Манас - Саякбай Каралаев - 38

Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Алты жол көмө сайгамын,
Чет-Бээжиндин Эсенкан,
Эсенкандын ордого
Айдап кирип баргамын.
Акыл таппай алактап,
Шашып кирген Коңурбай,
Ажалдан мурун өлөм - деп,
Качып кирген Коңурбай.
Капканын оозун тамандап,
Барган экен ошондо
Эсенкандын алдына,
Мен кургурду жамандап:
«Биздин кылган ишти жүргүзбөйт.
Азизкандын арам сийдик немеси,
Бизди бу Бээжинге тургузбайт!»
Алтынды булап алат ко,
Азапка бизди салат ко,
Бул чочкону тыйбасаң,
Алмадай башын кыйбасаң,
Сан алтынды чачат ко,
Көөнү келсе журт болбой,
Бурутту көздөп качат ко!
Тоодой болгон өзүмдү
Алты кур аттан түшүрүп,
Ажалдан мурун өлтүрүп,
Чукуп коё жаздады
Айнектей эки көзүмдү.
Теги, ушул турсун Бээжинге,
Алгара башын бурбаймын,
Каны болуп кечилдин
Эл четинде турбаймын!
Азизкандын бул уулу
Он бешке келсе ой бербейт.
Качырга жүктү артабыз,
Карап тургун, Эсенкан,
Арам сийдик чочконун
Калабасын тартабыз!
Айдоого кошту коштурбайт,
Кош ууч эгин чачтырбайт.
Каарына бул алса,
Калың кытай көп элди
Корголотуп Бээжинге,
Карыш жерге бастырбайт.
Мунун бастырбастык себеби Астындагы Сарала
Токуп келди, - деп уктум,
Ажыдаардын ар тилин
Окуп келди, - деп уктум».
Муну айтып Конурбай,
Айтканына жетиптир,
Эсенкандын астынан
Калча качып кетиптир.
Ал иттигин билбестен,
Айтканына кирбестен,
Мойнумду канга бургамын,
Эсенканга арыз кылып:
«Кырк кандын эли кытайдын
Бир кандыгын бергин» - деп,
Ошондо сурап тургамын.
«Шибээнин канын бер» - десем,
Ороккырга бердим - деп,
Минтип көөнүм калтырды.
Манжуунун канын сурасам,
Эзкарага бердим - деп,
Дагы көөнүм калтырды.
Солоондун канын бер - десем,
Бөрүкөзгө бердим - дейт.
Тыргоот канын сурасам,
Канышайга бердим - дейт.
Калмактын канын сурасам,
Кан Жолойго бердим - дейт.
Калдайдын канын сурасам,
Ыламага бердим - дейт.
Кечилдин канын сурасам,
Коңурбайга бердим - дейт.
Жалгыз көз канын сурасам,
Чоң Малгунга бердим - дейт.
Куйкасы турду курушуп,
Төбөңдөн тийген Эсенкан,
Мени менен урушуп.
«Балам, сенин жашың ушул жыл -
Он экиге келе элек,
Оюңа акыл толо элек.
Балапан жүнүң жете элек,
Балалыгың кете элек.
Кан болор кезиң боло элек,
Башыңа мээ толо элек.
Акылы жок чаласың,
Азырынча баласың.
Астыма келип калыпсың,
Кан экеним билгин - деп,
Шумбулдун ташын кийгин» - деп.
Жарым кан уулу мен болсом,
Айтканын кантип билемин,
Шумбулдун ташын ташсынып,
Кай бетим менен киемин.
Кырк кандын эли кытайдын
Бир канына тең болбой,
Ойлончу, Манас, ушуну
Мен канткенде тирүү жүрөмүн?
Кылычым колго алгамын,
Каканчындын Бээжинге
Ошондо мен Алмамбет
Шумдукту чындап салгамын.
Сарала мойнун бургамын,
Эсенкандай зор канды
Эшикке чыкса соймокко
Сегиз күн аңдып тургамын.
Армандуу дүйнө кантейин,
Сараланын токтугу,
Бээжиндин каны Эсенкан
Ажалынын жоктугу.
Колго тийсе Эсенкан,
Сынабайт белем ошондо
Сарала тулпар күлүктү,
Кезигип калса Эсенкан
Кесип алып бир башын,
Салбайт белем Бээжинге
Адам укпас дүмөктү.
Ордодогу Эсенкан,
Ошону аңдып турганда,
Ургаачыдан уз көрдүм,
Өзү бала секелек,
Он экиге жетелек,
Оймок ооз, бото көз
Ошондой сулуу кыз көрдүм,
Ошол кызды көргөндө
Өрттөнүп кетти жүрөгүм.
Артыкча - деп, Бээжинде
Бурулча - деп жүргөмүн.
Мындай сулуу көргөндө
Жерге кирсин кандыгы,
Кан болгондо Бээжинге
Кай муратка жетейин,
Эсенкан кызы Бурулча
Тилимди алса, ушуну
Колукту кыла кетейин!
Сарала санга бир салдым,
Эсенкан кызы Бурулча
Эмчегине кол салдым.
Айтканыма көнгөн жок,
Эмчегин мага Бурулча
Карматышка көнгөн жок.
Колукту кылам десем да,
Көңүлүн мага берген жок.
Ошондо Бурулча кыз муну айтат,
«Бурулуш жерден жер тапкын,
Адал болсоң Алмамбет,
Бусурмандан эл тапкын.
Чын бусурман болгондо
Анан сага тиейин.
Кара динден ак болчу,
Капырдан качып жат болчу,
Кайра тартып келгенче,
Ак жүзүңдү көргөнчө
Кара чачым түйөйүн,
Ыслам кеткен Алмамбет
Качан аман келет - деп,
Сени күтүп жүрөйүн.
