Манас - Саякбай Каралаев - 25

Айтканына көнөлү,
Аккелтени берели.
Убада кылдык туруңуз,
Арага келген элчисиз,
Манаска кабар кылыңыз.
Алты айдан кийин сиз келип,
Аккелтени алыңыз,
Алтынчы айдан кечиксе,
Барабан кагып, кол жыйып,
Манасты баштап жетиңиз,
Ааламды буй кылып,
Анан кырып кетиңиз.
Урушсак уят мунубуз,
Алты ай күтүп туруңуз,
Убада ушул, кеп ушул!»
Керке кандын шаарынан
Ажыбай чыкты аттанып,
Астындагы күрөңү,
Керке бербей келтени,
Кемиген экен бул жолу,
Ажыбайдын тилеги.
Артык тулпар Карткүрөң
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт.
Баскан жери быркырайт.
Учуучудай дыркырайт.
Тайгылбаган бийиктен,
Канаты бар жаныбар
Чуркашы күлүк кийиктен.
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Желиккен бойдон Ажыбай
Манас, Бакай канына
Желген бойдон келди эми.
Көргөн менен укканын,
Туйган менен билгенин,
Элчиликке киргенин,
Ажыбай айтып берди эле,
Ажыбайдын айтышын,
Керкеге барып кайтышын
Бакай сындап көрдү эле.
«Келтени бербей колуңа,
Кеп кылсаң укпай сөзүңдү,
Келжиретип өзүңдү,
Салган экен жолуңа.
Оңкогор мурун, чуңкур көз
Оңбогурдун өзү экен.
Алдап-соолоп Ажыны
Жолго салган кези экен.
Аккелтени бербеске
Чырга айлантып этегин,
Чылбыр чайноо кылыптыр.
Кермелетип кеп айтып,
Кеп эмизип ал чочко
Алты айда келгин, - деп айтып,
Доо эскирчү кеп кылып,
Бербей турган эп кылып,
Алыс болжоп, күн байлап,
Керкени кудай уруптур.
Кутурган экен ал чочко
Кутулар жайын кылыптыр.
Күн мезгили алты ай, - деп,
Кутулар кептен салыптыр,
Алты айга толук камынып,
Кутуруп жатып калыптыр,
Бергиси келбей келтени
Мээнеттүү чырга салыптыр.
Канкор Манас, Ажыбай,
Камдангыла, балалар!
Айза кармап, топ бузуп,
Атышты арбын салалы,
Каптап жатып калалы!
Карама-каршы турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Төрөсүн союп, топ бузуп,
Бир беттешип, окко учуп,
Бербегенин көрөлү,
Бет алышып өлөлү.
Кыргынды кызык салалы,
Кызыталак чочкодон
Аккелте тартып алалы.
Мындан кийин кулагы
Укпагандай кылалы,
Жер кыдырып, суу өлчөп,
Чыкпагыдай кылалы.
Жерине тулпар ойнотуп,
Жеткен жерин сойлотуп,
Төрөлөрүн камайлы,
Төрүнө камап сабайлы!»
Бакай тилин укканда
Ажыбай, Бакай шайланып,
Кынсыз кылыч байланып,
Тилин угуп Бакайдын
Эки эрен чуркап түйүлүп,
Энтелеңдеп эки эрен
Ок өтпөстү кийинип,
Керектүү Бакай карыя
«Таң кашкайып сүрсүн, - деп,
Жерге жарык тийсин», - деп,
Эр Манаска муну айтып,
Баатыр Бакай турду эле.
Карагайлуу талаанын
Куюлган ары бетинде,
Томуктай болгон тоо жок,
Токумчалык коо жок,
Буурсун тийген чийин жок,
Суур чукуган ийин жок,
Айдай сары талаанын
Ары жагы четинде
Дүмпүйгөн караан көрүнөт,
Ал караанды көргөндө
Арслан Бакай абаңдын
Көңүлү жаман бөлүнөт.
Ээр белдей белеске
Эрен Бакай абаңыз
Салып чыгып барды эле.
Эки жакты караса,
Эл аманын кааласа,
Ажыбай элчи барганда
Чындап белин курчанып,
Чылгый ичи өрт жанып,
Чын балакет ал чочко
Чын акылын тааптыр.
«Ботом, канкор Манас шер келсе,
Айтылуу Бакай дөө келсе,
Башында жалгыз көзү бар
Алп, дөөлөрү тең келсе,
Казынам бузуп өтөбү?
Чабыша кетсек кокустан
Түпкө чогуу жетеби?» Деп, ошонтүп, Керке кан
Каарданып бакырып,
Жер ченчисин чакырып,
Зордуктап алып кетерин,
Түбүнө чогуу жетерин
Көз ачыктай билиптир.
Амалы кыйын, заары күч
Балааны Бакай саларын
Башында эле билиптир.
Адегенде көнүптүр,
Алтымыш ченчи, кырк төрө
Алты ай алып кеткин, - деп,
Мурадыңа жеткин, - деп,
Аккелтени бериптир.
Буйрук алып канынан,
Аны укканда кырк төрө
Чыккан экен шаарынан.
Борумун байкап отурса Кулундуу бээсин минишип,
Сары тонун салынып,
Салмакташып баарысы
Тегиз жайдак жүрүшүп,
Айбанатын токмоктоп,
Жок эмеге үйрөтүп,
Аттарынын мойнуна
Арабасын сүйрөтүп,
Караанын көрүп алардын,
Кабылан Бакай кырааның
Арабча тил окуп,
Күндүн көзүн байлаптыр,
(Өзү жайчы, өткүр шер,
Өлчөсөң Бакай мындай эр).
