Манас - Саякбай Каралаев - 36

Ааламды буй кылган
Ашкере сырттан чунак» - деп.
Кээ кишилер муну айтат:
«Кыздан тууган кыңыр - деп,
Качан болсо Чубагың
Кыйшык ишти талашкан,
Кызыталактын бири» - деп.
Артып жолду чаларбыз,
Бээжинге сапар барабыз.
Бээжинге сапар барганда,
Эч байдасын тийгизбей,
Жолдоштугун билгизбей,
Айкөл менен биригип,
Оорукка жатып калучу
Чубак үчүн урунба,
Чунак үчүн таарынба».
Ал аңгыча болгон жок,
Эр Сыргак оозун жыйып алганча,
Жоого ыктуу тон кийип,
Жорголото бастырып,
Көгала сындуу ат минип,
Этек-жеңи жайылып,
Эңкейишке келгенде
Ээлигип басып ээлигип,
Туягы кумга сайылып,
Өөдө чыга бергенде
Өкүм күлүк Көгала,
Жал-куйругу жайылып,
Алыстан чапкан Көгала
Аюу төштү жөлөнүп,
Алмадай болгон алма баш
Чалмалап чаңга бөлөнүп,
Машадай мойну ийилип,
Өөдө-ылдыйын билбестен,
Учкан куштай жүгүрүп,
Баскан ташы быркырап,
Казандай болуп даңканы
Төбөсүндө чыркырап,
Араандай оозу ачылып,
Кан аралаш ак көбүк
Омуроодо чачылып,
Тулпар күлүк Көгала
Көкүлдү көккө зыргытып,
Туякты мадап мылгытып,
Туяктан учкан таштарды
Асман бою ыргытып.
Башын жерге салыптыр:
«Барар жерим Бээжин» - деп,
Айбан да болсо билиптир,
Аткан октой зымырап,
Эти кызып алыптыр.
Каарына жан турбай,
Кайраты зор Чубактын
Жер жарылып дүркүрөп,
Арсландай болуп айкырып,
Күндөй болуп күркүрөп,
Айдары алтын, чок белбоо
Азизкандын көк жалы
Эр Чубакты көргөндө
Бура тартып турду эми.
Күүлөнүп Чубак келгенде
Арслан көк жал Алмамбет
Кашкайып салам айтканы,
Аликти Чубак алган жок.
Анда көк жал сүйлөдү:
«Баатыр Чубак, береним,
Алда канча күнөөнү,
Артышып тартар шериң ким?
Каарданып калыпсың,
Кылычың сууруп алыпсың,
Темирден жайган тор барбы?
Теңдешип жаткан жол барбы?
Бекип жаткан жол барбы?
Бекем шашып калыпсың,
Мекеден келген кол барбы?
Белин бекем курчанып,
Бөйрөктөн чыгып көп кытай
Аянбастан кол алып,
Капилет келип калдыбы?
Кароолсуз жаткан сан колго.
Сапырып уруш салдыбы?
Беттеп келип калыпсың,
Бээжинден келген кол барбы?
Бээжинден келген кол болсо Сараланы минейин,
Сандап келген кытайга
Жалгыз өзүм тиейин.
Байгамбар барбас Бээжинге
Балакетти салайын,
Калың кара кытайга
Кабылан көк жал Чубагым,
Сени кан көтөрүп алайын.
Мекеден келген жоо болсо,
Көгала берчи минейин,
Көп болмоктон сан болсун,
Ылаачын тийген таандай,
Иргилтип жеке тиейин.
Жагалмай тийген таандай,
Жанын койбой кырайын,
Жаандын колу болсо да
Кызыл канды агызып,
Кыйынсыган душманга
Кыраан көк жал Чубагым,
Сени кан көтөрүп салайын!»
Муну айтып Алмамбет
Мурутунда күлгөнсүп,
Бура карап турду эми.
Чыйралып келген Чубагың
Чындап ачуу кылганы,
Көгала минип күркүрөп,
Айткан сөздү укпастан,
Жел соккондой жээлигип,
Жети баштуу эмедей:
«Кечээ, кең Таластын оюнда,
Жылгындуу өзөн боюнда,
Калың аргын, көп огой
Конуп жаткан кезинде
Күндүзү кымыз, түнү кыз
Болуп жаткан кезинде,
Кош-коштоп кийип суусар бөрк
Ыргап турган кезинде,
Кошо билип кыргызды
Жыргап жаткан кезинде,
Ошондо жазган кат кана?