Буйрук болуп кошулсак,
Мойнуңа колум артайын.
Бусурман жаман дин болсо,
Таңда магшар күнүндө
Кара эшек болуп, ошондо
Азабыңды тартайын.
Нурдун уулу сен элең,
Нурдун кызы мен элем.
Ошол чактан, ушул чак
Олтура калып ийбейсиң,
Бусурман динин билбейсиң.
Алмамбет, ат байлаган такырсың,
Колу менен жаратып,
Колону кудай деп айткан,
Дин билбеген капырсың.
Бусурман болуп мени алсаң,
Эмгегим эмес, өзүңө
Кара башым садага.
Капырдын канча каны чогулуп,
Эмгегим эмес, Алмамбет,
Этегимден садага!»
Муну айтып Бурулча,
Катырды менин шорумду.
Жулкуп, силкип ыргытты,
Эмчектеги колумду.
Бурулча айтып бир сөздү,
Көөдөнгө салды кир сөздү.
Бурулча кебин уккан соң,
Баралбастан сандалдым,
Бусурман болоор ойдо жок,
Секелек кыз балакет,
Эминени айтат - деп,
Өзүмдөн өзүм таң калдым.
Кызы да душман болду - деп,
Ичим күйүп чок болду,
Азабынан бу кыздын
Бурулча антип токтолду.
Эки миздүү курч болот,
Кармай калып сабынан,
Сууруп алдым кабынан.
Кылычты колго алганда,
Эсенкандын Бурулча
Кыйла бүлүк салганда,
Башын чаап иймекке,
Умтулуп жетип баргамын.
Бурулча качты чыркырап,
Башынан дөөлөт кетпеген,
Кырк баатыры жетпеген,
Эсенкандын ошондо
Темирден кылган дарбаза,
Кылыч менен чапканда
Быт-быт болду быркырап,
Каарымды катуу көргөндө,
Эсенкандын ордого
Качып кирди чыркырап.
Койчу, Манас кабылан,
Он экиге келгенде
Сарала ичин ачырдым,
Эсенкан менен Коңурбай,
Экөөн сүрүп ошондо
Чет-Бээжинден качырдым.
Калышканда туткунда,
Качып кетип Эсенкан,
Карыканга барыптыр.
«Чет-Бээжин элин кырды» - деп,
Карыканга жамандап,
Мени ушак кылыптыр.
Мунун айткан кебине
Бээжиндеги Карыкан
Ишенип, кокуй болуптур.
Кудай бетин көрсөтпө,
Каканчындын Бээжинге
Чоң буйрукту бериптир.
Канчалык дөө, алптардын
Бирин койбой жыйыптыр,
Алптын атын айтайын:
Кулагы темир Кутан алп,
Маңдайы темир Маңкүш алп,
Чоң Ылама калмагы,
Чоң Жолойдой балбаны,
Ошонетип Бээжинге
Мен шордуунун айынан,
Дүмөк түшүп калганы.
Жөө күлүктөн миң киши
Алкым менен жетиптир,
Канжарколдон миң киши
Тегеретип келиптир.
Өңкөй алптын баарысы:
«Кан буйругун көргүн - деп,
Он экиде балаңды
Эми бизге бергин» - деп,
Тегеректей бериптир.
Канга кытай чогулуп,
Тойбой турган болгон соң:
«Кан буйругу ушул - деп,
Камап келген көп кытай
Кан атама мендейин
Койбой турган болгон соң,
Өзөндөн аккан булак - деп,
Оёнум, ойрон Алмамбет
Өлгөндө көргөн чунак» - деп,
Атакем байкуш Азизкан
Ыйлап турган буркурап,
Алтымыш катын, шордуу энем,
Алар да боздоп чыркырап.
Келип калган балбандар
Ызы-чуу болгон элимдин
Аккан жашын көргөн жок.
Таш-Көпүрө калаасын
Мекен кылдык жер жайлап,
Он экиге келгенде,
Кандан келген көп киши
Атам менен энемдин
Айтканына көнбөстөн,
Айдап кетти кембайлап.
Мени айдап жүргөндө,
Кырк капкалуу Чоң-Бээжин
Кыйла-кыйла жол экен,
Калдайган кара Бээжинди
Ээлеген кытай зор экен.
Кээ бир жерин карасам
Айлана жаткан көл экен,
Кээ бир жери суусу жок,
Кырк күнчүлүк жол экен.
Ошол чөлгө барганда
Артымдан ушак кеп уктум:
«Алтымыш катын шордуу энем,
Алмамбет - деп, күйүттөн
Кырылып кетти», - деп уктум.
Алтымыш энем өлгөн соң,
Ичим күйүп чок болдум.
Ал кабарды уккан соң,
Өлө жаздап кайгыдан
Алмамбет араң токтолгон.
Жүргөнүм түз жер, шамал жок,
Кытай менен кырылышып кетерге,
Ойдо турат, амал жок
Уй куймулчак Сарала
Ушундан бөлөк буудан жок.
Уясын бузуп өтөргө,
Түбүнө мунун жетерге
Ошол чакта кан Манас,
Жалгыздыгы курусун,
Өзүңдөй менде тууган жок.
Өзүңдөй тууган бар болсо,
Кытайга кыргын салбаса
Алмамбетке убал жок.
Эр жалгызы курусун,
Жапааны көрдүм кытайдан.
Айдабай дөөлөр коёбу,
Көөнү келсе мендейди
Айдап барып соёбу.
Санаадан ичим бүгүлүп,
Айдалып кеттим Бээжинге
Жалгыз жандан түңүлүп,
Барып кирдим эшиктен,
Балакет баскан тешиктен.
Кызыгын укчу, кан Манас,
Кырк эшиктүү Бээжиндин.
Бир эшигин карасам,
Күн батыш беттеп ачылган.
