Манас - Саякбай Каралаев - 10

Оң таптырчу уул эмес,
Оңой кылчу кул эмес,
Каарды катуу баштады,
Баатырсынган Дөңгөнү
Такыр кырып таштады.
Балбан да экен, шер да экен,
Кызыталак бул канкор
Артык балбан эр да экен,
Дүмөктү чууга баштады,
Караан кылган балбанды
Такыр кырып таштады,
Акылы айран бөлүндү,
Айбатынан жан чыгып,
Үйүң күйгөн бул бурут
Жалаңкыч сыны көрүндү.
Алпым да бар, дөөм да бар
Бет алып айза сайбады,
Каары күчтүү буруттан
Бет алган тирүү калбады.
Оңой бурут уулу эмес,
Бет алышкан мендени
Оң таптырчу кул эмес,
Узун бойлуу, кең далы,
Ары балбан, ары шер
Жолум үйдөй бөркү бар,
Жолуккандын баарысын
Жөн эле кыйратып ийчү эрки бар,
Ок өтпөгөн тону бар,
Ок жетпеген аты бар,
Ак жолборстой сүрү бар,
Ааламдын баарысын
Ала турган түрү бар,
Көк жолборстой чамынып,
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Алтайда бурут туулган,
Кытай эмес кылымга
Сала турган чуулган.
Телегейи тең экен,
Ичин карап отурсак
Жер жүзүнөн кең экен,
Өлчөөсүн көрүп байкасам
Шай колдогон шер экен.
Сыягы суук Манаска
Менде азарын салабы?
Кызыталак канкорго
Бет алган тирүү калабы?»
Көбү жалган, көбү чын,
Көрүнөө кудай билбесе
Көрүп келген киши жок,
Жарымы төгүн, жарымы чын,
Жараткан өзү билбесе
Жанынан келген киши жок.
Зайыппуруш шерлерди
Жомок кылдык эрмекке,
Илгерки кеткен шерлердин
Жосунун айтып бермекке.
Калмактардын кан Жолой
Башын чайкап күйүнүп:
«Кармаса кыргын салат» - деп,
Кайран жандан түңүлүп:
«Сары жаргак шым кийген
Жакыптын уулу Манастын
Зарларлык сыны көрүнөт,
Жазганбай жоону кыйратчу
Балбандык сыны көрүнөт,
Ааламды талкандай
Салчу сыны көрүнөт,
Экөөбүз турмак Каман алп
Какайлатып Бээжинди
Алчу сыны көрүнөт.
Кырк чилтен жолдош шер экен,
Кытай турмак Кырымды
Кызыгып тийсең жинине
Кыйратып ийчү шер экен,
Адамдан мындай болобу?
Салмакташып, беттешип
Муну менен сайышкан адам оңобу?
Мындай карап отурса
Бир адам болуп табылат,
Айкырып айза сунганда
Миң киши болуп жабылат.
Беттешсек бу кан төгүлөт,
Кызыталак бул канкор
Мендеден бөлөк көрүнөт,
Оңой бурут жоо эмес,
Шай колдогон шер экен,
Кез болгонду кулатып,
Тебелеп кетер эме экен.
Кызыталак канкорду
Бул Алтайдын ичинде
Көрүмбөй тууган анткорду,
Кырк чилтен экен жолдошу,
Чилтендин бирөө сур жолборс
Асты жагын баштаптыр,
Эң астында беш адам
Белгилүү жолун чалыптыр,
Кара чаар кабылан
Капталында чамынып,
Жолун баштап алыптыр.
Алп кара куш зымырык
Азыр илип кетчүдөй,
Азыр түпкө жетчүдөй,
Асмандан арбайтып бутун салыптыр.
Көк жал Манас кабылан
Алтымыш кулач кара мар
Жыландын чоңу ажыдаар
Арт жагынан ышкырып,
Жолдош болуп калыптыр.
Капчалдай оозу ачылып
Леп тартып ийчү эмедей
Оозунан өртү чачылып,
Сойлоп жүрүп калыптыр.
Мендеден бөлөк түрү бар,
Каптал жагым Каканчын,
Улуңту Дыңша, Бакбурчун
Ушуларды талкалап,
Алчу түрү бар экен,
Чынмачынга кыргынды
Салчу түрү бар экен.
Өлбөй-житпей бул жерден
Өз дүйнөнү чачалы,
Карыкан көздөй качалы,
Кызыталак бул бурут
Чалышсак чама түк келбейт,
Чабышсак моюн түк бербейт.
Чарпыша кетсек кокустан
Кокуйду башка салбасын,
Койбой кармап албасын
Койдой башты кеспесин,
Курсакты бээдей жарбасын,
Жол үстүнө сүйрөтүп,
Даңгыттарга жарбасын.
Тыйпыл кылып талкалап
Таза кырып салбасын» Деп, ошонтүп эр Жолой
Каарланып чамынып,
Качарына камынып,
Боконо сөөгү болкулдап,
Боктуу ичеги солкулдап,
Чыны менен күйүнүп,
Капырдын Жолой балбаны
Акыл ийлеп, ой ойлоп,
Кайран Жолой качты эми,
Түгөнгөн тоонун урчуктан,
Дүмүрөйгөн тумшуктан,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Опол-тоодой көрүнүп,
Астындагы Торучаар
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
Торучаар оозун буруптур,
Кырма темир сыр найза
Кыйкырык салып сунуптур.
