Мазарды таянды
Тал-Мазар жетип конду эле
Ал күнү абаң-шер
Мазарга конок болду эле.
Муну мындай таштайлы,
Ары жактан кабар баштайлы.
Бадышалык тагына
Барган экен Дөөдүр алп,
Эсенкандын алдына.
Бар экен каардуу кан аты,
Улугунун алдында
Ургаачыдай жүгүнгөн
Кытайлардын адаты.
Дөөдүр барды энтеңдеп,
Эр Манастан келтек жеп,
Өкүргөндөн бакырып,
Өрүктүн башын жапырып,
Бакырыгы баш жарып,
Өкүрүгү таш жарып,
Чакчелекей чаң болуп,
Башы-көздүн баарысы
Кызыл челек кан болуп,
Тегереги чынар бак,
Ортосунда алтын так,
Ал тагынын алдында
Сейилге салган чоң килем,
Чылк жибектен токуган,
Баскан менде чочуган,
Алтын түстүү чоң килем,
Кырк жылы сууга чыласа,
Кыярып бети оңбогон.
Сексен жыл селге таштаса,
Серпилип чирип оңбогон.
Килем салган тагында,
Олтурган экен Эсенкан
Бадышалык тагында.
Эсенкандын алдында
Шуру отогот, маржан таш
Кутурган кытай ушундай
Зуңтуңдун каны аралаш.
Карыпчы кийген каны бар,
Карыпчысын калдайтып,
Калдайынын баары бар.
Кан алдына жүгүрүп,
Дөөдүр алп жетип барганы,
Бара сала ал Дөөдүр
Канына кабар салганы:
«Иш ушундай, угуп ал,
Кырдырып салдык канкорго
Кымбатым, каным, угуп ал!
Чоңдугу тоонун теңиндей,
Кызыталак канкорго
Согушкан өлө бергидей.
Алптын баарын аймады,
Эрендин баарын жайлады,
Алышкан аман калбады,
Катылышып баргандын
Бирөөн койбой жайлады.
Дөңгө менен Каман алп,
Кайчы кулак кошо бар,
Бир талайын кармады,
Каражолтой канкорго
Кабылган аман калбады.
Ишенген Дөңгө алпыңды,
Кырып ийди ал бурут
Бирөөн койбой калкыңды.
Кырды кыйла жаныңды,
Олжолоп алды оңбогур
Кырк төөдө алтын, малыңды
Кочкуларды коройтту,
Катылгандын баарысын
Кагып жерге соройтту.
Балбандарга чыр кылды,
Кызыталак ал канкор
Кыяматка баргыча
Унуткусуз сыр кылды.
Эчен үйдөй балбаның,
Алдына каршы барганың
Кулап аттан жыгылды.
Кызыталак ал бурут
Каарданып Балтай урса,
Малакай учту дыркырап,
Баргандардын баштары
Балта тийди быркырап,
Баргандардын баарысы
Жаны чыкты чыркырап!
Менде-менде жатабы,
Кызыталак буруттун
Бээжинге тийди чатагы.
Өрттөнүп кеткен ал бурут,
Баламдын аты - Жинди - деп,
Коюлган аты - Чоң Жинди,
Манастыгын ким билди?
Каарды катуу баштады,
Баргандарды тырайтып,
Такыр кырып таштады.
Таштууларды талкалап,
Таза кызык кылганы.
Күрмөчөнгө кол салып,
Күйүттү канкор кылганы,
Күпчүңдөтүп баарысын
Ай-талаага кырганы.
Белгилүүнү жалмады,
Бет алган аман калбады,
Берендерди мекчейтти,
Бет алыша барганды
Баарын союп чекчейтти.
Каарды катуу баштады,
Кан Эсенкан, сизге арыз Калкыңды кырып таштады!
Калдайыңды кармады,
Таш сайынган кытайдан
Такыр бирөө калбады.
Такаат берген бирөө жок,
Барган балбан шашканы,
Балааны артык баштады,
Баргандардын баарысын
Тыйпыл кырып таштады!