Мукамбеттин үмөтү
Баракети тиет» - деп,
Нур төгүлүп, асмандан
Теңирдин нуру чачылган
Бээжиндин каны Карыкан,
Казына кылып бактырып,
Мен Алмамбет шордуунун
Көңүлүнө жактырып.
«Ой, Алмамбет, кулунум,
Сенин тилегениң кан болсо,
Мен Бээжинде туруп нетейин,
Башымда алтын таажымды,
Алдымда алтын тагымды
Сага берип кетейин,
Сакалымдын агында
Канча жылы кан болдум,
Сага бербей тагымды,
Мен кай муратка жетейин!»
Башында алтын таажыны
Амал менен кийгизди,
Алдындагы алтын так,
Мени өлтүрүшкө мингизди.
Айла кылып Карыкан
Калкын мага билгизди.
Жаныма болду бул баана,
Түшүмө кирди ошондо
Жалаң аяк дубана.
«Алтын таажы кийбегин,
Алдап турат Карыкан,
Алдына такты минбегин.
Алтын тактын түбүндө
Алтындан көчөт зор килем,
Кырк жыл сууга чыласа
Кылт этип жүзү оңбогон,
Бул Бээжиндин алтын так,
Өңгөгө асип болбогон.
Тараза жылдыз батарда,
Таң сөгүлүп атарда,
Ишенбесең ачып көр,
Алтын көчөт килемди,
Казып койгон алдында
Кырк кулачтай ору бар.
Кан ошондой болорбу,
Алтын таажы, асыл так,
Минген киши оңорбу.
Каптал жагын карасаң,
Канаттуу учуп каттагыс,
Кулан чуркап аттагыс,
Алмас болот темирден
Согуп койгон тору бар,
Андан ары карасаң,
Алышканын койбогон,
Жеке жесе чочкону
Бир сапарда тойбогон,
Мадыкандай зору бар.
Бээжинге салган тамы бар,
Адейи сени соймокко,
Камдап койгон кытайдын
Мадыкан деген заңги бар.
Ошонун баарын көрөсүң,
Каканчындын Бээжинге
Жыйырма күнү кан болсоң
Амалсыз Алмаң өлөсүң!» Деп ошөнтүп айтканда
Уйкудан чочуп ойгондум,
Көргөн түшүм ойлондум.
Казып койгон терең ор,
Коо болору чын экен,
Акыл таап Карыкан
Калың кытай чогултуп,
Жоо болору чын экен.
Жоо болмокко себеби
Балбандарын шайлаган,
Темирден кармап тор тартып,
Былкылдашып кеңешип,
Бүткүл кытай кол тартып,
Чоң-Бээжин четин чеп кылып,
Койгон экен кытайың
Чыгар жолду бек кылып.
Өлтүрмөккө Алмаңды,
Алда канча көп кытай
Бичигин коюп шерт кылып,
Калың эли дүңгүрөп,
Кол менен соккон бутуна
Табынышып балдырап,
Ошол кезде Бээжинге
Кытай кайнап толуптур,
Барганыма Бээжинге
Он тогуз күнү болуптур.
Ошол чакта кытайдын
Чагаан айы толуптур.
Чагаан айы болгондо
Кырк кулактуу жез казан
Көчөгө асып коюптур.
Ал казандын ичине
Кырк качыр менен кырк чочко,
Кырк мышык менен кырк итти
Союп келип салыптыр.
Ар айбандан кырк-кырктан,
Алып келип туруптур.
Алачыктай жез буркан
Аса байлап койчу экен,
Буркандын айланасына
Кайнап кытай толчу экен.
Колу менен жаратып,
Колосун теңир дей берип,
Колоң чачтуу көп кытай
Убара минтип болчу экен.
Бээжиндеги коргонго
Чагаан күнү болгондо,
Айткан сөзүм зар эле,
Энекемдин алдында
Аш кайнатып берерге,
Кызматчы кытай бар эле.
Жетип келди жүгүрүп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Тооп кылды кытайча
Бир канчалык жүгүнүп,
Колума жазуу кат берди,
Ылдамдатып бат берди.
Кытайча жазган кат экен,
Катын окуп карасам,
Энекем, Алтынай деген ат экен.
Энекем, ыйлап-зарлап кат жазган,
Кат ичине кеп жазган.
Кебин окуп карасам,
Кагылайын энекем,
Мына ушундай деп жазган:
«Беш аркар жылдыз батканча
Беш толгонуп эмизген,
Береним Алмам, жалгызым,
Алты аркар жылдыз батканча
Алты айланып эмизген,
Тар курсагым кең кылып.
Таш эмчегим бошоткон,
Өзөндө аккан булагым,
Өлөрдө көргөн чырагым,
Бээжинге туруп нетесиң,
Кемелиңе келбестен,
Кечикпей өлүп кетесиң.
Ыйлап-боздоп кат жазган
Энекең эми өлдү - дейт,
Кызматыма келгин - дейт.
Мендей кара бейбакты
Колуң менен көмгүн» - дейт.
Бул кабарды укканда
Абадан булут бүркөлүп, Манас,
Башыма алтымыш санаа бир келип,
Бул кабарды укканда
Бурулуп кайнайт кызыл кан,
Кембайланып мен турсам
Тутамга келбейт кайран жан.
Алтымыш энем анда өлсө,
Өзүмдүн энем Алтынай
Күйүтүнөн эми өлсө,
Бээжинге келип конупмун,
Каканчылуу кытайдан
Канча атасын сойсом да,
Өрт өчкөндөй болупмун.
Бу кабарды мен угуп,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Таш сайынган кытайдын
Талкалап канын төгөйүн,
Бүгүндөн калбай, мен шордуу
Энемди жетип көрөйүн.