Каарланып бет алып,
Качып берген Жолойго
Канкор шер айза көтөрүп,
Астындагы Торучаар
Сопол куйрук, сом туяк,
Темир туяк, жез билек
Чуу укканда бөлүнүп,
Тулпарлык сыны көрүнүп,
Ирмегенде кара жер
Кат-катынан бөлүнүп,
Чуркаганда тулпарың
Буудандык сыны көрүнүп,
Арандай ооз ачылып,
Кан аралаш ак көбүк
Омуроодо чачылып,
Басып өткөн кара таш
Талкан болуп быркырап,
Жолум үйдөй дыркырап,
Жолборс Манас көк жалдын
Төбөсүндө дыркырап,
Баарыдан тулпар Торучаар
Башын жерге салыптыр,
Арбытып арыш алыптыр.
Эти кызып ээлигип,
Кайыктай кулак жапырып,
Куюндай жерди сапырып,
Койбой чуркап арыштап,
Тулпарлык сыны көрүнүп,
Булчуң эти карасаң
Жолум үйдөй көрүнүп,
Коёндой жону түзөлүп,
Арандай оозу ачылып,
Бүрүшүп кеткен туягы
Жолум үйдөй ачылып,
Тозоңун тоодой чубалтып,
Калмактардын Жолоюн
Түгөнгөн тоонун урчугу,
Түмпүйгөн тоонун тумшугу Айры белес тайпаңды
Айкөл Манас кабылан
Алты айланта кууду эле,
Жетим кайкаң дөбөчө
Жеткилең айкөл Манас кан
Жети айланта кууду эми.
Түз адырмак кайкаңга
Манас кетип баратат,
Адыр-күдүр чыбырда
Жолой качып баратат,
Будурмакты айланып,
Буткулга салып кубалап,
Эңкейишке киргенде
Чоң Жолойдун Ачбуудан
Эликтей колу сайылып,
Өр таяна бергенде
Канкоруңдун Торучаар
Жал-куйругу жайылып,
Будур жерге келгенде
Эр Жолойдун Ачбуудан
Букадай мойну булкулдап,
Бурулушка келгенде
Буудан экен Торучаар
Бугудай көзү жылтылдап,
Айдай сары талаанын
Атактуу Жолой кыраакы
Алкымына салды эле,
Сары изине чөп салып,
Заманасын кетирип,
Манас саргарта кууп алды эми.
Томуктай жерде тоо жок,
Томпоюп кирер коо жок,
Кытайлар Дыңша дээр экен,
Кырк күнчүлүк чөл экен.
Чып этим жерде суу жок,
Чымчып жээр чөбү жок,
Ошол чөлдү этектеп,
Ашып Жолой баратат.
Алапайын таба албай,
Аманат жандан түңүлүп,
Качып Жолой баратат:
«Жетсе канкор жеди», - деп,
Жерге кирген чоң Жолой
Жетик жандан түңүлдү.
Кабагы карыш тырышып,
Каарланып күпүлдөп,
Кайран Жолой канетсин
Ачбуудан менен урушуп:
«Канаттуу тулпар мал элең,
Каргыш тийди саа - деп,
Жетсе канкор оң кылбайт,
Ажал жетти маа» - деп,
Капырлардын Жолою
Жеткилең кыйын шум экен.
Чоң зыйкырчы, жадыкөй
Өзү жайчы кул экен.
Жер бөлүнүп закымдап,
Торучаары курусун,
Жолойдун Ачбууданга
Жетмек болду жакындап,
Астындагы Жолойго
Күүлөндү Манас баркылдап:
«Кызыталак Жолой кул,
Качып отур көрөйүн,
Сенин каныңды суудай төгөйүн,
Кайра тарткын эр болсоң,
Кармалашып көрөйүн!
Этеги карыш тилик ит,
Эс билбеген чирик ит!
Минтип качып отурсаң
Аңгекке кууп тыкпасам,
Азапты артык кылбасам,
Бээжинге чейин куубасам,
Каарды катуу салбасам,
Кылычтап башың албасам,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Кара калмак качпагын
Кармалашып көрөйүн.
Минтип качып отурсаң
Качканың менен койбоймун,
Каарыма кабылдың
Каргыш болуп торгоймун,
Эми жетсем оң кылбайм.
«Алыша албай өлдүм», - деп,
Армандуу болуп каласың,
Каарды катуу көрөсүң,
Катынча качып өлөсүң!
Жетчү болсом калмак саа
Кызыкты кыйын саламын,
Барбаңдаган кайырдин
Жетчү болсом өзүңө
Кылычтап башың аламын!
Кытайга тууган кыргынмын,
Кызыкты кымбат саламын,
Кыйла атамды өлтүрдүң,
Ошонун өчүн аламын!
Өзөндүү булак чоң Алтай
Ошону өрдөтө салар малым жок,
Өзүң тийип чыр кылдың,
Өлөрман кытай, коё тур,
Өлүмдөн аяр жаным жок.
Каарым келди какайдым,
Катуу тийдиң жиниме,
Казат баштап урушуп,
Эми катылбай койбойм бириңе.
Тим жүргөн жанды тим койбой,
Тийдиңби менин жиниме?
Катыламын Каканчың
Басташканым Бакбурчун
Белди бекем бубамын,
Бездиң кара калмагым,
Сени Бээжинге чейин кубамын!
Жетчү болсом кокустан,
Кабыргаңдын бөксөсүн
Качыр-бучур сөгөмүн,
Каныңды койбой төгөмүн,
Кызыталак, ой, калмак,
Азапка эми чатылдың,
Жети миң балбан кол тартып,
Жергеме не - деп, катылдың.
Жергеме кол салгыдай,
Мени байлап алгыдай,
Бээжинден көчкөн кытайдын
Беш калаа сан көчү жок,
Бейилсиз калмак тура тур
Жети атаңдын өчү жок!»