Күндүзү бүркөк, түнү ачык,
Күндүн куюн бузултуп,
Карагайдын үстүнө
Кара булут тундуруп,
Жер ченчинин үстүнө
Алты сай мөндүр куйдуруп,
Колоттон туман табылып,
Асмандан булут жабылып,
Кара булут асмандан
Казыр чыкты дүрүлдөп,
Төбөсүнөн жети сай мөндүр күрүлдөп,
Чөп айрылып кыбырлап,
Туш-туштан ала канчык шыбыргак.
Колот чуңкур аң болуп,
Алтымыш ченчи, кырк төрө
Бир карарга зар болуп,
Булуттун баары быркырап,
Туш-туштан муздак шамал зыркырап,
Жерден кара буу чыгып буркурап,
Жети күнгө толгондо
Асмандан булут чачылып,
Кудайдын күнү жарык ачылып,
Чогулушуп турганда
Көк тулпар санга бир салып,
Көк айзаны колго алып,
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча
Кыргынды кызык баштады,
Кылайтып бирин соо койбой,
Кылычтап кырып таштады.
Керектүү Бакай олуя
Дегенине көндү эми.
Ойногондо Очогор,
Чындаганда Койчагыр Ашагандан-машаган,
Айкөл Манас өзүнө
Ылайыктап жасаган.
Кыраандарын кыйратып,
Кыраан Бакай көк жалың
Ченчиден тартып келди эми,
Канкор шерге Аккелте
Тартуу кылып берди эми.
«Кызыр чалган башыңа,
Кыйындын баары табылат.
Баатырдырсың, шердирсиң,
Таалайың артык жаралган
Бактың артык эрдирсиң.
Жана айтам, жана сөз,
Жана сенин багыңа,
Жана кыраан келет кез!
Кечээ, атышты арбын салганда,
Аккелте тартып алганда,
Кайраттуу тийди, эр тийди,
Береним, сенин багыңа
Эки кыраан тең тийди.
Сурасаң таап билерсиң,
Камдады Бакай эрди, - деп,
Касиеттүү көк жалым,
Ыраазы болуп жүрөрсүң.
Артык шайыр эки жан,
Артыкча өзү бусурман,
Өзү ыслам дининде,
Өзүңө мураа зилинде.
Бирөөнүн жайын айтайын,
Ырдап турчу ырчы экен,
Бир өзүңө кут экен.
Күтсөң жоро тең экен,
Сыягы бөлөк, заары күч,
Өзүңө тете эр экен.
Эрендерди, шерлерди
Алда Таала кудурет
Өзүңө берер кези экен.
Куптап уксаң сөзүмдү,
Келгендердин баарысы
Мураа болор өзүңө.
Атышкандан чабышып,
Алтайга кызык кылдырдың,
Жыйып алган кырк курбуң,
Эсенкандын балбаны
Чоң Жолойго кырдырдың.
Өткөрө жалгыз болдум, - деп,
Капа болуп сабылдың,
Өзүң теңгел эрендер,
Ааламды буй кылган,
Аябаган берендер
Кызыр чалган башыңа
Жолдош болуп табылды.
Алтайда жалгыз туулуп,
Бир Алданын кылганы,
Жалгызмын, - деп өкүнбө,
Сексен төрт болот тууганың,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Чапчышсаң каран кыласың.
Алышканды соросуң,
Артык башың барында
Ааламдын каны болосуң».
Кан Бакай сөзүн кылгыча,
Айтып оозун жыйгыча,
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча
Аргын кандын Ажыбай
Алып келди эки жан.
Орто бойлуу, кең далы,
Ойротту бузар эр экен,
Чоролукка Ажыбай
Эки жанды тең коштоп,
Алып келген кези экен.
Аргын кандын Ажыбай
Тизеси жерге бүгүлүп,
Карткүрөңдүн үстүнөн
Учуп түштү жүгүрүп,
Кан Манастын алдына
Салам айтып бүгүлүп:
«Манастырсың, шердирсиң,
Кызыр чалган кырааным,
Баарыга ата сендирсиң.
Кайыбынан кабылды,
Каймана сары талаадан
Сизге жороо болууга,
Эки берен табылды.
Айзакерден ыктуудан,
Кыйкырган жоого кол салсаң
Өзүң менен бир өлчү
Аябаган мыктуудан.
Абийириң күлдөй жабылды,
Арсланым, сенин багыңа
Эки арслан табылды.
Эки бала мен таптым,
Белек да экен, шер да экен,
Береним, сенин багыңа
Бек жолдош болор эр да экен.
Чолпон менен үркөрдөй,
Болжоштук жайы көрүнөт,
Өлүм орток жан бирге
Жолдоштук жайы көрүнөт.
Ордо күтүп, үй күтүп,
Коно турган эр экен,
Арсланым, сага чын жолдош
Боло турган эр экен.
Балбандыгы башкача Эки азамат мен таптым,
Ааламды бузар көйкашка.
Чоро деген чогоол сөз,
Жоро кылып алыңыз,
Жолукканды кыйратып,
Эми кырып салыңыз.
Эрмек да экен, шер да экен,
Эң кумарың жазуучу
Табылбай турган шер да экен.
Таалайы артык башыңа
Кайыбынан кабылат,
Жок жерден эрен табылат,
Жолдош да ошол, бел да ошол,
Жоругуң табар эр да ошол.
Кызматы кыба кандырат,
Күтүп алсаң экөөнү
Жоругу жанды жоотот.
Адал бейил, ак кызмат
Кыла турган эр экен,
Калайман салган чоң чатак
Кан төгүлгөн чоң кыргын,
Катуу болуп кыйраса Туу түбүнө былк этпей
Тура турган эр экен,
Туйгун көк жал, өзүңө
Жолдош болчу эме экен.
Артыгы анык сынаакы,
Экөөнү чоро кылсаңыз
Өзүнө тете мураапы».