Кызыталак бурутуң
Кан агызып суу кылды,
Каканчынын журтуна
Калың кымбат чуу кылды.
Балбандарды чектеди,
Катылганды тим койбой,
Баарын бирдей өрттөдү.
Тыргоотуң тыйпыл жыйылды,
Кызыталак буруттан
Барган адам кырылды.
Айдарлуусу катылып,
Азапты артык баштады,
Кызыл чоктуу кыраанды
Кыргын кылып таштады!
Балбан Дөңгө дагы өлдү,
Кызыталак буруттан
Барган жандын баары өлдү.
Жору куйрук Жоон алп
Кайчы кулак Каман алп,
Катылып Кочку дагы өлдү.
Улук элең Эсенкан,
Уят болуп турамын,
Ушулардын баары өлдү.
Жалгыз кирип кол салып,
Жапааны жаман баштады,
Жардай, төөдөй балбанды,
Жаның чыккан ал бурут
Жалпы кырып таштады.
Келген балбан кан өлдү,
Ошо бурут канкордон
Кез болгондун баары өлдү!
Катылганды кармады,
Жолу каткан буруттан
Жоологон аман калбады.
Жолуккандын баарысын,
Жоксон кылып айдады!
Айдарлууңду тул кылды,
Ишенип жүргөн балбанды
Бир чапканда күл кылды!
Жети күн тынбай аралап,
Жетимиш жерден жара жеп,
Баштын баарын жардырып,
Балбандын баарын алдырып,
Акылынан шашыптыр,
Ишенген Жолой балбаның,
Чыңыроон тартып жөлөнүп,
Чылгый канга бөлөнүп,
Ашып-шашып антаңдап,
Алдыра турган болуптур.
Жарадар болуп ал кетип,
Былкылдай турган шайман жок,
Денеден кара кан кетип,
Көп жигитин кырдырып,
Өз дүйнөсүн эр Жолой
Чачып келди - деп уктум,
Өлө турган болгондо,
Күндү жайлап жиберип,
Качып келди, - деп уктум!
Баатырларын кырдырып,
Жаман келди, - деп уктум!
Балбандарын кырдырып,
Араң келди, - деп уктум!
Өзүм көрдүм бурутту,
Чарпышарга чама жок
Алышарга амал жок!
Беттеп менде барабы?
Кызыталак бурутка
Беттешкен тирүү калабы?!
Артык балбан, артык шер,
Үйүң күйгөн куу бурут,
Адамдан чыкпайт мындай эр!
Орто бойлуу, кең далы,
Беттеп менде келе албайт,
Кызыталак бурутту
Бет алып менде жеңе албайт!
Каарданса жөн эле,
Каканга бүлүк салгыдай,
Кармашкандын баарысын
Такыр кырып салгыдай!
Ок өтпөгөн тон кийген,
Ок жетпеген аты бар,
Оңой эмес буруттан
Жаралган экен каркыбар!
Сыягы бөлөк, заары күч,
Катылышсаң өлөсүң,
Кайран жандан күдөр үз!
Айбаты күчтүү, артык эр,
Алышсак кылат кара жер!
Койдой кордук баштады,
Койгулаша кеткендин
Кокосун сууруп таштады!
Беттеп уруш сала албай,
Балбан качты чунайып,
Темир аркан торчонуң,
Тегиз канжар колчонуң
Өлүп кетти тырайып,
Кармашкан баш үзүлүп,
Өлүп кетти сырайып,
Кызыталак бурутту,
Эңкейтип менде алгысыз,
Менде жеңип калгысыз!
Улук да экен, кан да экен
Уйпаланган бул бурут
Ушундай азап жан экен!
Кабагы бийик, заары күч,
Катылган болсоң бурутка,
Кара жандан күдөр үз!
Кирпик, кашын карасам,
Төө көтөргүс жүк болгон,
Эки беттен чыккан заар
Беш байпактык түк болгон!