Манас келет күүлөнүп,
Шер Жолойго сүйлөнүп,
Бакырып Манас кеп айтса,
Качкан Жолой калмактын
Көңүлү кетти бөлүнүп,
Аркасына көз салса,
Айкөл Манас кабылан
Кан ичер түрү көрүнүп,
Астындагы Торучаар
Көрүнгөндө көрүнүп,
Көрүнбөсө союлгур
Көк түтүн болуп бөлүнүп,
Омбул-домбул чуратып,
Тозоңун тоодой уратып,
Астындагы Торучаар
Булуттай учуп закымдап,
Калган экен кызыталак
Ачбууданга жакындап,
Жакын Манас барганда
Былкылдактын сары саз
Ичи токой, чилик аралаш
Айласын таппай шашты эми
Көзөл экен эр Жолой
Токойго кире качты эми.
Калмактардын кан Жолой
Өзү жайчы кул экен,
Токойго кирип барганы,
Күн жаадырчу жай ташты
Көтөрүп сууга салды эми.
Астыдан булут табылды,
Жер жүзүнө көгөрүп,
Жөө туман түшүп жабылды,
Туш-тушунан зыркырап,
Муздак шамал урду эле,
Тоо башына дүмпүйүп,
Кара булут турду эле.
Булут учуп кыбырлап,
Асмандан алты сай мөндүр куюлуп,
Ак ала жамгыр шыбыргак
Кудай бетин көргөзбө,
Тоо-тоонун башы жабылып,
Чуңкурдан туман табылды.
Бөксөнүн баары мөндүрлөп,
Жаканын баары жамгырлап,
Аңгектин баары тыгындап,
Арыктын баарын жыгындап,
Асман менен куюлган
Алты сай мөндүр шыбыргак,
Жердин үстү бузулуп,
Кыян жүрүп кыбырлап,
Коктудагы жыгачтын
Дүмүрү чыгып короюп,
Жаткан төөдөй, уйдай таш
Талаага токтоп короюп.
Жаткан төөдөй дөңгөчтөр
Каршы-терши сороюп,
Токойдун баары тутулуп,
Тоонун баарын карасаң
Кыян жүрүп бузулуп,
Кызык кылып күн жайлап.
Кызыталак Жолой кутулуп,
Аранын баары бузулуп,
Жайдын күн муздак кыш болуп,
Төрө Манас бетине
Төрт эли муздак муз туруп,
Кыбыладан
Муздак жел жүрүп зырылдап,
Чүмкөгөн булут чачылып,
Жапжарык болуп
Алданын күнү ачылып,
Жер үстүнөн кара буу чыгып буркурап,
Жолойду таппай кайгырып,
Кан ичер канкор зор Манас
Алтайга тартты кайрылып,
Жалгыз жолду жакалап,
Көрүнгөндө көрүнгөн
Тетиги Алтайдын тоосун бакалап,
Асмандан ак ала мунар тутулуп,
Көп балбанын кырдырып,
Баякы тозоку Жолой кутулуп.
Атаа, олжоңдогон кайран эр
Олоктоп тарткан ошол жер,
Ач арслан төштөнүп,
Ачуусу келип түнөрүп,
Алгыр бүркүт көздөнүп,
Оңураңдап кайран шер,
Олоңдогон курган эр
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Жүрөрүнө жол таппай,
Тиерине кол таппай,
Алтайдын тоосун жакалап,
Асыл көк жал келатса
Алтымыш тулпар сан буудан
Астына айдап алыптыр,
Бет алдынан барбайып,
Каман алп чыга калганы.
Каман алпты көргөндө
Эрте сөзү кеч болуп,
Кан ичме Манас канкордун
Бир кагыша кетүүгө
Эки көзү төрт болуп:
«Кайчы кулак Каман алп
Кармалаша калайын,
Олжо кылган күлүгүн
Ортодон тартып алайын!
Күрдөлүү башым барында
Күлүктөрдү айдатып,
Олжого кантип берейин,
Күчтүүсүнгөн кул менен
Күпүлдөшүп көрөйүн
Туйгун башым барында
Тулпарым кантип берейин,
Бээжинден чыккан алп экен
Муну менен бет алышып көрөйүн!
Каарды катуу салайын,
Опол-тоодой алп менен
Бир кагышып калайын,
Тагдыр жетсе өлөйүн,
Опол-тоодой балбанга
Олоктошуп жолугуп,
Ойрондошуп көрөйүн!
Баатырсынган Каман алп
Качырып айза саяйын,
Камбылсынган ит менен
Бир кармалашып калайын.
«Тагдырда жоктур даба» - деп,
Талканды мыктап салайын,
«Кара калмак сага» - деп,
Капкайдагы өчүм алайын.
Кайчы кулак Каман алп
Кайраты мыктуу, заары күч
Бул бир тобунан жаман алп,
Айзакерден абыдан
Даңгылдыгы бар экен,
Алышканды жок кылган
Камбылдыгы бар экен.
Алышкан жоого кез келсе
Добушунан жан чыгат,
Ою менен болчу экен,
Колуна таамай тийгенин
Жаш камыш чөптөй орчу экен,
Кайраты келип, кол салса,
Кагышкандын баарысын
Жөн эле аты менен сорчу экен,
Алышкандын эченин
Кыргын кылып койчу экен.
Кечээ жети Бээжин козголуп,
Кап-Тоонун бери бетинде,
Кытайдын ары четинде,
Кыяңгер, Капсаң-Тоосунда,
Суук-Капчыгай оозунда
Суук-Төр деген төрүндө,
Жалгыз көз деген элинде,
Кызыталак кытайдын
Уруусу эчен элинде,
Ошонун бер жак бетинде,
Шибе деген эл экен,
Жери майдан ээн экен.
Адам бөлгөн алыстан,
Катыны тууса ырымы Устара кылган камыштан,
Киндигин кесип ырымдап,
Тукуму шибе дээр экен,
Жалгызын көрсө карышкыр
Алыста койдой жээр экен,
Кайчы кулак Каман алп
Ошол шибе эл экен.