Ажыбай айтып мындай кеп,
Оозун жыйып алгыча
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көк жал шердин өзүнө
Эки арслан көрүнүп,
Бирөө - үзүктөй калпак эр Шууту,
Адамзаттын туйгуну,
Ата жайын сурасаң,
Англия кан уулу:
«Түшүмдө көрүп Манасты
Кумар болдум өзүңө,
Ыраазы болуп сөзүңө,
Кумарыма чыдабай,
Оруска кирдим оолугуп,
Ойронум, сенин өзүңө,
Бүгүн келдим жолугуп,
Айылымдан бездим адашып,
Арслан, шер - деп, көп угуп,
Атайы келдим жанашып.
Ара буйткал талаада
Алты жыл анда жүргөмүн,
Түшүмдө көрүп мен сени
Кумар болуп билгемин» Эр Шууту айтып мындай кеп,
Көк жалдын тийди колуна.
Бирөө - Ырамандын Ырчы уулу,
Ычкыры түпөк кырк муундуу,
Тебетейи чоктуу кул,
Айтар оозу шоктуу кул.
Өзү жаштоо жашында,
Кыйын мүшкүл иш түшсө
Кыраан Манас кашында,
Ырдап берет башында.
Боз баланын баттуусу,
Ырамандын Ырчы уулу
Кыйласынын мыктуусу.
Кыйшык-кыя сөз болсо
Кылт дедирбей билчүсү,
Башка мүшкүл иш түшсө,
Өлгөн адам болбосо,
Тири адам күлчүсү.
Болор иштин дайыны,
Боз баланын шайыры,
Күйүттүү ишти бүлдүрөт,
Азаматты күлдүрөт.
Болжолдуу жайдын укуму,
Ата жайы мунуку
Орус элдин тукуму.
Топ жаруучу ырчысы,
Кабылан Манас канкордун
Туу түбүнө турчуусу.
Кайыбынан кабылган,
Кудай айдап, туз буюруп,
Кан Манаска табылган.
Астыга салса ак жолу,
Ашкере жолдош бул төртөө
Аркада жүрсө сан колу.
Үзүлгөнүн улашчу,
Чачылганын жыйнашчу
Эр Манастын эрени,
Ажыбай, Бакай, эр Шууту,
Ырамандын Ырчы уулу Канкоруңдун берени.
Кыйын эрдин баарысы
Көк жал эрдин жөкөрү,
Акылга дыйкан билгичтер
Арсланга келип кезикти.
Айзакерден илгичтер,
Санга жеке чыкчуулар,
Канкор шерге кабылды
Жеке жортор мыктуулар.
Шууту, Ырчы кез болуп,
Ачылбай абийир жабылып,
Кызыр чалган Манаска
Кыраандын баары табылып,
Жалгыз жаны беш болуп,
Көк жалың кайра тартты эми,
Олжолоп алып орустан,
Аккелте алып кайтты эми,
Тартып алып талаадан,
Таалайы артык кырааның
Талаадан кайра тартты эми.
Ала-Тоо болжоп жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Тилеген ою кеч болуп,
Жалгыз жаны беш болуп,
Төрөсү бар, каны бар,
Билбегенди билгизген,
Жеке башы сан колдой,
Билимдүү Бакай кары бар,
Билгичтерден баары бар.
Кең Таласты жер жайлап,
Төрө Манас султанды
Кан көтөрүп дем байлап,
Үзүлгөнү уланып,
Баатыр Бакай эрен бар.
Көк жал Манас төрөнү
Кан көтөрүп кубанып,
Ат семирип ык болуп,
Эр жыйналып кырк болуп,
Көк жалдын баары кабылып,
Эрен угуп кабарын
Мекен кылып Таласты
Алып келген кези экен,
Беттешкенди каратып,
Берен Манас көк жалың
Чалып салган кези экен,
Кыдыр даарып кыйланы
Алып турган кези экен,
Аңгемени кыйлага
Салып турган кези экен.
Эрени бар, каны бар,
Он эки бирге кол берген
Ойрон Бакай дагы бар.
Эриксе элик атышып,
Эрикпесе жатышып,
Аргын, кыргыз ой тартып,
Кадимкидей Таласка
Конуп калган кези экен,
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп калган кези экен.
Шай колдогон шер болуп,
Он эки мүчө тең болуп,
Жүргөнүнөн чаң чыгып,
Берендиги көрүнүп,
Доошунан жан чыгып,
Ак марал айдап уй кылып,
Алышканды буй кылып,
Көк марал кууп уй кылып,
Көздөгөн жоону буй кылып,
Өлөңдүү жерге өрт коюп,
Тулаңдуу жерди тутантып,
Кум чогултуп таш кылып,
Кыраан Манас, эр көк жал
Кулдарды жыйып баш кылып,
Таласты ээлеп жер кылып,
Азган-тозгон аз элди
Кайра жыйнап эл кылып,
Кызыр чалган кырааның
Кыйын башын шер кылып,
Беттеп душман барбады,
Ошо күндө беренге
Укурук кайырар калбады.
Жомогу кыйла кеп болду,
Кордукта элин чогултуп,
Аргын менен кыргызга
Салып койгон чеп болду.
Тилин билген адамды
Тилге салып багынтып,
Тиктеше келген душманды
Тим эле жүрүп жөөлөдү,
Кулак угуп, көз көргөн,
Жерди Манас ээледи.
Сары-Арканы жердеген,
Салмактуу кыйын эр, - деген,
Кереге-уугу агачтан,
Түп атасы Алачтан,
Айдаркан уулу эр Көкчө
Кайсы менде жанашкан!
Таруусун таштай таптаган,
Катынын кыздай мактаган,
Өзөндөн чаңы бураган,
Өлөңүн айтып чуулаган.
Иткелдүү сорпо, майлуу эт,
Ач айкырык, куу айза
Канкор Манас барында
Казакты камап бир тартты,
Бет каратып, бир кайтты.