Кызыталак бул бурут
Бул Алтайда туулган,
Эстебей калган экенбиз,
Энеси талак бурутуң
Эми салды чуулган.
Менде жеңип алгысыз,
Беттеп менде баргысыз.
Кармашып менде алгысыз,
Какан жеңип алгысыз.
Теңир урган бурутуң
Телегейи тең экен.
Ичин карап отурсак,
Жер жүзүнөн кең экен.
Кызыталак бурутка
Орногон темир чеп экен.
Алышкан жеңип алалбайт,
Бай-бай бурут эр экен.
Каттап менде баралбайт,
Катылган тирүү түк калбайт.
Мендеден түрү бир башка,
Бээжинди бузат көй кашка!»
Муну укканда Эсенкан,
Каарданып туралбай,
Каарды катуу баштады,
Катуу келип ачуусу
Калдай, шибээ, тыргоотун
Кырып ие таштады.
Калдайынан кеп угуп,
Кан Жакыптын Манасы
Катуу чыкты, - деп угуп,
Манжуусунан кеп угуп,
Балакет чыкты, - деп угуп,
Каарды катуу баштады,
Минген алтын тагынан
Улук экен Эсенкан
Учуп кете таштады.
Жаны калбай бакырып,
Жаң-жуңдарын чакырып,
Эси кетип бакырып,
Эр Эсенкан ошондо
Жоролорун чакырып,
Мунарга жарык жагылып,
Доолбас бекем кагылып,
Доолбас үнүн укканда,
Каптап кетти көп улук!
Так үстүндө Эсендин,
Дагы эмине болду - деп,
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң
Эсенкандын сырдашы.
Луйпу, Шуйпу - эки аяр
Эсенкандын курдашы.
Балбандарын бакырып,
Аяр, сырдаш-курдашын
Бачым кел, - деп чакырып,
Каарды катуу баштады,
Калдай билгич сыйкырга
Буйрук кебин таштады.
Анталаңдап чу коюп,
Эсенкан үнүн укканда
Манжуунун баары дыр коюп.
Доолбас үнү бакылдап,
Жезнай үнү такылдап,
Так алдында көтөргөн
Тору ала желек туу болуп,
Толуп жаткан чуу болуп,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Кыйкырбай Эсен калбады,
Эсенкандын жанында
Кынжыдагы балбаны.
Балтанын сабы ийилип,
Балбандын баары жүгүрүп,
Асманга учуп топурак,
Кан белгисин кылганда,
Доолбасты урганда
Аскер кайнап топурап,
Албан түрдүү балбаны
Каны буйрук кылган соң,
Кумурскадай быжылдап,
Курчап жетип калганы.
Балбандары башкача,
Бакырыгы таш жарды.
Баягы Эсен көйкашка
Кабарга барган сынчыны,
Койбой жыйып алганы:
«Манасты таап келбейт», - деп,
Кан Эсенкан ошондо
Салып турган жаңжалы:
«Билип жүрдүм чыгарын,
Кызыталак буруттан,
Бурут деген журуттан,
Туулбастан алты жыл
Эчак мага билинген,
Кызыталак буруттан
Аты Манас чыгат, - деп,
Калайманды салат, - деп,
Ушу турган Бээжиндин,
Кандыгын тартып алат, - деп,
Бичигиме чийилген.
Кебетеси-кешпири,
Кечикпей айттым, аярлар,
Сөлөкөтү-сөлбөтүн,
Туулуп-өскөн келбетин,
Билип айттым, аярлар!
Аты Манас ушу - деп,
Уулду байлап келипсиң,
Туура ишке жарагыс,
Бир кулду байлап келипсиң!
Айттым эле мен бая,
Уктуң эле сен бая!
Туулганда белгисин
Туура айтып бергемин!
Туура шайлап жиберсем,
Тумшуксуз аяр, билбедиң!