Кудайлашкан ант кана?
Сенден сурап сабылдым,
«Бээжинге жолдош кылгын» - деп,
Нече сапар жалындым.
Коконго кордук салганда,
Маргалаң менен Букарды
Кошо чаап алганда,
Барып алдык Ооганды,
Башка журт кайдан соо калды.
Ташты бузуп жол салдык,
Ындыстанга кол салдык.
Олжолоп малдан бирди алдык,
Билге жүктөп дилде алдык.
Орошон сулуу кара көз,
Ойдологон колоң чач
Ошондон тандап миңди алдык.
Кечээ, кызылбашты чапканда,
Кырым менен Урумга
Кырк чоро сапар аттанды,
Олжосуна берендер
Сандаган тулпар атты алды.
Бекип жаткан душмандын
Белин бузуп турганда,
Бектеп салган калалуу
Чебин бузуп алганда,
Санатына сан жетпес,
Элин бузуп алганда,
Моюнума курум салынып,
Бээжинге сапар кылганда,
Мени жолдош кылгын» - деп,
Бейили кара кытай кул,
Безеленип жалындым.
Бейили катуу Бээжиндин
Бет алып жолун баштадың,
Мени ойлоп койбостон,
Оорукка неге таштадың?
Атыңдын оозун бура тур,
Ала көөдөн кытай кул,
Алдыңкы жерге тура тур,
Он эки түркүн кол баштап,
Чалгын чалар сенсиңби?!
Кеңеште жок, кепте жок,
Бээжинге чалгын барбастан
Оорукта калар менминби!?
Сулайман барбас Бээжинге
Сумсайып чабар сенсиңби?!
Чалгынга барбай, оорукка
Жатып калар менминби?!
Сарала сандан күлүк ит,
Олтуруп жерге ийбеген,
Этеги жерге тийбеген,
Атаңдын көрү, бүрүк ит,
Сандаган кытай Бээжинден
Сарала менен желген ит,
Сан жетпеген калкынан
Ушундай бузугунан келген ит!
Үч таш тулга, көк очок,
Жеңи жерге тийбеген,
Жети атасы кытайдын
Бысмылданы билбеген,
Менин айткан сөзүмө
Киресиңби, кытай кул!
Бээжиндин жолу беш бөлөк,
Мен да бирге барайын,
Көнөсүңбү, кытай кул?!
Көнбөс болсоң сөзүмө,
Азыр менин колумдан
Өлөсүңбү, кытай кул?!»
Анда Алмамбет муну айтат:
«Кырк урук кытай калың эл»
Барсам капыр болоюн,
Бээжиндин жолу беш бөлөк
Чалсам капыр болоюн!
Бээжиндин жолу беш анжы
Берейин Чубак ала гой,
Безилдеп кытай дей бербе,
Бердим жаным, ала гой,
Баатыр Чубак бара гой!
Бээжиндин жолун чалып кел,
Эсенкан кызы Бурулча,
Жаң-жуңдун кызы Аймыскал,
Бээжинден белек алып кел!
Кетире бербе шайыңды,
Кек кылып кытай дей берип,
Кейитпечи жанымды,
Бузбачы менин канымды!
Кырк кандын эли кытайдын
Кабарын алган мен эмес,
Көрүп жүргөн сен эмес.
Калдайып жаткан Бээжиндин
Казып койгон ору бар,
Кайнатып койгон шору бар,
Бекип жаткан бели бар,
Бекемдеген чеги бар,
Чымчым чөбү чыкпаган,
Чык кылар суусу болбогон,
Кырк күнчүлүк чөлү бар,
Айланасы канча жол,
Айдың чалкар көлү бар.
Аралап киши кетпеген,
Чычкандын мурду өтпөгөн,
Калың токой-чери бар.
Черди тозуп олтурган
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Жоонун айласын билген доңуз ай,
Айзакерден ыктуу кул,
Кытайлыгы болбосо,
Адамзатта мыктуу кул.
Белеске койгон берен бар,
Белгилүү Калча кыраан бар,
Бердим Чубак, чала кой,
Мен калдым мында, өзүң бар.