Алты-Шаар, Лоб дайра
Алым алып турганы,
Аккула тулпар бууданы,
Өчкөн оту тамылып,
Өлгөн жаны тирилип,
Көчүп келди көрдүңбү,
Улак кан аттуу тууганы.
Канаты карыш жетилип,
Кайран Бакай абакең
Карчыгадай камынып,
Кан Бакайдын өзүнө
Кайыптан акыл табылып,
Билбегенди билгизип,
Билимдүү Бакай карыя
Туйбаганды туйгузуп,
Туйгун Бакай олуя.
Кабак ачып, жүз көргөн,
Кайманадан кабылган,
Көк жалга башта кезигип,
Көк жал Бакай абакең
Мураа болуп табылган.
Кайран жандын кереги,
Жалгыз жандын белеги.
Ободон жылдыз болжошу,
Артык Бакай, асыл эр
Арслан эрдин жолдошу,
Ажыбай, Бакай эгиз кан Канкоруңдун жөкөрү.
Келген чоро эгизден
Шууту менен Ырчысы,
Бет алышкан жоо болсо,
Туу түбүнө турчусу.
Күлдүр, Камбар, Чалыбай
Бу да келди Таласка,
Чоро болду Манаска.
Кырктын башы Кыргыл чал,
Кыркында көпкөн жинди чал,
Келген чоро улугу,
Кеби тентек, чорт кыял
Кырк чоронун бузугу.
Бузукчулук ойлогон,
Буттайын бузуп ийсе да
Буудан Манас кабылан
Бузду экен, - деп койбогон.
Серпишке кирчү Сереги,
Бу да кандын уулу экен,
Кан Манастын кереги
Келип конду Таласка,
Чоро болду Манаска.
Төлгөчү Кара Төлөгү,
Төрт тарап менен жоолашса,
Төрө Манас баатырга
Төлгө тартып берери,
Адык кандын Акжолтой,
Атышкан жоого сан колдой,
Келип конду Таласка,
Чоро болду Манаска.
Алышкан жоодон кайтпаган,
Ажалдан кайра тартпаган,
Баабединдин Байчоро
Көпкөк темир кийинген,
Тынччылык десе күйүнгөн,
Жаңжал десе сүйүнгөн,
Бу да келди Таласка,
Чоро болду Манаска.
Артык кандын Акжайнак
Эр адамдын ыктуусу,
Капыядан сөз баштап,
Кабак ачар мыктуусу,
Даанышмандын булбулу,
Боз баланын туйгуну,
Бу да келди Таласка,
Чоро болду Манаска.
Кой казына козулуу
Кошо жолдош болду эми,
Манас кандын Боз уулу,
А да келди Таласка,
Чоро болду Манаска.
Кандан кабар кеп угуп,
Кабылан Манас келди, - деп угуп,
Букарай Шарып ары жагы,
Бузулган Чамбыл бери жагы,
Ошо Чамбылды жатып жердеген,
Чалышып адам жеңбеген,
Аксакалы бир кучак
Буудайык кандын Музбурчак
Бу да келди Таласка,
Чоро болду Манаска.
Улак кан көчүп келгенде
Иши күлдөй жөнөдү,
Катыны эркек төрөдү.
Тоюна токсон союлуп,
Атын Сыргак койдуруп,
Мына ошондо Улак кан
Этегине салганы,
Ымыркай бала чагында,
Канкоруңдун алдына
Тартуу кылып барганы.
Өлтүрбөй багып, тирүү кыл,
Аман жүрүп чоңойсо,
Кырк чоронун бири кыл.
Багып алсаң мураапың,
Баарысынан кырааның,
Атка жеңил, тайга чак,
Уйкусу жок, жолго сак,
Чыканактап калбаган,
Чырым этип уйку албаган,
Курчтун болот кыргагың,
Багып алсаң жакшылап,
Ааламды бузар Сыргагың
Кызык сөздүн бирөөсү,
Багып алсаң өзүңө
Кырк чоронун бирөөсү.
(Мойнуна тумар тактырып,
Казы чайнап, май берип,
Чыйырдыга бактырып,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл, Бакай карысы
Колуна алып салмактап,
Ымыркай болгон баланы
Эптеп туруп көрчүдөй,
Энчи бөлүп берчүдөй.)
Анын бери жагында Төө көтөргөн Акаяр.
Чындап жини келгенде
Калайманды баштаган,
Төөнү жаза муштаган,
Келип жетти Таласка,
Чоро болду Манаска.
Ат семирип ык болду,
Ааламды бузган көйкашка
Чогулушуп кырк болду.
Тонсуз келди бир чоро,
Тонсуз келген чорого
Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Келеме бото кең жака,
Керишке кийсе ок өтпөс
Тон кийгизди зор Манас.
Атсыз келди бир чоро,
Атсыз келген чорого
Аркар аяк, жез билек
Ат мингизди зор Манас.
Малсыз келген чорого
Адырда жылкы ала баш,
Аргымак, буудан аралаш
Бөлүп берди зор Манас.
Элсиз келген чорого
Аргын менен кыргызды
Бөлүп берди зор Манас.
Катынсыз келди бир чоро,
Катынсыз келген чорого
Оймок ооз, бото көз,
Ойкуштаган сулуудан,
Кырмызы көйнөк, айча бел,
Кылтылдаган сулуудан
Алып берди зор Манас.
Оромпой салып, ордо атып,
Чатыраш ойноп, даң салып,
Көк сүлөөсүн бөрктөрүн
Ыргап жатып калышты,
Көңүлдөрү катуу өсүп,
Жыргап жатып калышты.

Манастын Алөөкөнү жеңип кан көтөрүлгөнү3

Түп нускада мындай тема жок
Кабылан Манас кан чыгып,
Каарынан жан чыгып,
Ээлеп турган кезинде
Ордолуу шайык, көк жөкөр,
Орчун Кокон, Маргалаң
Ак үйлүү аким эр келип,
Азабына жан түтпөй
Кара жер кошо тербелип,
Доошунан жан чыгып,
Жүрүшүнөн чаң чыгып,
Айбаты катуу, заары күч,
Ал Алөөкө кыйын кан
Катылганды кылат түз.