Туулганда ал Манас,
Кулагы учу тешилүү,
Сүннөтү кесилүү,
Чекеси жерге жетти эле,
Сексен күнү жамгыр жаап,
Зилзала жүрүп кетти эле.
Көрсө Манас өзү экен
Атаңдын көрү, аярлар,
Ашык көргөн кези экен.
Эл сынчысы Чоң Аяр,
Кечээ бурутту чаап алганда
Буласын булап кедейди,
Олжо кылып салганда,
Ошол аяр айтты эле,
Буруттан шумдук уул тубат,
Адамдан жетик уу тубат,
Каканчындын Бээжинге
Калайман салчу чуу тубат!
Ушу турган Бээжинди
Өрттөп кетер уул тубат!
Кыйшыгы жок кын экен,
Чоң Аярдын айтканы
Төгүн эмес, чын экен.
Өрттөнүп кеткен ал бурут,
Көрбөй көздөр кашайып,
Алтайда туулган кези экен!
Атаңдын көрү, куу бурут,
Аман болсо көрөрсүң,
Бээжинге салат чуу бурут!
Бедөөнүн жалын өрүп ал,
Берен Манас канкорду
Беш-алты жылдын ичинде,
Бээжиниңден көрүп ал!
Буурсунду бурдурбайт,
Бузук салса ал бурут
Бул Бээжинге турдурбайт.
Кызыталак ал канкор,
Кылымды бузган ал анткор
Чалыяр баспас бул Бээжин
Чалкалап кирчү жан ошол.
Сулайман тийбес бул Бээжин
Сурак алчу кул ошол.
Оңой Манас уул эмес,
Чарпыша кетсе Каканды
Талкан кылбас ал эмес!
Аярлар сени жиберсем,
Кокуй болгон экенсиң!
Көрбөй көзүң кашайып,
Атаңдын көрү, манжуулар,
Сокур болгон экенсиң!
Алтай басып манжуулар,
Жүрбөй калган экенсиң,
Колуңдагы баланы
Билбей калган экенсиң!
Каарданып дүпүлдөп,
Каарды катуу баштады,
Сынап барган алтымыштай аярын
Бирөөн тирүү койбостон,
Такыр кырып таштады.
Калдайдан кабар кеп угуп:
«Кан Манас чыкты», - деп угуп,
Катуу буйрук баштады.
Көк күбөнү жамынды,
Көрөр болсоң Эсенкан
Көк жолборстой чамынды.
Каарды катуу баштады,
Калың тыргоот, манжууну
Кырып ие таштады.
Коңгуроо белги кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Каны өкүм кылганда,
Калк жыйылбай турабы?
Эсенкан каарын төккөндө,
Кумурскадай көп кытай
Жыйылбай карап турабы?
Алтын такта Эсенкан
Азапты катуу баштады.
Эсенкан каарын көргөндө,
Күрмө кийген күчтүүлөр
Жандан кечип таштады!
Таштуулары жүгүрдү,
Байлоодогу балбандар:
«Өлдүк», - деп жандан түңүлдү.
Кан Эсенкан бакырып,
Көп аскерин чакырып:
«Күрмө кийген күчтүүң кел,
Таш сайынган тазаң кел,
Айзага камбыл ыктууң кел,
Аябаган мыктууң кел!
Жоо бөрүсү эриң кел,
Жолобой, жоого тийүүчү
Жоон көкүрөк бөрүң кел!
Коркогуң коюп, эриң кел,
Айза тийсе солк этпес,
Баатыр болуп барчуң кел!
Беттешип жоого барганда
Бет алышып сайышып,
Мээнетти мыктап салчуң кел!
Кара мылтык карс этсе,
Кайра тартпай кирүүчү,
Кажыбай жоого тийүүчү
Улуксуган жаның кел,
Мына ушундай баарың кел!
Кайраты артык эриң кел,
Ал канкорго айкырып,
Аянбай айза сунчуң кел!
Айгайлап журт кырылса,
Ашып-шашып кетпестен
Туу түбүнө турчуң кел!