Кытайдан келген кордукту
Башыма келсе көрөм - деп,
Бээжиндин каны Карыкан,
Колума тийсе капырды
Суудай канын төгөм - деп,
Бура тартып кайран жан,
Буладай белим ийилип,
Карыкандын алтын так,
Аны көздөп түйүлүп.
Карыкандын алтын так,
Айланта тиккен чынар бак,
Достум, Манас, туйгунум,
Каарыма чыдабай,
Кыйрап кетти чынар бак.
Чынар бактын түбүндө
Так кайтарып олтурган,
Карыкандын кырк сакчы,
Кырк сакчыны сойгомун.
Бирин тирүү калтырбай,
Баарын кырып койгомун.
Алмамбеттин шоктугу,
Арманым калды, кантейин,
Карыкандын жоктугу.
Алты канын өлтүрүп,
Салып чыктым дүмөктү.
Карыкандын сыр бараң,
Алып чыктым бөлөк - деп.
Карыкандын жай ташын,
Ала чыктым ошондо
Кайран жанга керек - деп,
Тизем жерге бүгүлүп,
Эшикке чыктым жүгүрүп,
Каршы алдымда Сарала
Турган экен токулуп.
Ыргып миндим түйүлүп,
Үстүмдө жарак ийилип.
Дарбазасын уратып,
Талак кылып бутумду,
Таштап кытай журтумду
Сарала менен чуратып.
Ошол кезде түш өтүп,
Күн батышка кыйшайып,
Асмандагы жарык күн
Ооп калган кези экен,
Күрпүлдөгөн шор экен,
Таш-Көпүрө, Бээжин арасы
Кырк күнчүлүк жол экен.
Мен Бээжинди кыйратып,
Түш ооганда кеткемин.
Күн уяга батаарда,
Энекеме жеткемин.
Себеп болуп теңирден
Кудай нурун чачты - деп, Кырк күнчүлүк Таш-Көпүрө,
Ушул кезде ойлоном,
Жебирейил бериште,
Жер танабын тартты - деп.
Кырк күнчүлүк кыйын жол,
Кыйын күлүк Сарала,
Жарым күндө басты - деп.
Булаарып атым өлөт - деп,
Жал-куйруктан ажырап,
Көрбөгөндү көрөт - деп,
Ыйык жалын кармасам,
Чылбырдай болгон жалы бар,
Сарала күлүк жаныбар,
Өзүн өзү байлаган.
Ошо күнү Сарала,
Уча турган кези экен.
Күн батаарда кылкылдап,
Энекеме баргамын,
Азизкандын чоң түркүк
Айланта чылбыр чалгамын.
Өлдү десем, тирүү экен,
Тирүүлүгү курусун,
Кайгы тартып кападан
Өлгөн жандын бири экен.
Энекемди көргөндө
Мойнумду созуп бурбадым.
Бусурман болор ойдо жок,
Мурунтан кытай шордуу жан,
Тизе бүгүп ийилип,
Кытайча таазим кылгамын.
Алтынай кайран энекем,
Ак жүзүмдү көргөн жок.
Бура тартып булкунуп,
Тескери карап жулкунуп,
Эсендикке келген жок.
Аяк куюп, аш бербей,
Аш эмес кара таш бербей.
Таш-Көпүрө коргондо,
Эл жатар кезек болгондо
Ак мамыкты жаздады,
Кыбылага баштады.
Энекем төшөк салды, мен жаттым,
Уйкуга көзүм илинсе
Күнгө келип жатыпмын,
Жатып алып түшүмдө
Кара динден ак болуп,
Динге кирип жатыпмын.
Аса таяк колумда,
Ак селдем бар башымда,
Жыңайлак чуркап аяндым,
Мендесине бербесин,
Балакет жолго таяндым.
Басайын десем чыркырап,
Кайран буттун баарысы
Тиземе чейин суурулду,
Баспайын десем чыркырап,
Чымындай жаным куурулду,
Оң жагымды карасам,
Ыймандуу жигит өлбөсүн.
Менин көргөн жапаамды
Адамзатка бербесин,
Сол жагымды карасам,
Жети эшик көрүнөт,
Жети эшикти көргөндө
Көзүмдүн жашы төгүлөт.
Бара көрөм дегендер,
Балбансыган берендер,
Адам акын жегендер
Аадан жаткан жайы экен,
Абайласам ошондо,
Азаптуу дозок ал экен.
Алда кылды убара,
Ал аңгыча кезикти
Баягы аксакал - чал, дубана.
Өөдө-төмөн туйладым,
Маанисин чечип бергин - деп,
Дубанадан сурадым.
Дубана туруп муну айтат,
Авал ыйман айт, уулум,
Ушунчаңда Алмамбет,
Ыслам динге кайт, уулум.
Бүгүн көргөн, эртең жок,
Алаксытып ушинтип,
Алдап жүрөт дүйнө шок!
Ой, балам, оң жагыңды карачы,
Салган сарай, салкын үй,
Кошоктошкон кош алма,
Колтукташкан сулуу кыз,
Мунун жайын айтайын,
Салган сарай, салкын үй
Ыймандуу кулга буйрулган,
Бусурман жатар жай ошол.
Кошоктошкон көп алма
Жесе суусун кандырган,
Бусурман жээр даам ошол.
Колтукташкан сулуу кыз,
Ыймандууга буюрган,
Күндө жатса күндө кыз,
Таңда магшар күнүндө
Бусурман алар зайып ошол.
Мейлиң, капыр бойдон өт, балам,
Сол жакы сайга кетесиң,
Бусурман болуп сен өлсөң».
Ушуну айтып дубана,
Көздөн кайып болгону,
Уйкудан чочуп ойгондум,
Оң жагыма толгондум.
Уйкуда көргөн түш экен,
Кудайдын кылган иши экен.