Атышты арбын салыңыз,
Айбаты башка Алөөкө,
Алакандай бусурман
Арсландыгың чын болсо,
Ажыратып алыңыз.
Маргалаңда так минип,
Тунуп турган кезеги,
Каяшаяк бергенди
Койдой кырып Алөөкө
Кырып турган кезеги,
Өз билгенин Алөөкө
Кылып турган кезеги,
Каяшаяк бергенди
Ташын талкан чыгарып,
Кырып турган кезеги.
Алты-Шаар, Маргалаң
Темир аркан торунда,
Кутула албай турабыз
Алөөкөнүн колунда.
Алөөкөнүн алымы,
Ажыратып албасаң
Артып барат залими.
Коконго кордук салыптыр,
Алты миң жамбы, миң кундуз
Ай сайын алым алыптыр,
Алымына чыдабай
Кайран эл чуулап калыптыр.
Ургаачыдан узду алды,
Зордук кылып талкалап
Оймок ооз, бото көз
Ойкуштаган кызды алды.
Бажы кылып малды алды,
Алөөкөнүн каарынан
Баары журт качып сандалды.
Кожолорду коройтту,
Айыл башы адамдын
Баарын бирдей соройтту.
Өгүзүн тартып, малды алды,
Өзүң жардам кылбасаң
Өлүп журтуң сандалды.
Алөөкө артык кан чыкты,
Айбатынан жан чыкты,
Түпкө түптүз жетет, - деп,
Түңүлүп жандан турабыз,
Түгөл кырып кетет, - деп,
Ак үйлүү келген Алөөкө
Аңгемеси мына бул.
Алөөкөнүн жанына
Каттап адам барбады.
Кежир экен ал чочко
Кез болгон өлбөй калбады.
Кожону союп коройтту,
Алты-Шаар, Кокондон
Эшендерди кармады,
Алөөкөнүн колунан
Кармалган аман калбады,
Күчөп барат күн сайын
Алөөкөнүн жаңжалы.
Ак үйлүүдө Алөөкө
Журтка угулду атагы,
Арбып барат күнүгө
Алөөкөнүн чатагы.
Ач айкырык, куу сүрөөн,
Айбаты башка, заары күч,
Алымды бат бербесе,
Кырып-союп кылды түз.
Маргалаңдын калаада
Ордосу бар, тагы бар,
Ойлосок жандан түңүлдүк
Чоң чатагы дагы бар.
Эшигинин алдында
Каарданса салуучу
Казып койгон ору бар,
Ары жак жагын карасаң
Катылса кайра куткарбас,
Камдаган балбан зору бар.
«Айт!» дегенде каптачу
Албан түрдүү зору бар,
Калдайы бар, каны бар,
Кан Алөөкө алдында
Кан ичердин баары бар.
Шуру отогот, маржан таш
Алөөкөнүн колунда
Эрени балбан аралаш.
Каары күчтүү балбанга
Каттап адам барган жок,
Каарданган чочкодон
Каттаган аман калган жок.
Алөөкөнүн ажайып Аңгемесин сураба,
Бел байлаган бели бар,
Берен экен Алөөкө,
Бек бекиген жери бар,
Айтып турсак түгөнгүс,
Ааламга татыр кеби бар,
Ок өтпөгөн тону бар,
Ойронуң чыккан капырдын
Опсуз калың колу бар,
Бадана кийген баатыр бар,
Барганды кайсап салуучу
Балакеттүү капырлар.
Алөөкөнүн ажайып,
Ажайыпты сураба,
Жосуну бөлөк Алөөкө
Жолборсу он үч төлдөптүр.
Доошунан жан чыгып,
Ал Алөөкө баатырга
Жолоп адам келбептир.
Андан ары барганда,
Адамды чаап өлтүргөн
Кылыч тумшук били бар,
Алөөкө оңой кан эмес,
Кымбатым Манас, билип ал.
Кериктен баккан жүзү бар,
Бу дүйнөдө жырткычты
Такыр жыйган каркыбар.
Андан ары тартканда,
Каттаганды соруучу
Он эки жылан кара мар.
Андан ары басканда,
Караганды кайсачу
Тайбастан баккан үчү бар,
Бир тайбастын өзүндө
Тогуз жолборс күчү бар.
Ажайыпка бактырган
Аюусу бар, бөрү бар,
Барган жан аман келбеген
Балакеттин көбү бар.
Алөөкөдөн коркомун:
«Жолоп адам барбайт, - деп,
Жолу каткан капырга
Жологон аман калбайт», - деп.
Кокон кандын Козубек,
Маргалаңдын Малабек
Жерин чалып көрүптүр,
Барып көргөн балбандар
Жүрөгү чыгып өлүптүр.
Бейкабар жерге келдиң, - деп,
Кармап алып Алөөкө
Кайратты катуу салыптыр.
Өлчөп жерин чалам, - деп,
Өз дүйнөсүн чачыптыр,
Баргандын баары кырылып,
Азыраак киши качыптыр.
Кан Алөөкө баатырдын
Кабарын ар ким билиптир,
Бара калган адамдар
Кыргын тийген эмедей,
Кыйрап чогуу өлүптүр.
Түпкө түптүз жеткидей,
Түгөтүп кырып кеткидей.
Алөөкөнүн аскери
Жүрүп кетсе чаң чыгат,
Алөөкө каар салат, - деп,
Ойлогон жандан жан чыгат.
Анжыянды жердеген
Айкожо ата мен элем,
Келгенден бээлеп кеп уктум,
Журтун жыйнап, жер ээлеп,
Канкор Манас кабылан
Таласка келди, - деп уктум.