Чын кайратман баарың кел,
Ат оюнчу, жөө күлүк,
Казыналык чоң мерген,
Камбылдарың баарың кел!»
Эсенкан каарын салганда,
Ак асаба туу болуп,
Айгайлаган чуу болуп,
Көк асаба туу болуп,
Көк жаңырган чуу болуп,
Он башчылар ороктоп,
Айзанын башы короктоп,
Жезнай үнү чыркырап,
Көк ала желек көрүнүп,
Көргөндүн баары бөлүнүп,
Түркүн-түркүн сөгүлүп,
Каны буйрук кылганда,
Аскери бөлөк бөлүнүп,
Тыңшабастар кырылып,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Манжуу, кытай калкы бар,
Бары-жогун жыйнаптыр,
Каны буйрук кылганда
Жыйналбай адам калбаптыр.
«Манжуу каны - Эзкара,
Калмак каны - кан Жолой,
Калбай булар баргын, - деп,
Чоң аярым Каражой,
Канкор бурут көөдөккө
Калайманды сала көр,
Калбай сен да бара көр!
Мергендигиң ашынган,
Берендигиң бар эле,
Куурай көрсө жашынган.
Эрендигиң бар эле,
Беттешкенди мерт кылган,
Кыйындыгың бар эле.
Атаңдын көрү, Каражой,
Кол ичине катылса,
Күлүгүн атып жайлай көр.
Күйүп кеткен канкорду,
Кызыталак анткорду
Өлтүрбөстөн, житирбей,
Аман байлап келе көр!
«Каным, сизге тартуу», - деп,
Дал өзүмө бере көр!
Байлап келсең Манасты
Дегениңе көнөрмүн,
Оой, Каражой, угуп тур,
Мактанган бойдон мен Эсен
Бакбурчун канын берермин!»
«Калмактардан, кан Жолой,
Кайдасың?» - деп, чакырып,
Кан чакырып турган соң
Жолой келди барбайып,
Жолум үйдөй дардайып.
Жанына Жолой келгенде,
Жолойду Эсен көргөндө
Баскан жерин тебелеп,
Коё берди Эсенкан
Эр Жолойду жемелеп:
«Атаңдын көрү, эр Жолой,
Ааламды буй кылган
Артык элең, сен Жолой.
Алдырып салган экенсиң,
Алкымыңдан арсланга
Чалдырып салган экенсиң!
Балбан кана, эр кана?
Баатыр Дөңгө, Каман алп
Булардай болгон эр кана?
Кыр жагыңдан чалдырып,
Кыраандардын баарысын
Бурутка белек алдырып,
Бул эмине кылганың?!
Нечүн өлбөй турганың?!
Жети батман буудай жеп,
Дан жыттанган кул элең,
Жетимиш алп өлтүрүп,
Кан жыттанган кул элең!
Алты батман буудай жеп,
Дан жыттанган кул элең!
Алтымыш алп өлтүрүп,
Кан жыттанган кул элең!
Балбан кайда, алп кайда,
Баатырсынган чоң соргок,
Баштап барган калк кайда?
Ошо канкор буруттан
Кызык болуп салышып,
Ажал жетсе өлүп кел!
Алышып жүрүп буруттун,
Кызыталак канкордун,
Кыйланы кылган анткордун
Кашайта көзүн оюп кел,
Кармап алып, союп кел!
Тирүү койбой бурутту
Эр экенин көрүп кел!
Чамаң келбей баратса,
Тирүү калбай өлүп кел!
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын күлү учкуча
Мыктап алты ай салышып,
Кармашып канын төгүп кел!
Кабыргасын буруттун
Качыратып сөгүп кел!
Эпсиз болсо буруттун
Эрдик жайын көрүп кел!
Ашып-шашып жүргүчө,
Тирүү калбай буруттан
Кайра тартпай өлүп кел!
Чамаң келсе чабышкын,
Каарың келсе кармашкын!