Шибе журттан туулуп,
Балбан болуп Каман алп
Боконо сөөгү толгондо,
Балбан атка конгондо,
Казынага алыптыр,
Тоюна токсон качыр союптур,
Муну менен чоң балбан атка конуптур.
Ошол Суук-Төрдүн жеринде,
Жалгыз көздүн элинде
Сазаңшаңдын өзүндө,
Жети Бээжин козголуп,
Жети жыл уруш салыптыр,
Ит жээр, бит жээр калкына
Согуш кылып барыптыр,
Кытайдын баары жыйылып,
Жалгыз көздүн элине
Согуш кылып барганда
Жалпы баары кырылып,
Атагы чыккан Бээжинге,
Жалгыз көздүн элине
Жапаны жалгыз салыптыр,
Калмактардын Жолою
Белге таңуу кылыптыр,
Жалгыз көз элин Каман алп
Жалгыз өзү кырыптыр.
Кайраттуусун жайлаптыр,
Канчаларын кул кылып,
Бээжинге тирүү байлаптыр.
Бейпайды мыктап салыптыр,
Бет каратып багынтып,
Жалгыз көз журтун алыптыр.
Кайчы кулак Каман алп
Катылганды кайсаган
Бул дагы атагы чыккан жаман алп.
Керишип канга тойбогон,
Үйүң күйгөн бул чочко
Кез болгонду койбогон,
Балбандыгы башкача,
Мунун баатырлыгы бир канча,
Жүрөгүнөн чаң чыгат,
Мунун добушунан жан чыгат.
Эчен төрдү жайлаган,
Эр Эсенкан баатырга
Тартуу кылып эчен дөөнү байлаган.
Балбандыгы билинген,
Белгиленип чоң кандын
Бичигине чийилген.
Кайчы кулак Каман алп
Манастын түрүн көргөндө
Каарланып бакырып,
«Какайлап» ураан чакырып,
Каарланып элеңдеп,
Жай-жарагын белендеп,
Керишүүгө ой кылып,
Керигин санга бир салып,
Түсү качып, көз жайнап:
«Түгөтөм бурут сени» - деп,
Айзасын түздөп бек кармап,
Айгайы кулак тундуруп,
Колундагы айзасын
Манасты көздөй сундуруп,
Жебеден мурун жетишип,
Жеткен жерден мушташып,
Айзалашып өтүшүп,
Айза сынып кеткенде
Айбалта менен кагышып,
Андан айла кеткенде
Кылыч менен чабышып,
Мындан айла кеткенде,
Чокмор менен кагышып,
Кезенишип турушуп,
Бет алышып урушуп,
Кез болгондун баарысын
Бөрүчө бөлүп жулушуп,
Карсылдашып урушуп,
Чоң Алтайда чыр салган,
Канкоруңдун жумушу
Карама карап калышып,
Кармай калып айзаны
Кез келген жерге малышып,
Кылыч башта жаркылдап,
Айбалта башта такылдап,
Жан аябай турушуп,
Жадаал салып урушуп,
Арслан Манас көк жалдын
Колдогону кырк чилтен
Шер экени белгилүү,
Ошондо Манас кабылан
Чымырканып чыңданды,
Бардыгер күчтүн баарысын
Колуна жыйып тыңданды,
Кайраттанып сабылып,
Кайыптан акыл табылып,
Каарланды Манас кан
Кудретке жалынып:
«Душманды кыраар шер кылдың
Он эки мүчө тең кылдың,
Бир капырга ал жетпей
Мынча неге кем кылдың?» Деп, ошондо муну айтып,
Арсландай көзү жайнады,
Канкор Манас шериңдин
Кан ичмеси кармады.
Каарланып урушту,
Каршылашып турушту.
Кыраан Манас кайран шер
Эңкейип эрдик салды эле,
Каман алптын
Кол токмоктой кара чач
Колуна тие калды эле,
Шамдагайы болжолсуз
Шапа-шупа бат кармап,
Үзөңгүнүн боолукка
Үч жол орой салды эле,
Жылкыдан тулпар Торучаар
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оң-тетири теминип,
«Чү» - деп жүрүп калды эле.
Торучаар жоого үйрөтүп,
Опол-тоодой шибени
Дыркыратып сүйрөтүп,
Бай Жакыптын чоң кылыч
Жанынан сууруп алды эми,
Кайчы кулак Каман алп
Койдой башы кесилип,
Коондой ичи жарылып,
Кан Манастын колунан
Өлүм болуп калды эми.
Колот жерди май кылып,
Каман алпты жай кылып,
Кыргын салып кытайга
Канга тоюп катыгып,
Канкор Манас атыгып,
Катылган тирүү калган жок,
Кудай сүйгөн кайран шер
Өлгөн менен арман жок.
Беттешкенди мент кылды,
Кез болгонду кармады,
Бет ала келген балбандан
Бирөө тирүү калбады,
Беттешкендин баарысын
Берен Манас жалмады.
Белсенип чыккан күчтүүнүн
Берен Манас колунан
Бирөө тирүү калбады.
Торучаар ичин ачырып,
Топ балбанын кырдырып,
Топурак-Тикен жонунан
Тозоку Жолой балбанын
Бээжинди көздөй качырып,
Аябаган дүмөктү
Арслан салган жери экен.
Алтымыш буудан тулпарды
Айдап Манас келди эми,
Жанындагы кырк бала
Олжо кылып кетти эми.
Кырк баланын башчысы,
Кыйласынан жакшысы,
Айзага камбыл ыктуусу,
Жоо бөрүсү мыктуусу,
Куру сөздүн бекери
Куруп калган Кутубий Көк жал Манас жөкөрү.