Таң кашкайып сүрүптүр,
Жерге жарык кириптир.
Менин энем Алтынай
Жайнамазды жазданып,
Кыбылага баштанып,
Көп кызыкка батыптыр.
Бусурманча энекем
Амаз окуп жатыптыр.
Көңүлүм жаман бөлүнүп,
Башында кытай курган жан,
«Көчүк-башын тоңкойтуп,
Кандай амаз окуйт» - деп,
Көзүмө жаман көрүндү.
Окуп амаз турганда,
Жайнамазын жыйганда,
Айтып бердим ишимди,
Сүйлөп бердим энеме
Түндөгү көргөн түшүмдү.
Ошондо энекем туруп муну айтат:
«Ой, балам, нурдун зайыбы мен элем,
Орою актан жаралган,
Нурдун уулу сен элең.
Кечигип туруп кытайга
Не муратка жетесиң,
Чачымдан кармап каран түн,
Мени тиги дозокко
Кошо сүйрөп кетесиң.
Ой, айт уулум, айт уулум,
Атыңдын оозун тарт, уулум,
Ак сарайга бар, уулум,
Боюңду сууга сал, уулум,
Андан кийин келгин - деп,
Энеңдин жүзүн көргүн» - деп,
Аптамага толтура
Сууну берди колума.
Болоттон кылган устара:
«Алды-кийниң тазалап,
Андан кийин келгин» - деп,
Аны да берди колума.
Ошондо энекем кууду, мен чыктым.
Ак сарайга баргамын,
Боюм сууга салгамын.
Болоттон кылган устара
Алды-кийним тазалап,
Анан кийин энеме
Кайта басып келгемин.
Аппак жүзүн энемдин
Анан кийин көргөмүн.
Достум, Манас, кабылан,
Алдыңда турган мен Алмаң
Минтип динге киргемин.
Кыяматтын барынан,
Кыл көпүрө айынан,
Кылчайбай келдим элиме.
Кан Манас, талак кылдым бутумду,
Таштадым кытай журтумду.
Чачып келдим жыйганды,
Издеп келдим ыйманды.
Калкымдан качтым капыр - деп,
Кааладым динди жакын - деп.
Көңүлүм жаман калтырдың
Көзүмө мени капыр - деп.
Муну мындай таштайын,
Кырк кандын эли көп кытай
Кыйрашкан жерим баштайын.
Будурмактан жер таппай,
Бурулушар эл таппай,
Каңгайга бардым курган жан.
Каңгайдын канын үндөдүм,
Бусурман бол, -деп сүйлөдүм.
Каңгай болбой койгондо
Каңгайдын канын өлтүрүп,
Кайта тартып келгемин.
Койчу, Манас, кабылан
Асмандан күнүм бүркөлөт,
Кең Бээжин эске түшкөндө
Башыма алтымыш санаа бир келет.
Бээжинде кытай токтугу,
Берен Алмаң султанга
Медерлеш тууган жоктугу.
Айтканым сизге зар болсо,
Ушу турган кытайды
Миңге бөлүп жиберип,
Бирөөндө эле алардын
Мени ээрчир бар болсо,
Күчөтпөйт белем кебимди,
Бөлбөйт белем чегимди.
Талак кылып бутумду,
Кантип таштап кетейин
Калың кытай журтумду.
Мен шордуунун шогунан,
Бээжинден безип келгемин,
Медерлеш жолдош жогунан.
Бусурман диним мен издеп,
Нечен канын сулаттым,
Каканчындын Бээжинден
Бусурман динин табалбай,
Канча сулуу катын, кыз
Чыркыратып ыйлаттым.
Канча-канча кытайдын
Зубундарын сулаттым,
Беттешип келген кытайдын
Нечен эрин кулаттым.
Сарала менен желгемин,
Энекем Алтынайга келгемин.
Ошондо энекем мага муну айтат:
«Жалгызым,
Бээжинге согуш баштаба,
Жолдош кылып ала көр,
Мажигиңди таштаба!
Кытайдын тонун айла жок
Кийип жүрөт Мажигиң.
«Алакем качан келет» - деп,
Күйүп жүрөт Мажигиң.
Таштап кетсең Мажигиң.
Наадандыгын билбейсиң
Айтылмыш чын болсо:
«Ит экен го» - дебейби,
Акыретке барганда,
Сени, кара эшек кылып минбесин.
Бээжинге согуш баштаба,
Бээжин менен согушсаң,
Мажикти асты таштаба.
Кең көчөнүн боюнда
Уй кайтарган Мажик бар,
Тилимди алсаң барып кел,
Адал диндүү Мажикти
Жолдош кылып алып кел.
Уй кайтарган Мажигин,
Кембайлаган кытайга
Кешиги жок эр ошол,
Кек кылышсаң Бээжинге,
Жолдош кылар шер ошол,
Орою актан жаралган,
Ыслам журттун эли ошол.
Бу Мажиктин маанисин
Энемден угуп алгамын,
Чыдай албай ич күйүп,
Кең көчө ылдый салгамын,
Кең көчөдөн өткөндө
Уйдун баары сайгактап,
Кире качып суу-сууга
Ыктап калган кези экен,
Көк ала атын жоорутуп,
Кайран Мажик кырааным
Уй кайтарып кытайда
Көңүлүм жаман оорутуп,
Калмак ээрин жазданып,
Уктап калган кези экен.
Көрсөм Мажик өзү экен,
Майлуу кара тону бар,
Баржактаган Мажигиң
Кадимки калмак өзү экен.
Эр Мажикти көргөндө
Бусурман мындай болобу,
Ушуну бусурман деген оңобу,
Кашайтып көзүн оёюн,
Кажырларга той кылып,
Кара калмак Мажикти
Ушу жерде соёюн.