Кызыталак канкорго,
Чабышып чамаң келе албай
Көчүп кетсе жерине,
Аман барса кутургур
Кадимки бурут элине,
Чапчышып чама келе албайт,
Чалышкан менен чамабыз
Бул бурутка жете албайт!
Канкор бурут өзү экен,
Өрттөнгүрдүн көзү экен!
Жанга жапаа бир келсе,
Кагышып жүрүп жайлап кел!
Чамаң жетип, күч келсе,
Бери тирүү байлап кел!
Бекем кармап калалык,
Казынага койдурган
Кыздарга айгыр салалык!
Качан тукум таштаса,
Анан башын алалык!
Тыптыйпыл кылып өлтүрүп,
Курмандыкка чалалык!
Кутургурдун өзүнөн
Ушунтүп өчтү алалык!
Алың жетпей Манаска,
Кырк үйлүү кыргыз бурутка
Чалдырып ийбе кокустан,
Колуңдагы журутка!
Кайра келсең оңшоюп,
Чалдырып ийип шоңшоюп,
Каарды менден көрөсүң,
Калбай чогуу өлөсүң!
Манасты аман кетирсең,
Билген чырым кыламын.
Каражой, Жолой балбаным,
Бириңди койбой кырамын!
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Канкор аман кутулса
Даңгыттарга жарамын!
Айдалып келген кырк үйлүү
Тили бурут тилинде,
Өрттөнүп кеткен ошол журт,
Бизге душман зилинде!
Баргын дедим аярлар,
Мен жумшасам, ал барып,
Кокуй болгон турбайбы!
Кара көзү кашайып,
Кокуй болгон турбайбы?
Сындын жайын биле албай,
Кокуй болгон турбайбы?!
Сынды жакшы биле албай,
Дүмөктү түздөп баштаптыр.
Майына тоюп Жакыптын,
Кызыталак аярлар
Баласын көрбөй таштаптыр!
Кызыталак аярдын
Кылган иши чоң дүмөк,
Аман койду бул арман,
Туулуп бурут чоңойду
Ааламга салат чоң жаңжал!
Буруттан Манас чыгат, - деп,
Билдим эле шумдукту
Алты айлыктан өөдөкү,
Он алтыдан ылдыйкы,
Аты Манас коюлса,
Айдап кел - деп баарыңа
Кылдым эле буйрукту!
Көрбөмүш болуп өрттөдү,
Аярлар кылды шумдукту!
Түбү Меке, чоң Багдат,
Түбүнө чейин чалдым, - деп,
Түз болуп кеткен аярдын
Калп айтканы күйгүзөт.
Бул Алтайда туулган,
Сан кара күткөн Жакыптын
Баласын көрбөй калганы
Байкагыла мына муну,
Балаага бизди салганы!
Аты Манас ушу, - деп,
Самаркандан бирөөнү
Аярлар айдап келгени,
Анык душман ушу, - деп,
Чынмачындын канына
Айдап келип бергени.
Аркы бурут Жакыпты
Жандап келген турбайбы,
Буруттан Манас таптык, - деп,
Алдап келген турбайбы!
Чама келбес колунан
Коркогун айдап келиптир,
Чалыштын жөнүн билбеген,
Торпогун айдап келиптир!
Ичип аяк бошоткон
Урганын айдап келиптир!
Эч жок келбес колунан,
Бир курганын айдап келиптир.
Дорбого тыккан томпойтуп,
Саманын айдап келиптир!
Айбанга чалыш буту бар
Бир жаманын айдап келиптир!
Аярлардын кебине,
Чын ишенип бээлебей,
Көрбөй көзүм кашайып,
Капыя калган экемин!
Арактан ачуу аш ичип,
Акылымды кошо ичип
Капыя калган экемин!
Манас чыгып Бээжинден,
Сынчым көрбөй элимден,
Капа болуп жатамын!
Аярга артык ишенип,
Кызыталак Эсенкан
Менин кыркылган экен сакалым!
Буруттан Манас эр ошол,
Кытай эмес кылымды
Кыргын кылар шер ошол!