Атышаарың - Алөөкө,
Арбын кыргын салыңыз.
Ордолуу шайык, көк жөкөр,
Орчун Кокон, Маргалаң Эр экениң чын болсо,
Алөөкөнүн колунан
Ажыратып алыңыз.
Салышарың - Алөөкө,
Аз бусурман журтуңдун
Айласын эми табыңыз!»
Ала чапан Айкожо
Айтып турду мындай кеп.
Манас кандын кырк чоро
Кымбаты Бакай баш болуп,
Ары-бери дүбүрөп,
Кармашары - Алөөкө,
Калың журт дүрбөп калды эми.
Алты ай минсе арыбас,
Айкөлүңдүн Аккула Күлдүр, Боз уул эптүү уулга
Онжоңдотуп каранды
Чоң Кула атты токутуп,
Каарданып кабылан,
Калайыкты чочутуп.
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Сырттандын жайы ушундай Сыягы башка, заары күч,
Баатырдыгы башкача,
Таалайы артык көй кашка
Чабышканды кылат түз.
Баатыр минтип турганда,
Көк жал Бакай абасы
Көк тулпар минип камынып,
Көк жал Бакай абаңдан
Көп кеңештер табылып:
«Ак үйлүүдө Алөөкө
Кыйла жанды камаптыр,
Кыйла мүлкүн алыптыр,
Кыйшаңдаган адамды
Кыргын кылып салыптыр.
Кызыккан экен Алөөкө,
Кызыталакка баралы,
Кыргындашып калалы,
Ал Алөөкө баатырга
Амал жетип, күч келсе,
Алты-Шаар, Маргалаң,
Аягы Кокон, Самаркан
Кутуруп жаткан душмандан
Ажыратып алалы!
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын күлү учкуча,
Ал чочкого баралы.
Айзалашып турушуп,
Айкайлашып урушуп,
Жазайыл атып, жаа тартып,
Жаңжалды кыйын салалы,
Жаның күйгөн доңуздан
Жанып жаткан аз элди
Ажыратып алалы!
Күйүттү күчтүү салалы,
Күчөгөн экен Алөөкө
Күрпөңдөшүп калалы,
Артык заар Алөөкө
Айгайлаша баралы,
Кызыктуу кыргын салалы.
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл, Бакай карысы
Кыргын тийген эмедей,
Кызыталак чочкого
Кыйрашып жатып калалы!
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кырк чоро эмес, кырк жоро,
Бул Таласка келгени
Курсагың ачып баратса,
Жаяны кесип жей бердиң,
Жанымда Манас бар болсо,
Жалпы баарың чуркурап,
Жаң-жуңду бузам - дей бердиң.
Кардың ачып баратса,
Каары толук, кырк чоро,
Казыны кесип жей бердиң,
Кашымда Манас бар болсо,
Калдайды бузам - дей бердиң.
Кудай сүйүп, бак айдап,
Алдыңа дөөлөт, бак келди,
Кыргыл, Бакай карыңа
Кырыла турган чак келди.
Ат семирип ык болду,
Эр семирип бук болду,
Билсең Манас төрөгө
Ала-Тоодой бак конду,
Идерлүү жигит, күлүк ат
Байдасы тиер чак болду.
Төрөсүнгөн Алөөкө
Кытайдын мыкты каны - дейт.
Алты-Шаар, Маргалаң,
Аяк жагы Самаркан,
Экөөнүн орто жерине
Ак үйлүү болуп калыптыр,
Арбын дүйнө, көп малын
Зордук менен алыптыр.
Катылганды буй кылган,
Атагы кыйын кан, - деген,
Алөөкөнүн өзүндө
Так өзүнөн туулган
Алтымыш уулу бар, - деген.
Айбаты кыйын, заары күч
Алөөкөнүн кабары,
Жакындаша баралы,
Жаалы катуу ит менен
Жаман уруш салалы.
Кабарын укту кан, - деди,
Алөөкөнүн колунда
Камдалган балбан бар, - деди.
Өкүмсүгөн капырга
Өйүз-бүйүз туралы,
Кармалашып ал итти
Каканга чейин кубалы.
Кармалашып, чабышып,
Күчөгөн экен Алөөкө Капкайда жинин кагалы,
Күтүп тур - дейт ажайып,
Ажайыпка камайлы,
Алуучу болсоң мүлк ошол
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Алтындарын талайлы.
Алты ай тынбай издесең
Алышар мындай табылбайт,
Канкор баштап, кырк чоро
Дал өзүбүз баралы,
Айыкпаган үлкөн чуу
Алөөкөгө салалы.
Чалгынга минген тулпарын
Желбегидей кылалы,
Кызыталак чочкону
Какандан кайта быякка
Келбегидей кылалы!
Басып келип баарыбыз,
Баатыр Манас барында
Бакбаяктан байлайлы,
Баштыктарын жайлайлы!
Ак үйлүү турган ал кандын
Алганын талап алалы,
Аким болгон Алөөкө
Алышып кыргын салалы,
Ажайыбын түз кылып,
Чынарын кыркып кулатып,
Салып койгон коргонун
Туш-тушка жыгып кулатып,
Эсил Манас барында
Эрдикти эпсиз салалы,
Суу ич десе, уу ичип,
Кырылып жатып калалы!
Балтырлашып чабышып,
Бардигер жинди кагышып,
Баатырдын аман чагында
Барып жаңжал салышып,
Жер чал десе, суу бөгөп,
Желмогуздун бирисиң,
Бөрк ал десе, баш кескен
Кымбатың артык эренсиң,
Кыркың кырк жерден келген беренсиң» Бакай айтып мындай кеп.