Калдайып туман сөгүлгөн,
Тетиги, дүмүрөйүп көрүнгөн,
Жалгыз көздүн эли бар,
Каарына алганда
Каршылашар чеби бар.
Ошол чептин ичинде
Алышса адамдын алы жетпеген,
Жалгыз көз Малгун шери бар.
Орноткон калаа жөөсү ошол,
Ойло, Чубак кырааным,
Ошондо жаткан жол тозуп,
Жалгыз көздүү дөөсү ошол.
Эми мен калдым, Чубак, сен баргын,
Бердим жолду ала гой!» -
Деп, ошонтүп, турган соң,
Кайра баштан эр Чубак
Кайраттанып оолукту:
«Бээжин сенин белиңби?
Бегирээк мактап олтурган
Калча сенин шериңби?
Кызыталак, кытай кул,
Бузайынбы чебиңди,
Жарайынбы, кытай кул,
Ичиңдеги чериңди?
Атаңдын көрү, кытай кул,
Бээжинде кытай элинен
Бөлүнүп окту жеп жүргөн,
Колу менен жараткан
Колосун кудай, - деп жүргөн.
Сарала аты, күлүк ит,
Дени кара бүрүк ит,
Талак кылып кытайды
Ушундай бузугунан келген ит!
Аябаган дүмөктү
Баштайын деген экенсиң,
Калп эле: «Чалгын чалам» - деп,
Ордолуу журт, калың түрк
Таштайын деген экенсиң.
Кызыгын көрүп журтуңдун
Кылчайбастан жол чалып,
Кызыталак, ит кытай,
Кетейин деген экенсиң.
Талкалайын Бээжинди,
Сындырайын белиңди.
Калдыр этек кытай кул,
Суутайын демиңди?!» Деп, жулкунуп Чубак турганда,
Чубакты кудай урганда
Чекири жок кой көздүү,
Сепкили жок ак жүздүү,
Азизкандын жалгызы
Асмандан булут бүркөлүп,
Алтымыш санаа бир келип,
Кабыргасы сөгүлүп,
Оозунан жалын төгүлүп,
Арсландай көрүнүп,
Жойболотту таянбай,
Жолборс көк жал Алмамбет
Чубактан жанды аябай,
Түсү кетип түктөйүп,
Түгү чыгып үрпөйүп,
Каарданып дүпүлдөп,
Чымын жанын ойлобой,
Чындап арслан күпүлдөп,
Сарала тулпар кыйгачтап,
Саат баскан Чубакка
Алакең, жиберди чындап сөз баштап:
«Ойлосоң боло, сен Чубак,
Олоңдогон кызыталак,
Мен Бээжинди чалам ким үчүн,
Азирети дин үчүн,
Арттагы калың эл үчүн!
Байгамбар барбас Бээжинден
Балакет көрүп калат - деп,
Байкагын, Чубак, сен үчүн!
Тосмосу катуу кытайдын,
Топурак учуп күйөт - деп,
Дозогу сага тиет - деп,
Тозгон жолум ким үчүн,
Дозоктуу, Чубак, сен үчүн!?
Мен Бээжинде турганда
Таш сайынган кытайдын
Тазасынын уулу элем,
Атаганат, талымсыган Чубагым,
Мен кай жерде нойгут кулу элем?
Кызыл күрмө кытайдын
Кыраанынын уулу элем,
Энчилеп берген башында
Элеңдеп жолду бер дейсиң,
Мен кай жерде Акбалтай кандын кулу элем!?
Белин бек бууган кытайдын
Беренинин уулу элем,
Жоого тийсем өрт элем,
Сен өңдөнүп, атасын таштап алыска,
Көчүп келген Таласка,
Чоро болуп Манаска,
Амызы жок, ары жок,
Аадан чалыш, ит Чубак,
Алактаган кызыталак,
Акмак киши мен эмес!
Атаңды таштап алыска,
Көчүп келип Таласка,
Чоро болгон Манаска,
Ары жок Чубак, сен кандай?!
Талак кылып бутумду,
Таштап кытай журтумду
Кара динден ак болуп,
Калың кытай эл менен
Дин талашып жат болуп,
Минтип жүргөн мен кандай?!
Байкасаң боло, сен Чубак,
Бакылдаган кызыталак!
Кечке койсом жайыңа,
Кекетип кытай дей бердиң,
Билгениңди жей бердиң.