Ободон жылдыз болжошу,
Байчоро менен Чалыбай,
Баатырыңдын жолдошу,
Жыйып алган кырк бала
Канкоруңдун жолдошу.
Манас салып кыргынды
Туурдугун май кылды,
Тушукканда кыргызды
Туш-туш жерге бай кылды.
Керегесин май кылды,
Кезиккенде кыргызды
Келберсиген бай кылды.
Санаасы менен болтурду,
Сандыгынын баарысын
Сары алтын мүлккө толтурду,
Көңүлү менен болтурду,
Көмүркөйдүн баарысын
Көп алтынга толтурду.
Ордо бузуп, олжо алып,
Орчун журтту байытты,
Телегейин тең кылды,
Катылганды тең кырды,
Кара калмак, манжууга
Кырк үйлүү кыргыз шордууну
Ошол журтка тең кылды.
Чоңсунганын сомдоду,
Зордук кылган адамды
Айбалталап токмоктоп,
Арслан Манас оңдоду,
Келип калса кокустан
Бирөө тирүү болбоду.
Жүрүшүнөн чаң чыгып,
Добушунан жан чыгып,
Кырк үйлүү кыргыз журтуна
Кабылан Манас туулган,
Кулак угуп, көз көрүп,
Аты угулган манжууга
Айкөлүң салды чуулган.
Жолоп адам барбады,
Жолборсуңдун астына
Жолуккан тирүү калбады.
Каттап адам барбады,
Канкоруңдун өзүнө
Катылган тирүү калбады.
Кырк үйлүү кыргыз карып журт:
«Манас атка минди - деп,
Кыйланып келген кырк үйлүү
Эгедер болуп, ээ болду
Маңдайга кудай бир жазган
Бизге ырыс дөө болду», Баабединге бат айтып,
Алда Таала жолуна
Ай туяктан ат айтып,
Өлө турган ой кылып,
«Кара калмак, манжуудан
Кутулуп жатып калдык» - деп,
Курган кыргыз той кылып,
Баабединин бат айтып,
Түлөө кылып буркурап,
Түгөл кыргыз чуркурап,
Мойнуна буурчак салынып,
Чурулдашып чуу туруп,
Жаратканга жалынып,
Күйүттүн баары ачылып,
Күптүнүн баары жазылып,
Ачылган арт жабылып,
Абийирдин баары табылып,
Үзүлгөнү уланып,
Үшүнтүп кыргыз кубанып:
«Өчкөн оттор тамды - деп,
Маңдайга Манасты кудай берди - деп,
Боз керешке булуң чер
Жел тийбеген жылууну
Кудай бизге берди - деп,
Ордолуу журттан айрылып,
Тентип келген эл элек,
Кара калмак, манжуу журт
Ортосунда калчу элек,
Каяшаяк биз берип,
Кайшалаңдап бир койсок,
Кыргын болуп калчу элек».
Киши тапкыс ой кылып,
Курган кыргыз той кылып,
Көк бөрү тартып чаң салып:
«Кутулдук калмак элден» - деп,
Кунан чаап, чаң салып,
Кутуруп кыргыз даң салып:
«Журт кутулуп калдык» - деп,
Эсепсиз кыргыз той кылып,
Элдин жаны тынды эми.
Манас, Манас болгон жер,
Манас атка конгон жер,
Ак калпакты кийди эми,
Алчайып атка минди эми.
Эки тизгин, бир чылбыр
Эми колго алды - дейт,
Ордо күтүп, кан болуп,
Олуязаада жан болуп,
Орунтуктуу эр болуп,
Он эки мүчө тең болуп,
Күйүттүү кыргыз кырк үйлүү
Күтүп алаар шер болуп,
Толкуган кара калмакка
Тоодой кара сел болду.
Ошондо Манас кабылан
Чалгын чалып, жер кайгып,
Буурукса бугу атышып,
Буурукпаса Алтайда
Кеңири ойноп жатышып,
Түздөн кулан куулган,
Каканчы менен кармашып,
Бээжинге салган чуулган,
Берен да ошол, бел да ошол,
Белгилүү Манас шер да ошол.
Дүнүйөнү жайнатып,
Багылан козу, ширин баш,
Бор кайнатып салышып,
Капанын баарын жоюшуп,
Бай Жакыптын кырк тайын
Бир сапарда союшуп,
Мал күндүү Жакып карыя:
«Кырк тайым бир күн сойду» - деп,
Чекесин түйүп тырышып,
Кайта айтууга чара жок
Ичинде Жакып урушуп.
Манаска кырк чилтен, Кызырдын жолукканы Акбалтайдын кеңеши
менен Манас Кошойду көздөй жөнөгөнү
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Супа садак чалганда,
Таң сөгүлүп калганда,
Таң атардын муздак жели урганда
Камыштын башы зыркырап,
Балапан торгой чуркурап,
Жерге жарык тийди эле,
Жанындагы кырк бала
Кыраң жерди караса
Көңүлү кетип бөлүнөт,
Кыраң менен бир болуп,
Кырк бала менен Манаска
Бир карышкыр көрүнөт.
Карышкырды көргөндө
Арсландай чамынып,
Кайыптан акыл табылып,
Денеси үркүп чочунуп,
Коржоктогон шер Манас
Торучаар атты токунуп,
Кылычты кынай жайланып,
Чокморду туура байланып,
Береленип белсенип,
Берен Манас көк жалың
Бери ургандай теңселип,
Ар болотун шайланып,
Жабдык жасап байланып,
Жанындагы кырк бала
Каарланып таптанып,
Канкорго жөкөр болууга
Кыркынын баары аттанып,
Астында Манас кабылан
Журт баштаган төрөдөй,
Айгай салып, чуу тартып,
Кырк баланын баарысы
Кыргын тийген эмедей,
Карышкыр качты зирилдеп,
Тегеректеп кырк бала
Бөрүнү кууду бириндеп.