Ажыбай, Бакай эки кан
Алөөкө көздөй дүргүшүп,
Доолбасты жайланып,
Кыраандардын баарысы
Кынсыз кылыч байланып,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көк жалдардын баарысы
Көк жалдык түрү көрүнүп,
Комокойлуу сыр найза
Колойтуп өөдө ашташып,
Койгулашкан душманды
Коёндой жерге жанчташып,
Кан Манастын кырк чоро,
Ажыбай, Бакай эгизи,
Ааламды бузар теңизи
Алөөкөгө бет алып,
Арслан Бакай абакең
Алтын туусун көтөрүп,
Тиктегени - Алөөкө,
Ордодон чыгып оңкоңдоп,
Айкөл Манас артынан
Ар кимиси кырк чоро
Ала-Тоодой зоңкоңдоп.
Бүлдүргөлүү чоюнбаш
Билекке ороп шашышып,
Айкөл шердин артынан
Кырк жайсаңдын баарысы
Дөңкөң-дөңкөң басышып,
Жар-жоро болуп жүрүшүп,
Азаматтар баарысы
Жалаң тулпар минишип,
Алда берген бул бир бак,
Өрүүн боло калганда
Төрөсү минчү төөдөй так
Аземдетип бүктөтүп,
Кызыл нарга жүктөтүп,
Кырк чоро менен кан Манас
Асманга учту топурак,
Арслан төрө ошондо
Алөөкөнү карата
Аттанып чыкты топурап.
Калкан, соотун кийишип,
Камынып жүрдү ошондо
Алөөкө көздөй жүрүшүп,
Манас каптап баргыча
Аны мындай таштайлы.
Алөөкөнүн чатагы
Андан кабар баштайлы.
Ажайыпчы, сыйкырчы,
Амалы жетик жан экен,
Алты жылдык болорду
Азыр айтып берүүчү
Алөөкөнүн алдында
Сексен аяр бар экен,
Бичигин тиктеп калышып,
Сексен аяр балбаны
Өөдө-төмөн жүгүрүп,
Даңсаларын көтөрүп,
Жаны калбай күйүнүп,
Кан алдында аярлар
Аркы-терки басышып,
Антаңдашып шашышып,
Аярды кудай уруптур,
Алөөкөдөй чоң канга
Кабар салып туруптур.
Тизелери бүгүлүп,
Жаны калбай жүгүнүп,
Басканынан чаң чыгып,
Алакандан кан чыгып,
Качан болсо кан аты
Канын көрсө балбандар
Жүгүнө турган адаты.
Кан алдына барганда
Айтып турду албан кеп:
«Аярлар келдик алдыңа,
Биз билгенди билдиңби,
Биз туйганды туйдуңбу?
Казылган калың ор келет,
Кабарыңда бар бекен,
Кадимки Манас зор келет,
Манас келсе оң кылбайт,
Кайран жанга зор келет.
Буурсунду бурдурбайт,
Буруттан Манас эр чыкты,
Бул Анжыянга турдурбайт.
Чабышып чама келе албайт,
Кызыталак бурутка
Чалышып адам жеңе албайт.
Алтайдан Манас туулган,
Эсенкандын элине
Салып келди чуулган.
Кылымдын иши адаша,
Кытайга салды тамаша.
Кара саат Манас кан Кай кылыгын айталы,
Кыйлага кызык кылды - дейт,
Бет алышып урушуп,
Бээжиндин журтун кырды - дейт.
Буласын булап алыптыр,
Эсенкандын элине
Бузукту мыктап салыптыр.
Ар чатагын бат кылды,
Колуна тийген кечилди
Такыр биттеп ат кылды.
Каарды катуу баштаптыр,
Манастын каарын көргөндө
Кан Эсенкан ошондо
Чет-Бээжиндин ары жакка
Качып кете таштаптыр.
Кочкулардан койбоптур,
Балбандардын, дөөлөрдүн
Баарын кырып оңдоптур.
Куткарып элин чыгыптыр,
Орго, Дөңгө балбандын
Баарысын жерге тыгыптыр,
Канды суудай агызып,
Каракандын тукуму
Канкор бурут чыгыптыр.
Өрдөй конуп Таласты,
Качкан-бозгон кыргыздар
Кайта баштан чогулуп,
Кан көтөрүп салды - дейт,
Кабылан төрө Манасты.
Чоро күтүп, кол жыйнап,
Чоң эрдикти кылды - дейт,
Кез болгон кытай-манжууну
Койдой мууздап кырды - дейт.
Буруттан Манас эр чыкты,
Жүзү бузук түрүндө,
Өрттөнүп кеткен ал бурут
Бизге душман зилинде.
Оңой Манас уул эмес,
Оңдуруучу кул эмес.
Кайыбынан кабылып,
Кан ичердин баарысы
Ар сайдан келди табылып,
Бээлебей туруш болобу,
Ааламды бузган ал канкор
Беттешсе аман коёбу?
Кез болгонду соо кылбайт,
Ошо Манас канкоруң,
Бизди билип, анткоруң
Тилчи качып барды - дейт,
Тилегиң кабыл болбогур,
Тим эле кабар салды - дейт.
Муну менен эр Манас
Азыр сизге келүүгө,
Капканын оозун ачууга,
Жыйган алтын казына
Жылас кылып чачууга,
Тулпар жыйнап, кол жыйнап,
Ар азапты мол жыйнап,
Жамгыр кылып жаа тартып,
Мөндүрдөн бетер ок атып,
Жабылып бурут кетпесин,
Төрө, ойлонуп муну бил!
Төбөбүздөн баспасын,
Төрт түлүктү чачпасын,
Калдайды карап кылбасын,
Калтырбай такыр кырбасын.
Манастын кырар себеби Дарты күчтүү кеби бар,
Түгөнбөс сизде кеги бар.
Чапчышпай Манас калабы,
Кызыталак ал бурут
Кек албай туруп калабы?
Ак үйлүү турдук канча жыл
Кечигип туруп нетели,
Алдырып салды кытайың
Жүр, Алөөкө, кетели!