Кызырдуу кыйын шер болсоң,
Кыраан тууган эр болсоң Кыйырыңдан тентип не келдиң?!
Акыреттин жайынан,
Азаптуу дозок барынан,
Калкымдан качып мен келдим,
Мен кыйырымы буздум капыр - деп,
Кытайдан диним жакын - деп, Баатыр, мен чачып ийдим жыйганды,
Тиктедим азиз ыйманды.
Сарала менен желгемин
Кытайдын каны болгончо,
Бусурман ити болом - деп,
Элимден азып келгемин.
Кудайдын кылган иши экен,
Мен Бээжинде турганда,
Аалы така, кең өтүк
Алөөкөнүн Коңурбай
Алда кайда киши экен?!
Бээжинден чыктым бир башка,
Бээжинди билип турганда,
Бейэсеп калың кытайдын
Берени элем көйкашка.
А дүйнөнүн айынан,
Акыреттин жайынан,
Сары талдан сайдырган
Талым калды Бээжинде,
Таза алтындан жасаткан
Тагым калды Бээжинде.
Капкалуу калаа, калың журт,
Урум калды Бээжинде,
Асыл кытай тукуму Алтымыш кыз, кырк шуркут,
Зайыбым калды Бээжинде.
Кең Бээжин эске түшкөндө
Туура орноткон калың там,
Түптүү кытай калың жан,
Ошол эске түшкөндө
Тутамга келбейт кайран жан.
Сарала буудан токтугу,
Сандаган калың кытайда
Дин ысламдын жоктугу.
Ыслам дини бар болсо,
Бул жерде жеме жедирип,
Качкан кытай дедирип,
Күйүтүн тартып элимдин,
Сага кытай дедирип,
Элимден неге келемин?
Бул сөзүңдү укканча,
Бул жерде сенден өлөйүн!
Кылымды чалсам чаламын,
Качан болсо, ит Чубак,
Менин кытай атым калабы?!
Каалап келдим диниңди,
Калыйпа султан бириңди?!
Аңылдаган Чубак кул,
Кан кыл, - деп айттым кимиңди?!
Каның экөөң бирикчи,
Каңылдаган, ит Чубак,
Кагайынбы бу жерде,
Капкайда кеткен жиниңди?!
Кайтадан капыр мен болуп,
Чын эле, бузайынбы динимди?!
Бейледим эле диниңди,
Мекеде султан бириңди,
Безилдеген Чубак кул,
Бек кыл, - деп айттым кимиңди?!
Берен Манас болбосо,
Кагар элем, ит Чубак,
Капкайда кеткен жиниңди?!
Кайрылып кытай элди таап,
Түгөтөйүн кебиңди.
Суутсам кантет, ит Чубак,
Кайрат кылган демиңди!
Чыгарайын бул жерде
Чымырканган желиңди.
Мен Таласка конгону
Жаманыңа жанаштым,
Күндүзүндө былкылдап,
Түнүчүндө кыңкылдап,
Кимиңден бектик талаштым?!
Таласты бөлүп чек кылып,
Талымсыган, ит Чубак,
Дардаңдайсың күрсүлдөп,
Кимиңе бардым бек кыл - деп?
Айылымды буздум сен түгүл,
Аңылдаган Чубак кул,
Атамды сойдум сен түгүл!
Алтын тагын кан кылдым,
Атаганат, Чубак кул,
Сен түгүл, Азизканды жай кылдым!
Күмүш такты май кылдым,
Күрсүлдөгөн Чубак кул,
Сен түгүл, атамды союп жай кылдым!» Деп, ошондо Алмамбет
Казык моюн Сарала,
Кайкалатып кайран шер,
Эки миздүү көк болот
Сууруп алып кынынан,
Качырып калды Чубакты:
«Алмадай башын алайын,
Жол үстүнө өлтүрүп,
Итке азык кылайын!»
Жер жарылып дүркүрөп,
Азизкандын Алмамбет
Айбаттанып күркүрөп,
Көрүнөө чапты Алакең.
Көгала менен зыргытып,
Токтолбостон эр Чубак
Оң жеңин чечип ыргытып,
Калканды кармап жонго алып.
Ач болотту колго алып,
Аянбай кирди Чубагың.
Алда канча жабдыгын
Көтөрүшүп турду эми.