Эки миздүү кылычты,
Кынынан сууруп алгамын.
Башын чаап иймекке,
Мажикке жакын баргамын
Уйкудан Мажик ойгонуп,
Туйлап турду толгонуп,
Салам берди буркурап.
Мажиктен салам укканда
Эриди сөөгүм быркырап.
Салам берип сабылып,
Мажик турду ошондо,
Мен шордууга жалынып:
«Уялуу журттан айрылып,
Уй кайтарган мен кандай?
Ороюң актан жаралып,
Мен бакытсыз Мажикти,
Ойлобой жүргөн сен кандай?
Караңгы кандай, түн кандай,
Бусурман жетер күн барбы ай!
Бусурманга барганда,
Өлө турган күн барбы,
Өбөктөшүп өкүрүп,
Өңкөй бүткүл бусурман,
Көмө турган күн барбы?»
Баатыр, көк жал Манас кан,
Мажиктин кебин укканда,
Заманым жаман кысылган.
Уй кайтарган бададан
Жеке Мажик эр эмес,
Кырк чоро жыйдым кабылан.
Эр Мажикке кошулуп,
Кырк арслан мага табылган.
Кырк чоро жыйып алганда,
Баарын таптап бой кылдым,
Коңурбайга кылмакка
Чындап, достум, ой кылдым.
«Кокустан, кытай менен кагышсам,
Коңурбай менен чабышсам,
Караа кылган кырк чоро
Минип жүрөр аты жок,
Урушка киер тону жок,
Кырк чоромду кытай кармап алабы,
Киерине тону жок,
Кыргын болуп калабы?» Мен ошондо муну ойлоп,
Сарала санга салгамын,
Кытайдын мыкты каны эле,
Ай Жаң-Жуңга баргамын,
Кырк чоронун артынан
Ай Жаң-Жуңду буздум кыйратып,
Ит-Өлбөстүн белинен
Эки миң эрин сулатып,
Кытайга салдым бүлүктү,
Айдап чыктым ошондо,
Кырк чоро минер күлүктү.
Кээ бирине мингиздим,
Карабайыр казанат,
Кээ бирине мингиздим,
Калбыр өпкө, жез канат.
Кээ бирине мингиздим,
Кулжа моюн, тоо элик
Кээ бирине мингиздим,
Аркар моюн, жез билек.
Кээ бирине мингиздим,
Капкан соору, үкү аяк,
Кээ бирине мингиздим,
Буура көкүл, орок баш.
Кээ бирине мингиздим,
Кулан аяк, бото көз.
Кызыл найза, курч болот,
Кыначудан мингиздим,
Кырк күн бирдей согушка
Кылт эттирип суу ичпей,
Чыдачудан мингиздим.
Кош бадана, торгой көз,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Тон жакшысын кийгиздим,
Ирмегенде тартпаган,
Чапкандан кайра кайтпаган,
Ач болот бердим колуна,
Атышса кумар жазучу
Айдыңынан баталбай,
Нече миң душман качучу
Мылтыгын илдим жонуна.
Учун ууга сугарган
Айзаны бердим колуна,
Өлөйүн, - деп ойлодум,
Кырк чоромдун жолуна.
Катылайын, - деп жүрдүм,
Какайлаган кытайдын,
Калың сансыз колуна.
Сарала оозун бургамын,
Карыкандын жай ташты,
Бир чөйчөктө кара суу,
Суф дедирип ургамын.
Жердин башын каккылап,
Үзөңгүнү чапкылап,
Үч кыйкырып, үч үйлөп,
Үч ышкырып турганда,
Кабагым бүркөп калганда
Асмандан булут сабоолоп,
Жердин бетин камоолоп,
Асмандан булут тумчулап,
Алек болуп жаанга,
Учуп кетти асманга,
Канча кытай чыркырап.
Карагай кулап, тоо учуп,
Катуу бороон жүргөндө
Аскар бийик зоо учуп,
Үйүн көздөп көп кытай,
Үйүр менен жарышып,
Өлө берди көп кытай,
Үйлөрүнө жете албай,
Дарбазага жабышып,
Жады окуп кытайдын,
Жайы күндү кыш кылдым.
Кийими жука кытайды
Кылчылдатып суукка,
Кыңшылатып кыз кылдым.
Айла менен жай жайлап,
Күнүн, түнү - отуз күн,
Ойрон болгон кытайды
Ошөнтүп мен кыргамын,
Кызыталак кытайга
Кызык кыргын салгамын,
Маңдайыма ээрчитип,
Кырк чорону телчитип,
Энекеме баргамын.
Энекем турду чыркырап,
Эки көздөн аккан жаш
Кан аралаш шыркырап:
«Бээжинге согуш баштаба,
Бээжин менен урушсаң
Энеңди тирүү таштаба.
Көрүмдү кенен оюп кет,
Эмчегимден бир жыттап,
Энекелеп өкүрүп,
Өз колуң менен коюп кет.
Бурутка качып сен кетсең,
Бейпайга түшүп мен калсам,
Кытайлардын капырлар,
Чогулушуп албайбы,
Өз дининче көп кытай,
Сандыгына салбайбы.
Кемерче кылып ойбойбу,
Кечили окуп балдырап,
Тигимден көмүп койбойбу.
Акыры бир күн өлөмүн,
Сандыктан туруп сандалып,
Суракчылар келгенде,
Мен ошондо каран түн
Эмине жооп беремин?» Энекем мындай дегенде,
Сарала оозун жайгамын,
Көк булуңдун токойдон
Сараланын энеси
Тору бээ кармап алгамын.
Сараладай күлүктүн
Чап олоңун бек тартып,
Куюшканын кыскартып,
Ок өтпөстөн кийгиздим,
Тору бээге мингиздим.