Айгай кулак тундурду,
Айкөл Манас баш болуп,
Астындагы бөрүнү
Бир эсебин эңкейип,
Таба турган болгондо,
Эми жетип бөрүнү
Чаба турган болгондо,
Оң жагына караса
Кыядан түштү кырк киши,
Кырк чилтендин өзү экен,
Бөрү болуп кубулган
Аты Алейкисалам өзү экен,
Өзү турмак береки
Караган кара көзү экен,
Карышкыр болуп кубулуп,
Манаска жолукканы жүргөнү
Белестен чыкты беш киши
Ак селдеси казандай,
Айкырса үнү азандай,
Зорлугу тоонун теңиндей,
Айбаты жанды жегидей,
Шай атамдын өзү экен,
Кырааның Манас көк жалга
Жолуга турган кези экен,
Кол алышып турду эми.
Аты Кызыр дубана:
«Колдодум» - деп, Манаска
Ичинен ыпча тон берди,
Кырк чилтендин баарысы,
Шай ата баштык карысы
Кыдырата кол берди.
Белекке берген көк күрмө,
Ок өтпөй турган бек күрмө,
Кийсең жоого ылайык,
Ок өтпөгөн кылайып,
Табылгы жаксаң чок өтпөйт,
Очогор атса ок өтпөйт,
Жакадан тартсаң кол өтпөйт,
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме жака, кең күрмө,
Керишке кийсең ылайык.
«Кызыр атам берди - деп,
Алты шердин кенжеси,
Арсланым, кийгин бул тонду,
Балбандыгың башкача
Алда Таалам жаратты,
Сенин баатырлыгың бир канча,
Отко салса күйбөйсүң,
Сел каптаса акпайсың,
Арбагың артык, заарың күч,
Катылгандын баарысын
Алдам ысап бербесе,
Кыйратасың кылып түз.
Алда Таала жалгыздын
Мендеси болуп жаралдың,
Алты шердин артыкча
Кенжеси болуп жаралдың,
Зайыппуруш көк жалдын
Берени болуп жаралдың,
Калк баашасы кабылан
Эрени болуп жаралдың,
Султандасың, кандасың
Жараткан чындап жасаган
Арбагың бийик, атың оор,
Айкөл Манас өзүң зор
Бел байлаган белимсиң,
Алда Таала жараткан
Белгилүү көк жал шеримсиң.
Арбагың бийик, атың оор Эңкейтип душман жеңе албайт,
Сага эч ким туура келе албайт.
Айкашкан жоого киргенде,
Шыдыр жолуң төтөлөйм,
Ооздуктан алып, кулунум,
Өзүм кармап жетелейм.
Жараткан жалгыз кудайым
«Болжош бол - деп жиберди,
Жараткан жалгыз бир кудай
Көк жал Манас өзүнө
Жолдош бол» - деп жиберди,
Жылаңайлак, жылаң баш
Аты Кызыр өзүмүн.
Кулунум, Манас, көзүңдү ач!
Быягыңда кырк киши
Кырк чилтендин өзү ушул,
Кол бергени көк жалым,
Келип калган кези ушул,
Кыдырата дос болгун
Кырк чилтендин өзү ушул.
Кыдырата кол берип,
Кырк чилтен кирди чуркурап,
Белестеги беш киши
Белгилүү Шайдын өзү ушул.
«Беренге жолдош болом» - деп,
Бет алып келген кези ушул.
Түшө калып беш киши
Кучакташып калды эми,
Ошондо Манас кабылан
«Шер» атагын алды эми.
Дин түркүгү зор кансың,
Чындап кудай жараткан
Артык улук адамсың,
Кара дин болбой ак болгун,
Барлыгын билип кудайды
Чын бусурман бат болгун.
Балам, бүгүн көргөн, эртең жок
Жети күндүн бири өлүм,
Жеткилең динди билбесең
Уят болот мунуңуз,
Башыңа тоодой иш келсе
Шүкүр кылып туруңуз,
Акырет жолу такылдыр,
Акыры ыйман жакындыр,
Ал ыйманды билбеген
Дин билбеген капырдыр.
«Быссымылда» деген тилге кел,
Кудай - жалгыз, куран - чын,
Байгамбар ак, диниң ак,
Чачып ийчи жыйганды,
Каалагын жалгыз ыйманды.
Барлык бирлик иш билгин,
Кудайдын атын бүт билгин».
Кызыр мындай деген соң,
Кызырлуу Манас көк жалың
Асмандан жылдыз козголуп,
Кызыр менен Манас кан
Кырк эки сапар дос болуп:
«Өзүң улук шердирсиң», Кырк чилтен менен Шай атаң
Конуп калган жери ошол,
Чын бусурман Манас кан
Болуп калган жери ошол.
Каалаганы кадырдай
Түнгө келди зор Манас,
Кара динден ак болуп,
Динге келди зор Манас.
Зайыппуруш кайран шер
Болгон экен зор Манас,
Көкүрөккө көп ыйман
Толгон экен зор Манас.
Ошпурдун уулу Чеге экен,
Чакырып алып Чегени
Атасын сурап отурсаң,
Кара калмак уулу экен,
Чеге аттуу оңобу?
Бул бусурман бала эле,
Чеге аттуу болобу?
Чеге аты жоюлсун,
Кутубий атка коюлсун,
Куп уккун, балам, сөзүмдү,
Кутубий койдум өзүңдү,
Чынзаададан бата алдың,
Балам, сен Кутубий болуп аталдың!