Чалышып чама жете албайт,
Кызыталак канкорго
Арсландын тиши өтө албайт!
Алтайда туулуп чоң болду,
Атышкан адам оң болбойт,
Кармашкан адам соо болбойт!
Берендиги билинген,
Суук боор келбес Бээжиндин
Сурагын тартып алат, - деп,
Туулбас мурун ал канкор,
Ушу турган Бээжиндин
Даңзасына чийилген!
Ак маралды уй кылат
Атышканды ал канкор
Айдап жүрүп буй кылат.
Ала-Тоо күтүп жер кылат,
Азган-тозгон кыргызды
Жыйып алып эл кылат!
Кырк чоро күтүп кан болот,
Аман кетсе ал бурут,
Кыйраган менде нан болот,
Кармаша кеткен жай болот!
Ушу турган Бээжинди
Тебелеп жүрүп жүн кылат.
Каарды катуу бек салат,
Кармашып кытай жеңе албай
Каканчындын Бээжиндин,
Кандыгын тартып бир алат!
Беттешип менде жеңе албайт,
Бээжинде кытай эл турмак,
Кызыталак канкорго
Кылымдын алы келе албайт!
Элине аман кутулса,
Айрыла бер малыңдан
Түңүлө бер жаныңдан!
Кыргынды кызык салуучу
Карап тургун бурутту,
Кандыгың тартып алуучу!
Эр Манас бүгүн кутулса,
Кайрылып тиет малыңды,
Бекер дебе мунумду
Суудай төгөт каныңды!
Жазаңды берип токмоктоп,
Татытат минтип тузуңду,
Олжо кылат карап тур,
Оймок ооз, бото көз
Ойкуштаган кызыңды!
Бейпай кылат Бээжинди,
Бегирээк кырат элиңди!
Кара жолду чаң кылат,
Капканын оозун кан кылат!
Катылгандын баарысын
Канын ичип нан кылат!
Айтканыма көнүп ал,
Аман кетсе ал бурут
Талак кылат бутуңду,
Талкан кылат журтуңду.
Бул Бээжинден көрүп ал!
Атаңдын көрү, куу дүйнө,
Мен канмын - деп кубанып,
Кокуй болгон экемин,
Белги келсе бээлебей,
Сокур болгон экемин!
Кычкыл кыял аш ичип,
Акылымды кошо ичип,
Кокуй болгон экемин!
Кызыталак буруттун
Туулганын билгемин,
Өөдөкү Какан-Чынмачын
Өрт салат - деп жүргөмүн!
Ажыдаар кирип түшүмө,
Аймап-саймап койду эле
Чынмачынды, Бакбурчун,
Чыны Какан-Каканчын
Илеп тартып сорду эле,
Куйругу менен токмоктоп,
Журтту кырып койду эле!
Ушу түштү көргөмүн,
Көп жаныман түңүлүп,
Көрүп алып өлгөмүн!
Түштү көрүп жатканда
Уйкудан чочуп ойгондум,
Оң жагыма толгондум!
Боконо сөөгүм болкулдап,
Ичеги-кардым токтолбой,
Калган экен солкулдап!
Кабыргам такыр кыйраптыр,
Денеден азыр өтчүдөй
Жүрөгүм аттай туйлаптыр!
Уйкудан ыргып жүгүрдүм.
Эшикке чыгып карасам,
Эл аманын кааласам,
Асмандан булут бузулуп,
Алты сай мөндүр куюлуп,
Тоо-тоодон шамал дүркүрөп,
Асман менен чачылып,
Кара жамгыр күркүрөп,
Күнү-түнү сексен күн
Жамгыр жаап өттү эле,
Каканчындын калкына
Зилзала жүрүп кетти эле.
Көрсө шумдук өзү экен,
Жер үстүнө туулуп,
Желмогуздай ал бурут
Келип жаткан кези экен.
Өрттөнгүрдүн өзү экен,
Бээжинге жүргөн зилзала