Тизгинди кармап жыялбай,
Асылкеч өскөн эки эр
Бирин бири кыялбай,
Кыйкырып кылыч чабалбай,
Кезенишип турду эле.
Ээр белдей көк кырды
Ашып келет көрдүңбү?
Айбанбоз менен зыргытып,
Арслан, жолборс, кабылан
Шашып келет көрдүңбү?
Айбанбоз аты дардаңдап,
Алмамбет менен Чубагы,
Жөөлөшүп турат жалмаңдап.
Айбанбозго камчы уруп,
Басып чыгып келатат:
«Алмамбет, Чубак түгөйүм
Кокустан өлүп кетет», - деп,
Күңгүрөнүп эр Манас
Шашып чыгып келатат.
Жетип келип эки эрге,
Айтып турган кеби бул:
«Астыга салсам ак жолум,
Атышка кирсе сан колум,
Алмамбет, Чубак эгизим,
Ааламды бузган теңизим,
Албарс болот айбалтам,
Эки шер, айчылык жүрсө чоң аркам!
Кылычты сууруп кыйкырып,
Катар турба жанаша,
Кайран жанды күйдүрүп,
Эгиз, түгөй эки шер
Кыла бербе тамаша!
Ара жолдо урушуп,
Камчылашпа жанаша!» Бул сөздү айтып көк жалың,
Арага түштү арсланың.
«Бирине бири жетет - деп,
Беттешип калган эки шер,
Кокустан өлүп кетет» - деп,
Кыйкырып Манас барганы,
Сараладай күлүктү
Оң кол менен кан Манас
Ооздуктан алды эми,
Көгаланы тизгиндеп,
Сол кол менен алды эми.
Арслан айкөл канкоруң
Арага түшүп калды эми,
Эки жакка айырып,
Арачалап алды эми.
Манас кармап турганда
Каарданып булкунуп,
Кайраттанып эр Чубак:
«Каңгайдан келген кытай», - деп,
Күүлөнүп турат булкунуп.
Ошондо Азизкандын Алмамбет:
«Арамдын канын чачайын,
Ачылбас көзүн ачайын,
Коё бергин колду» - деп,
Оңунда, Алмамбет турат күркүрөп.
Канкор көк жал кан Манас
Кармап турду жекитип:
«Калдайды чабар эки шер
Кокус өлүп кетет» - деп,
Каңырыгы бек түтөп:
«Жалгыз киши жөө болот,
Жалгызды кудай жан кылып,
Жасабай койсо не болот?!
Буйругун көрчү кудайдын
Кууну кушка жегизип,
Курсакташ тууган бала эмес,
Алмамбет, Чубак экөөнү
Ара тууган дегизип.
Акылы жок эки арам
Боз ала болуп чабышып,
Болбогонун көрдүңбү?!
Болбос сөздү күчөтүп,
Оңбогонун көрдүңбү?!
Ала көөдөн жанымды
Абалдан байкап билипсиң,
Чыр чыгарып арадан,
Көңүл бузуп эки арам
Кайтып Талас жериңе
Кетейин, - деп жүрүпсүң.
Калп эле жолдон жөөлөшүп
Өтөйүн - деген экенсиң,
Болбогон сөздү шылтоолоп,
Эси жок, эсер эки арам,
Кетейин деген экенсиң!
Куралып келген колумду
Чачайын деген экенсиң,
Кубалашып шылтоолоп,
Куруп калган, эки шер,
Качайын деген экенсиң!
Кайра тартып Таласка,
Аттын башын эки шер,
Бурайын деген экенсиң,
Ушу канкор Манаска
Кылайын деген экенсиң!
Казынада дилдемди
Чачайын деген экенсиң!
Кайра тартып Таласка,
Кара нээт эки арам,
Качайын деген экенсиң!
Бээжинге чабуул кылмакка
Жүрөктө жүргөн дит эле,
Кыраан бөрү кырк чоро,
Кыркың кырк жерден келген ит элең.
Азып-тозуп алыстан,
Атсыз келдиң кээ бирөөң,
Атсыз келген чорого
Аркар аяк, жез билек
Аттан тулпар мингиздим.
Тозуп келип алыстан
Топтон келди бир чоро,
Тозуп келген чорого
Тон мыктысын кийгиздим,
Аргын, огой, кыргызды
Аягыңа билгиздим,
Арада жолду талашып,
Артыкча Алмамбет, Чубак күйгүздүң!