Куп уккун, Манас, сөзүмдү,
Кутубий - дедим, бул бала
Кутман болот өзүңө,
Астыңа салса ак жолуң,
Сенин артыңда жүрсө сан колуң,
Өзү баатыр кыраакың,
Ушул турган Кутубий
Таалайга бүткөн мурапың.
Өйдө чыкса өбөгүң,
Ылдый тартса Кутубий
Белиңе таңуу жөлөгүң,
Маңдайга чыкса барааның,
Кармашып жоого кол салсаң
Кутубий болот карааның,
Жумшасаң канат кумарың,
Ушул турган Кутубий
Туу түбүнө турарың,
Кутман да ушул, бел да ушул,
Белге таңуу эр да ушул.
Ушул турган Кутубий
Чачып ийсе жыйгандаш,
Өлүп калса ыймандаш,
Кою бирге короолош,
Ашы бирге жороолош,
Анык жолдош чын болсоң
Арка болот Кутубий» Деп, ошонтүп турганда
Кутубий байкап кат билди,
Берен да экен, эр да экен,
Кудайдын атын жат билди.
Көөдөнгө толду ыйманы,
Көк жалга жолдош болууга
Бусурман болуп турганы.
Бурканынан адашып,
Эми келди Кутубий,
Бусурман динди талашып,
Кара динден ак болду,
Манас менен достошуп,
Калмак элден жат болду.
Кубат болду Кутубий
Манас шерди жандады,
Он эки бирге кол берип,
Камбылдардан кат алып,
Ошол жолдо зайыппуруш аталды.
Өзөнгө бойлой конушту,
Манас менен Кутубий
А дүйнөлүк болушту.
Ак буудай унун чайнашып,
Келеме шарып кармашып,
Адам өлөр шерт кылып,
Убаданы бек кылып,
Тулпар минип, туу уучтап,
Эрдик салып, жоо жоолоп,
Куп ынанып сөзүнө
Ошол турган Кутубий
Кубат болуп өзүнө.
Саналып жылдыз болжошу,
Кутубий баштап кырк бала
Кырааныңдын жолдошу.
Алтайдагы кырк үйлүү,
Акылманы Акбалтай
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаңылбаган чоң чечен,
Акылга дыйкан эрени,
Кыргыздан Балтай берени,
Кырк үйлүү кыргыз чогулуп,
Кызык кылып той кылып,
Бала каздай баркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Абам Балтай кеп баштап,
Акырын сүйлөп бек таштап:
«Журт баштыгы өлгөндө,
Кызык кылып биздерди
Кырк уруу кытай бөлгөндө
Биздин бирөөбүз кеттик Эренге,
Биздин бирөөбүз кеттик Каңгайга,
Биздин бирөөбүз кеттик оруска,
Жер таба албай конушка,
Биздин бирөөбүз кеттик казакка,
Моминтип түштүк азапка.
Каракандын сегиз уул
Кечээ, түпкө чогуу жеткенде,
Түгөл бойдон кордуктап,
Кара калмак, көп манжуу
Түпкө чогуу жеткенде,
Сегизинин кенжеси
Кайыпча качып жүрү - дейт,
Уламадан уласак,
Билгичтерден сурасак,
Ала-Тоону жер кылып,
Баякы Улак кан байкуш тирүү - дейт.
Кулак угуп, көз көрүп,
Биз Алтайга келгени,
Ээн басып чыкпадык,
Андан бөлөк туугандын
Эч кайсысын укпадык.
Же кырылып баары өлгөнбү?
Же кыстоону кыйын көргөнбү?
Же башына окто катылып,
Балаага башы чатылып,
Баарысы кордук көрдү - деп,
Баарысы малча сатылып,
Кыстоону кыйын көрдү - деп,
Тирүү калбай баарысы
Упат болуп өлдү, - деп,
Ушул жактан шек кылам.
Айтсам Алдага сөзүм зар эле,
Бай Жакып менен агининин баласы
Үсөн деген бар эле,
Айдап кетип Үсөндү
Кара калмак алды эле.
Бээжиндин ары жагында
Сазаңшаң деген жеринде,
Кара калмак элинде,
Кой артына салды - дейт,
Үсөн атын жойду - дейт,
Көзкаман атка койду - дейт,
Калмакча динге кирди дейт,
Жүк бурчунда бурканын
«Кудайым» - деп жүрөт дейт,
Туура калмак болду - дейт,
Балааны башка салды - дейт,
Калмактан катын алды - дейт.
Тууп берди катыны
Капанын баарын жойду - дейт,
Көкчөкөз атка койду - дейт.
Жана тууса катыны
Дөрбөлдөй атка койду - дейт.
Жана тууса катыны
Барбалдай атка койду - дейт.
Жана тууса катыны
Калмакча атты койду - дейт,
Кыргыздын атын жойду - дейт,
Калмактын атын койду - дейт,
Тууганды туура унутуп,
Баарысы калмак болду дейт.
Тулпар бактым арынап,
Айдасам бээден бөлүнбөйт,
Алыстап кеткен ал тууган,
Бизге туугандык түрү көрүнбөйт.
Кара адырмак чыбырдын
Аягы чыбыр коо чыгат,
Калмакка кеткен ал тууган
Түбүндө бизге жоо чыгат.
Жана мүшкүл иш кыйын
Кармашарың Каканчын,
Касташканың Бакбурчун,
Топон суу тоздоп тийбеген,
Ушул турган Бээжинге
Искендер изин салбаган,
Ушул турган Бээжинден
Эч ким сурак албаган.
Каарлуу кытай калың журт,
Мунун көптүгүн көрсөң кара курт,
Чарпышып чама келе албайт,
Күрөшкөн менен күч жетпейт,
Балам, Манас, кулунум!