Жыйнап алган зар алтын
Чачайын - деп, ой кылдым,
Талак кылып Бээжинди
Качайын - деп, ой кылдым.
Качам десем, болбоду,
Энекем мени торгоду:
«Атаң Азизканга баргын - деп,
Тилиңди алса атаңды
Бусурман динге салгын - деп,
Бусурман болсо атаңа
Кожолордон жыйып кет,
Колуң менен кулунум,
Мени атаңа ике кыйып кет.
Азырынча кулунум,
«Качам» сөздү баштаба.
Качар болсоң кулунум,
Азизди тирүү таштаба.
Тилиңди алса Азизкан,
Ата кылып алып кел,
Тил албаса атакең,
Так үстүнө жарып кел.
Өлтүрсөң кокус атаңды,
Башын кесип байланып,
Мени көздөй жанып кел».
Ушул кепти укканда
Ээлигип турган курган жан,
Эки көзүм жайнатып,
Астымдагы Сарала
Эр Мажикке карматып,
Саринжини жамындым,
Айбалтамды таяна,
Чуркап кирдим ордого,
Тегиз тиккен багына,
Темитип чуркап киргемин
Атакемдин тагына.
Менин атам Азизкан
Кытайдын мыкты каны экен,
Атакемди курчаган
Миң желдети бар экен.
Ошол чакта Азизкан
Карып калган чагы экен.
Баланын иши кыйын дарт,
Канетсин кары атакем,
Мени бир көрүшкө зар экен.
Тагына кирип барганда
Тагын таштап дардайып:
«Алмамбет, балам ботом» - деп,
Жалынып турду арбайып.
Тырмак менен чачымдан,
Сылап маңдай кашымдан,
Жалынып турду атакем,
Сыйпап менин башымдан.
Атакем антип турганда,
Келем шариф куранды
Сууруп алдым койнумдан,
Кармап туруп, - деп айттым:
«Куран деген, кат таптым,
Кудай - деп, жалгыз ат таптым.
Менин айткан сөзүмдү
Билесиңби, атаке!?
«Бысмылда» - деп, - ак динге
Киресиңби, атаке!?
Бүгүн көргөн эртең жок,
Опсуз жалган бу чиркин,
Алдап жүрөт дүйнө шок.
Адал болгон ак динди
Баштайлыбы, атаке!
Кара динде кытайды
Таштайлыбы, атаке?
Бусурмандын ак динин
Коштойлубу, атаке?
Жүргүн, ата, тилендим,
Бу жерге туруп нетели,
Күн батышта бурут бар,
Ошого кирип кетели».
Муну угуп ошондо,
Безге сайган эмедей,
Ыргып кетти кан атам.
Оңбос атам оңгон жок,
Оңураңдап болгон жок.
«Балам, бу кытайды таштаба,
Башка жолду баштаба.
Бизге, белгилүү Бээжин жер жакшы,
Бурутуң менен куруп кал,
Буруттан кытай эл жакшы.
Тескери жолду баштайсың,
Казынаң толгон карк алтын
Каран кимге таштайсың?
Ой, балам, бурут болгон оңобу,
Бурут келип элинен
Бизге кытай болобу?
Кырчоону кылдан эштирип,
Жашы үчкө келгенде
Бүтүн жерин кестирип,
Ошондой адам болобу,
Бурут болгон оңобу?
Алмамбет, өлөрдө көргөн чунагым,
Сары талдан сайдырган,
Талыңды кимге таштайсың?
Сары алтындан жасаткан,
Тамыңды кимге таштайсың?
Адырда жылкың алты сан,
Малыңды кимге таштайсың?!
Бекер жакка ашпагын,
Жаман жолго баспагын!»
Муну айтып атакем
Дүпө-дүпө жөтөлүп,
Кол менен кылган колосун
Барбалактап атакем
Алып келди көтөрүп,
Кирбей менин сөзүмө
Атам шору кайнады.
Кыйкырыкты салгамын,
Сол кол менен бир чапчып,
Колодон соккон бурканын
Колунан тартып алгамын.
Жулуп алып кудайын,
Мундай сөздү салгамын:
«Колуң менен жасаган
Колоң кудай болобу,
Ушуга карап ишенип,
Жашаган адам оңобу?!
Макул ата,
Кудайың болсо болсун - деп,
Анык кудай бу болсо,
Мени эшиктен чыгарбай,
Астыңдан мени сорсун» - деп,
Колумдагы бурканды
Казандай болгон кара таш
Алып уруп чапкамын,
Сол бутум менен тебелеп,
Жерге жанчып баскамын.
Басайын десем жол барбайт,
Чабайын десем атамды,
Ата деген аты бар,
Өлтүрүүгө кол барбайт.
Тизем жерге бүгүлүп,
Атама колум баралбай,
Эшикке чыктым жүгүрүп.
Ошондо уй куймулчак тору бээ
Энекем минип турган кези экен,
Билегине алмас курч
Илип турган кези экен,
Чурап чыга калганда
Энем деди мындай кеп:
«Алмамбет, нурдун уулу сен элең,
Кулунум, нурдун зайыбы мен элем.
Олтура калып сийбеген,
Жеңи жерге тийбеген
Капыр ата болобу?
Кайырдинде капырды
Ата деген оңобу?
Дини кара чирикти,
Кестирбеген бүрүктү
Ата деген оңобу?
Кайра барып кулунум,
Тулку боюм тунугум,
Тунжурдан артык туйгунум,
Эки көзүн оюп чык,
Так үстүнөн атаңды
Дал-дал кылып талкалап,
Ордосуна союп чык,
Бул айтканды кылбасаң,
Менин тилим албасаң,
Эмчегим сүтүн ак кылам,
Эки жаан дүйнөдө
Эгемден сени жат кылам,
Таңда магшар күнүндө
Тамандап басып талкалайм.