Кече, кең Таластын боюнда
Жаяны кесип жечү элем,
Жанымда болсо Алмамбет Жаанды бузам дечү элем.
Каргыттанып сыр найза
Күрөшөөрмүн дечү элем,
Калдай менен Коңурбай
Жөөлөшөрмүн дечү элем.
Ок өтпөгөн олпокту
Кийишермин дечү элем,
Оён Алмам барында,
Он сегиз миң ааламга
Тийишермин дечү элем.
Алмамбет, Чубак айыңдан,
Эки арам, сенин барыңдан
Кең-Колго турдум жер жайлап,
Эки арам, сенин барыңдан
Он эки кан, көп журтту
Айдап келдим кембайлап.
Байгамбар барбас Бээжиндин
Байкап жолун ашмакка,
Алмамбет, Чубак - эки эр,
Эзелки дартың жазмакка
Айдап келсем алыстан,
Ара жерде кармашкан
Акылы жок, эки арам,
Адамда сендей болобу?
Кетирдиң эми эбимди,
Кесир кылып элиме,
Калың жаткан бусурман
Кайрылып кабар салбасам,
Өкүм кылып журтума,
Экөөңсүз Бээжин барбасам.
Ат тизгинин жыйбасам,
Чалыяр барбас Бээжинге
Былкылдак куурай бышкыча
Мыйзамдын гүлү учкуча,
Мыктап алты ай салышып,
Бээжинге чабуул кылбасам.
Ушу турган Бээжинге
Өзүм жеке кетейин,
Ойлонбогон эки арам
Түбүңө чындап жетейин.
Ажалым жетсе кытайдан
Жеке барып өлөйүн,
Аңылдаган эки кул,
Өлүшүп кетчи көрөйүн!»
Оң жагында Алмаңды
Оңго силкип жиберди,
Сол жагында Чубакты
Солго силкип жиберип,
Түгү чыгып бетинен,
Түп-Бээжинде кытайга
Туйгун Манас көк жалың
Жеке кирип тийчүдөй,
Калың жаткан кытайды
Какайлатып сүрчүдөй,
Баягы Манас канкоруң,
Жалгыз барып кирчүдөй,
Жаанда көп кытайды
Жайнатып айдап келчүдөй.
Азаптан кайра тартпаган,
Он биринде ок аткан,
Он экиге келгенде
Оён Манас атанган,
Он үч жашка келгенде
Ордолуу журт, эл чапкан,
Он беш жашка келгенде
Жел тийгизбей журт баккан,
Каарын катуу толтурду,
Капа болуп буларга,
Кара белес кыраңга
Кабылан Манас көк жалың
Жеке барып олтурду.
Акбалтайдын Чубагы
Мойнуна күнөө түшкөнсүп,
Ыктагансып калыптыр,
Шайтаны кетип бейилинен
Жумшаргансып калыптыр.
Акбалтайдын Чубагы
Сыныгып бетин бурду эми,
Улук кыраан Алмаңа
Уят болуп турду эми.
Уялган эмей эмине,
Мундай кепти кылды эми:
«Бадыша Алмам беренди
Бакырып кытай дегемин,
Артынан чаап келгемин,
Байкасам мунум зор уят!
Чалгынды чалсаң жол мына,
Байлап кетсең кол мына,
Салайын десең ор мына,
Кайнатып кетер шор мына!
Башымды кессең мен мына,
Канымды төксөң жер мына!
Алаке, карыдайда кармашкан,
Кайгылуу күндө колдошкон,
Бирге туруп, бирге өскөн,
Беттешкен жоодо кездешкен,
Өлтүрөр болсоң кул мына!
Өттү, күнөөм тоодон чоң,
Оёнум Алмам, кечип кой!
Кара көзүм сатуу - деп,
Көгала түгүл, Алаке,
Сага, кара башым тартуу!» - деп,
Бура тартып сабылып,
Бугу тери чылбырды
Мойнуна турду салынып.
Аттан түшүп эр Чубак
Алмаңды көздөй жүгүрүп:
«Кечкин, берен, күнөөм - деп,
Тизеси жерге бүгүлүп,
Эки колу боорунда,
Эр жабдыгы жанында,
Көгаланы жетелеп,
Күнөөмдү кеч», - деп тиленип,
Алмамбетке келди эми.