Бул Бээжиндин элинде
Казылган калың ору бар,
Каны кабар кылганда
Каптап кетчү колу бар,
Бел байлаган бели бар,
Бекип жаткан жери бар.
Балам, Манас, кулунум!
Эрен чыктың, шок чыктың,
Эрдик менен шердигиң
Бул дүйнөдө жок чыктың,
Өлөңдүү жерди өрттөдүң
Тулаңдуу жерди тутанттың,
Кара сууга кан куйдуң,
Суу ич десе, уу ичтиң,
Бөрк ал десе, баш кестиң,
Кан төк десе, жин төктүң,
Каарды катуу баштадың
Ордолуу журтка кол салып,
Ойрон кылып таштадың,
Кезиккенди мент кылдың,
Шумдукту артык баштадың.
Эсенкандын элчисин
Жана кырып таштадың,
Капчалдуу жерге жол салдың,
Канчаларга кол салдың,
Калбаны катуу баштадың,
Кара калмак, манжууну
Катылганын кыйратып,
Бизди катүгүн кылып таштадың,
Ордо бузуп, олжо алдың,
Орчун журтка кол салдың,
Кыйынын кырып таштадың,
Балам, кытайга калба баштадың.
Кыйындарын кыйратып,
Кыргын кылып таштадың,
Ордо бузуп олжо алдың,
Кытайга мүшкүл кол салдың.
Канга тойдуң катыктың,
Каканчылуу Бээжинге
Канкор бурут атыктың,
Кыйырлуу журтка катылып,
Кымбатка минтип чатылдың,
Какандын журту каптаса
Түбүбүзгө жетет го,
Түптүү журт каптап бир кетсе
Бизди түгөл кырып кетет го!
Төрө Манас, кулунум,
Минте берсек бул кытай
Төбөбүздөн басат го,
Төрт түлүктү чачат го,
Каарды катуу баштайт го!
Кырк үйлүү кыргыз журт элек,
Каарланса бул кытай
Кыргын кылып таштайт го!
Кулунум, Манас, кебимди ук,
Жети бөрү бир койду
Таласа тарпын коёбу?
Жеткилең жерден кол чыгып,
Кырк үйлүү кыргыз журт элек
Сабаса тарпын коёбу?
Алтайга келдик айдалып,
Айланы таппай сандалып,
Алтайда келип жан бактык,
Күйүттү күчтүү баштадың
Күрмө кийген манжуунун
Күчтүүсүн кырып таштадың,
Бул күйүттү кантебиз?
Каканчылап чуу тартып,
Каптап кытай кетет го,
Каарлуу журтка катылдык,
Калайман салып бул элге
Түпкө чогуу жетет го.
Асманга учса топурак,
Аскер келсе топурап,
Чарпыша турган чама жок,
Алыша турган айла жок,
Качып кирер токой жок,
Караан кылар Огой жок,
Бел байлаган белиң жок,
Бекип жаткан жериң жок,
Бет алышып салышсак,
Белге таңуу кылууга
Белгилүү кыргыз элим жок,
Кырк үйлүү кыргыз калыкпыз
Кызылдай тозок, куу мүшкүл,
Кырк үйлүү кыргыз эл элек
Кыжылдаган кытайдын
Ортосунда калыппыз.
Кара таандай кол келсе,
Калайман баштап мол келсе,
Кандай айла кылабыз?
Катылып койдук кытайга
Алтайга кантип турабыз?
Сан кара малды чачалы,
Күн батыш көздөп качалы,
Алышып калдык кытайга
Алтайга туруп нетели,
Андан көрө, кулунум,
Бусурман көздөп кетели,
Отор-отор оюнчук
Ойлоп минтип көчөлүк,
Кыжылдаган кытайдын
Кыйынын мунун билели,
Кыдыра көчүп тынбастан,
Кыргызга көчүп кирели.
Ала-Тоо бойлой баралык,
Андан көрө, кулунум,
Жан бекитип калалык,
Кайыңдан айза кыялы,
Азган менен тозгон бар,
Ошолорду жыялы,
Белге таңуу кылалы!
Үйүз-бүйүз турушуп,
Каптап кетсе көп кытай
Мылтык атып, жаа тартып,
Качпай туруп урушуп,
Кечүүдөн айдап көчүңдү,
Кененип алып жолдошко
Кажылдаган калмактан
Анан алгын өчүңдү.
Уламадан уладым,
Билгичтерден сурадым,
Катаган кандын кан Кошой
Байгамбар чалыш карыя,
Адамдан артык тууган олуя
Батасы эрди байыткан,
Дубасы жанды жарыткан.
Беделин көргөн чочуган,
Он эки бирге кол берип,
Абаң Кошой кайран эр
Мекеден беш жыл окуган,
Калыйпадан кат алган,
Муну менен ал Кошой
Даанышман Кошой аталган.
Мисир менен Багдаттан
Мындан беш жыл окуган,
Белгилүү Кошой эр ошол,
Ал да белге таңуу шер ошол.
Кененче керчөө тон кийген,
Кер кабылан ат минген,
Азар түмөн кол чыкса
Айгай салып бир тийген,
Эрдиги бөлөк, заары күч
Эр абаң Кошой ошол бар,
Байланып калган базардын
Багын ачкан эр Кошой,
Бекип жаткан берендин
Колун чечкен эр Кошой.
Кечээ Айкожонун Билерик
Кытай кармап алганда,
Кырк аркан бийик оруна
Алып барып салганда,
Абам Кошой кайран эр
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча
Мыктап алты ай салышып,
Жекене белге курчанып,
Жети түмөн кытайга
Жеке аралап кол салып,
Темир чопкут кийишип,
Кайнап жаткан кытайга
Кан абам Кошой киришип,
Кыйла журтту кырды - дейт,