Жетиген жылдыз батканча,
Жетилип таң атканча,
Жети айланып эмизген,
Ак сүтүмдү бергин - деп,
Шерменде кылып калыкка,
Жибербей сени саксактайм».
Кагылайын энекем,
Кара алакан камчысын
Кармап алып имерди:
«Казыр союп чыккын - деп,
Канга башын тыккын» - деп,
Камчыга алып жиберди.
Азизкандын айынан,
Энекем салды сонунду,
Айра чапты мойнумду,
Айрык жерден кан чыгып,
Толтурду канга койнумду.
Кайра кирдим сабылып,
Кетели - деп, бурутка
Атакеме жалынып,
Жалынганга болбоду,
Болбогон соң оңбоду.
Жана айтса жана кеп,
Жана айтып беремин, Манас,
Жана кытай деди - деп,
Атакем турду арбайып,
Алиги коло бурканын
Кайта дагы түгөнгүр,
Көтөрүп келди дардайып.
«Атаке, өз убалың өзүңө,
Өлсөң кирбей койдуң го,
Менин айткан сөзүмө!
Айтканыма болбодуң», Деп, ошондо колунан,
Колодон соккон кудайын
Дагы жулкуп алгамын.
Басайын десем жол бербейт,
Канетсе да ата - деп,
Тик чабышка кол барбай,
Жанымда болот алмасты
Кармай калдым сабынан,
Сууруп алдым кабынан,
Кыя тартып имердим,
Кынай кармап атамды
Алтын тактын үстүнөн
Тескери шилтеп жибердим.
Жылдыздай көзү жалтырап,
Чарадай болгон кайран баш,
Алтын тактын үстүнөн
Кулап кетти калдырап,
Мүдүрүктөп айтканы
Билинбеди балдырап.
Алтын тагын кан кылдым.
Айткан тилим албайт - деп,
Бусурман болбой койду - деп,
Капыр да болсо атамдын
Башын кесип жай кылдым,
Кызып калган кайран жан,
Угуп тур, Манас, кабылан!
Атакемдин миң балбан,
Бирин тирүү жибербей,
Ошол ордо ичинде
Баарынын башын кыйгамын,
Атамдын башын көтөрүп,
Энекемдин алдына
Түйүлүп чуркап баргамын,
Атамдын башын көргөн соң,
Эмчектин сүтүн миң кечип,
Ошондо энем муну айтты:
«Кайтадан Бээжин кайрылба,
Кабылан арслан туйгунум,
Чымын жандан айрылба!
Баргандан эсен тартпайсың,
Бээжинден аман кайтпайсың.
Көйнөгүң чечип жууган жер,
Энекең бейбак тууган жер,
Киндиктин каны тамган жер.
Арслан сени колдогон,
Айкырып түшкөн жериңе
Алачыктай байтерек
Чынар бүтүп орногон.
Чынар орноп тереги Чын-Бээжин менен урушсаң,
Тирүү койбой Алмамды
Алып калам» дегени.
Минтип энем турганда,
Жалгыздыгы курусун,
Кайнаган калың кытайда,
Каканчындын Бээжинден
Эсеп кылсам энемди,
Өлүп-талып кырк үч жан,
Кеңешип кепти койбодук,
Ары-бери көп санап,
Кырк үч киши чогулуп,
Чоң-Бээжиндин жеринен
Кетели, - деп ойлодук.
Ошөнтүп кеңеш кылганда,
Кетели, - деп турганда,
Айткан сөзүм зарбы - дейм,
Бээжиндин каны Карыкан
Ушу кезде таң калам,
Билими анын барбы - дейм,
Бичигинен билиптир,
Далы жагы көрүптүр.
Билип алып Карыкан
Так үстүндө бакырган,
Балбандарын чакырган.
Өзөгүмдөн өрт күйүп,
Өз ичимен жоо чыгат,
Ким, - деп жүрсөм бул экен,
Туулбас - десем, туулу экен,
Жоону ким - деп, мен жүрсөм,
Азизкандын Алмамбет
Арам сийдик уулу экен.
Баарыңа айтам балбандар,
Алтайдын белин ашырба,
Таластагы чоң дүмөк
Кан Манаска качырба.
Эгер Манаска аны качырсаң,
Айткан сөзүм угуп ал,
Беш-алты жылдын ортосу,
Бейпай салып келгенин,
Бээжинден Манас баатырдын
Согушканын көрүп ал.
Манас келсе Бээжинге,
Эмитеден көп кытай,
Эртелеп өзүң өлүп ал!
Алмамбетти ар жакка
Кармабастан бер жактан,
Кокус кытай кетирсең,
Жолобогун өзүмө,
Коңурбай, калдай баш болуп,
Көрүнбөгүн көзүмө.
Алмамбет тийсе колуңа
Эки колун байлап кел,
Өлтүрбөстөн чочкону
Бээжинге тирүү айдап кел.
Байлап-матап, кишендеп,
Жол үстүнөн кыйнап кел,
Алмамбет байлап келгенди,
Салтанаттуу жан кылам,
Ушул турган Бээжинге
Алтын таажы кийгизип,
Алтын такка мингизип,
Кырк кандын эли кытайды
Кылт эттирбей билгизип,
Каканчынга кан кылам!»
Муну сүйлөп, Калчаны
Камдап жарак-шайманын,
Калың кытай биригип,
Алгарага мингизип,
Коңурбайды жиберген.
Андан кийин Карыкан
Эрикпей согуш кылгын - деп,
Эзкараны жиберген.
Андан кийин жабдыктап,
Жибериптир Карыкан
Ыламадай калмагын,
Чоң Жолой деген балбанын.
Бөйрөгүнөн Бөрүкөз
Бу да келип калыптыр,
Капталынан Канжаркол