Ыраазы болду Алмамбет,
Ичинде калбай эч бир кек.
Оён көк жал Алакең
Ошондо айтты мындай кеп:
«Кандын уулу эр Чубак,
Касиеттүү жан эле.
Каканчындын Бээжинге
Караан кылып баргын - деп,
Айткан кеби бар эле.
Чалгынга жеке кеткеним,
Чубакты, кылып кабарсыз
Ойлосом уят минткеним».
Сараланы жетелеп,
Чубакты көздөй жүгүрүп,
Камчысын салып мойнуна:
«Күнөөмдү кечир!» - деп,
Чубакка Алмамбет турду жүгүнүп.
«Өрттөн кайра тартпаган,
Өлүмдөн кайра качпаган,
Эселек тууган эки арам
Өлүшүп жатат бекен? - деп,
Алышып калып эки арам
Арман кылды бекен? - деп,
Айбаты менен салышып,
Башын канга боёлтуп,
Дал-дал кылды бекен? - деп,
Баатыр Манас бадышаң
Тик карабай даңкайып,
Көздүн кыйыгын салып заңкайып.
Асмандагы жылдыздай
Козголушуп калыптыр,
Алмамбет, Чубак - эки эр
Акыреттик аянбас,
Дос болушуп калыптыр.
Ак бөкөндун кылындай
Суурулушуп калыптыр,
Ак буудайдын унундай
Жуурулушуп калыптыр,
Адырдагы булактай
Жошулушуп калыптыр,
Ат тартышып, эки шер
Аянышпай элдешип,
Кошулушуп калыптыр.
Алмамбет, Чубак кеңешип,
Кейип турду эки эр:
«Карап турган канкорго
Кайыр айткан оңбойт ко,
Каарланган кишиси
Эгерим эки болбойт ко,
Жер жүзүндө калың журт Баарын жыйып келсек да
Бир Манастай болбойт ко,
Кече, кыядан кырк кабылан желгенде,
Кырк чоро кырк жерден тентип келгенде,
Таласты берип жер кылды,
Кыйкырган жоого такшалтып,
Кызыл канга боёлтуп,
Баарыбызды эр кылды.
Туш-тушта жаткан душманга
Туйгун Манас көк жалың
Баарыбызды тең кылды.
Күндүзү кымыз, түнү кыз,
Итаяк болду чылк күмүш,
Эриксек элик атышып,
Эрикпесек эрте-кеч
Таласта ойноп жатыштык.
Кайсыдан бизди кем кылды,
Жоо-жаракты шайлатып,
Жоого күлүк байлатып,
Телегейди тең кылды.
Кан Манаска келгени
Эрешен тартып, эр болдук,
Эр уулу менен тең болдук.
Саадакты сая байландык,
Сайыша чыккан сан колду
Бирин койбой кыйраттык,
Ооган менен кызылбаш
Ордого тулпар туйлаттык,
Орус менен чүрчүттүн
Олжолоп кызын ыйлаттык.
Чамбыл-Белди жердеген
Жаналы, Карач эки эр,
Чамасы кыйын эр деген
Тигилген туусун кулаттык,
Тиктешкенди сулаттык,
Капкалуу калың коргондон,
Бадыша Бакай көк жалга
Көрпаян артык сулуу кыз
Тартып бердик ордодон.
Канкор көк жал кабылан
Каарын бизге салган жок,
Канча мүлкүн чачсак да
Капа болуп калган жок,
Манас канга келгени
Кырк чородо арман жок.
Киериңе эр Манас
Ак була жибек, уз берди,
Кырмызы көйнөк, кымча бел
Оймок ооз, бото көз,
Ойноктогон колоң чач,
Ордону бузуп кыз берди.
Ойротту бузуп эр кылды,
Ойлоп турсак, эр Манас
Ордолуу журтка кан кылды.
Атты тартып барбасак,
Айкөлдөн бата албасак,
Капыр болуп кетебиз».
Канкор Манас кабылан
Он эки кылым калың жан,
Оён Манас көк жалга
Каш кайтарар калбаган.
Ичкелей басып төтөлөп,
Айкөл Манас каныңа
Сарала менен Көгала,
Алмамбет, Чубак - эки эр
Алып барды жетелеп.