Азыр кетсек жаңжал жок,
Уламадан уласак,
Билгичтерден сурасак
Ушу Манас канкорго
Укурук кайырар калган жок.
Аты угулса Манастын,
Аярдын башы Чоң Билер Боконо сөөгүм болкулдайт,
Бокту ичегим солкулдайт.
Маргалаң бизге жер эмес,
Манас бизге эл эмес,
Мында туруп нетели,
Жүр, Алөөкө, кетели!
Тоо аркалап салалы,
Токтобой качып, биз эми
Каканга кирип баралы!
Жыйып алган бул алтын
Жылма болсун таштайлы,
Кечигип туруп нетели,
Качырга баалап жүк артып,
Качар жакты камдайлы,
Мында туруп албайлы!
Турсак Манас оң кылбайт,
Баарыбызды соо кылбайт.
Аярың айтты билип ал,
Ай, Алөөкө, тилимди ал!
Эртели-кечти урушса,
Энеси талак Манастын
Эли мында турбайбы,
Эптеп бузук салууга
Жери мында турбайбы!
Оңой Манас уул эмес,
Одураңдап бажы алар
Маргалаң эли бул эмес.
Ак үйлүү болуп бул жерге
Эрдигиң ашты Күлкана.
Алты-Шаар, Маргалаң
Анык айтып берели.
Кытайдан калган букараң
Алтынын жыйып бажы алдың,
Артык чатак чыр салдың.
Бу жерге жатып нетели,
Жүр, Алөөкө, кетели!
Кырк чоронун билгичи,
Айзакерден илгичи,
Ажыбай, Бакай - эки кан
Кызыталак канкорго
Барып жолдош болду - дейт.
Ай-ааламдын баарысын
Айкөл Манас сорду - дейт.
Жеке башы миң болуп,
Жергелүү эли кылымга
Канат жайып дүң болуп,
Ордо күтүп, кан болуп,
Оордугу тоодой жан болуп,
Эки тизгин, бир чылбыр
Эрмеп колго алды - дейт,
Аргын менен кыргызга
Султан болуп калды» - дейт.
Аяр муну айтканы,
Аярынан кеп угуп,
Артык капа баштады,
Аң-таң калып Алөөкө
Минген алтын тагынан
Кулап кете таштады.
Мына ошондо Алөөкө,
Аярынан кеп угуп,
Атактуу Манас чоң канкор
Канетсе келет, - деп угуп,
Болот эшик капкасы,
Ал эшиктин оозунда
Алөөкөнү кайтарып,
Багып турган бакмачы,
Албан түрдүү жандары,
Өлүм орток, жан бирге
Өзүнө жакын жандары,
Акылы терең улугу,
Албан түрдүү тунугу.
Алөөкө жайы мамындай Кароолго чыкчу мунара,
Мунара жайын сураба,
Мунарга жарык жагылып,
Доолбас бекем кагылып,
Доолбас билдин териси,
Балбандар чокмор урганда
Көчүп кетет ошондо
Маргалаңдын кериси.
Доолбас үнүн укканда
Эмине шумдук болду,- деп,
Ашып-шашып антаңдап,
Чокморчону, балбаны
Кандан кабар келди,- деп,
Тыргооту тыйпыл чогулуп,
Жыйылып келип калганы.
Отоготтуу жандары,
Капка баккан балбаны
Жоо келгендей дыркырап,
Канына чуркап калганы.
Кылыччаны, ыктуусу
Кыргын тийген эмедей,
Кыжылдады мыктуусу.
Калк жыйылып келгенде
Өлчөсө каның муну айтып:
«Атаңдын көрү, балбаным,
Калбасын менде арманың,
Балбандарым, ат камда,
Ат камдасаң бат камда!
Эр башына тулпардан
Экиден күлүк ат алгын,
Керек болор буюмду
Кечикпестен бат алгын!
Казына оозун балталап,
Кечиктирбей ачкыла,
Сан казына, көп дүйнө,
Кызыл алтын, ак күмүш
Кыйратып баарын чачкыла!
Сарпайыны бүктөгүн,
Сары алтындын баарысын
Качырларга жүктөгүн!
Чалгын чалып, катуу жүр,
Бул тилимди албасаң,
Мээнетти бекем көрдүңөр,
Берен Манас бир келсе,
Бирөөң калбай өлдүңөр!»
Сарайдагы тулпарга
Сакчылардын баарысы
Окто колго алышып,
Оңой эмес бул бүлүк Чуркап жүрүп калышып.
Кудай бетин көрсөтпө,
Камгак учкан эмедей
Казына оозу ачылып,
Толуп жаткан алтындар
Талаага кетти чачылып,
Чачылып кеткен олжону
Бакырлар таап алышып,
Баары ушундай болсун,- деп,
Кубанышып бакырлар
Коюнга ката салышып,
Эл көңүлү жай болуп,
Бакырдын баары бай болуп,
Чачылып кеткен дүйнөдөн
Балдар таап алышып,
Коюнуна салышып,
Жаңгак сатчу жерине
Чуркап кирип барышып,
Ак теңге булдун баарысын
Ал жаңгакка сатышып,
Чыга калып боз балдар
Жаңгактан чүкө атышып.
Киши билбес ой болуп,
Алөөкө кан качарда
Ат капталдан той болуп,
Бакыр-мискин сандалып,
Кытайга не болду? - деп,
Калайык айран-таң калып.
Кыйын Алөөкө карысы,
Карап турса кытайлар
Кыжылдады баарысы,
Капкачысы, сакчысы,
Кароолчусу, сынчысы,
Калбай баары чогулду.
Тулпарга жүгүн артышып,
Дарбып-дүрбөп шашышып,
Кылыччандар кылкылдап,
Жаачылар, эрлери
Билге алтынын артышып,
Эр Алөөкө баатырга,
Кан белгиси ушундай,
Алөөкө жайын сурасаң,