Арсланга мойнун бурду эми,
Айкөл Манас шерине
Арсаңдап күлүп эки эр,
Тартуу кылып эки атын:
«Күнөөбүз кеч!» - деп турду эми.
«Алмамбет, Чубак эреним,
Эки түгөй береним,
Табылгылуу өзөнүм,
Талкандашкан жоо болсо,
Талыкпаган көзөлүм!
Алмамбет, Чубак эгизим,
Айдың чалкар деңизим,
Атыша келген жоо болсо,
Ааламды бузар тегизим!
Жеткилең Бээжин калаага
Жетип чалгын чаларда,
Жете келип урушкан
Жетесиз Чубак, сизге уят!
Жетип келип кармасам,
Жеткире айттың бир сөздү,
Ошол сөзүң бизге уят, Алмам!
«Караңгы эмес, түн бол, - деп,
Каның экөөң бир бол» - деп,
Кат чийгендей жибердиң,
Карачы сөзүң сизге уят, Алмам,
Капалуу сөзүң бизге уят, Алмам!
Жылгындуу Талас оюнда
Качан чачтым жыйганды,
Эки кылып кебимди,
Кетиңкиреп эбимди,
Качан жедим ыйманды.
«Караңгы түгүл, түн бол - деп,
Каның экөөң бир бол» - деп,
Ошол сөзгө жол болсун, Алмам!»
Муну угуп Алмамбет
Каны качып бетинен,
Каарданып кыйгачтап,
Кабылан Манас көк жалга
Карап турду сөз баштап:
«Кытай да болсо чоң экен,
Кыйырлуу Чубак зор экен,
Кыйырынан азган мен байкуш
Байкасам кургур кор экен.
Тирүү жүрбөй жигиттин,
Мындай кордук көргөнчө
Өлгөндүгү оң экен!
Капыр да болсо зор экен,
Калыктуу Чубак чоң экен,
Калкынан азган мен чунак
Караан болбой дүйнөгө
Өлгөндүгү оң экен!
Элдүү киши зор экен,
Элинен азган кор экен,
Эстесе кытай дей берген
Бу да болсо Алмамбеттин шору экен!
Мен кылымды чалсам чаламын,
Келгеним канча жыл болду,
Менин кытай атым калабы?!
Мен Бээжинде турганда
Талак кылдым бутумду,
Талкаладым журтумду.
Мен Бээжинде турганда
Каз айланбас зоо элем,
Кабарыңда, кан Манас,
Каргылуу кара тоо элем.
Мен Бээжинде турганда
Каардансам түн элем,
Калың кара кытайдын
Каканынын уулу элем.
Ара жол менен желгидей,
Артыман кууп келгидей,
Акмак кытай дегидей,
Буласын булап алгыдай,
Бузукту келип салгандай,
Ойлосоң боло, ой Манас,
Нойгуттун качан кулу элем?»
Берениң Манас канкоруң
Карап турду унчукпай.
Ойлоп турду баш чайкап,
Аш бышырым тил чыкпай.
Ошондо Манас ойлоду,
Ойлогону бу болду.
Ойлогонун оёндун
Эки берен билбеди.
«Азазил шайтан жазгырса,
Кокустан мени азгырса,
Каранын жолун баштасам,
Калың элим ысылам
Калдайтып каран таштасам,
Качып барып Бээжинге
Айыл конуп мен турсам,
Каканчындын Бээжинге
Аянбай кызмат бир кылсам»...
Тал-Чоку бийик тоо экен,
Айланасы аска таш
Көз жетпеген зоо экен.
Агып жаткан түбүнөн
Агыны катуу суу экен,
Суу боюна тизилген
Алда нече дөбө экен.
Аскар бийик Тал-Чоку
Ашуусу бийик бел экен,
Бээжин менен Мекенин,
Эки башка көп элдин
Ортосунда чеп экен.
Алп кара куш, азуулуу
Мекен кылган жер экен,
Муну басып жүрбөсө,
Тегеренип жүрөргө
Кырк күнчүлүк жол экен.
Мендеден муну ашпаган
Жолу бийик жар экен,
Кыясы кыйын тар экен.
Кыянын үстү жагында
Үйдөй кара ташы бар,
Таштын үстүн карасаң
Жон жору уя салыптыр,
Тегеренип ышкырып,
Ажыдаар курчап калыптыр.
Ажыдаарды көргөндө,
Алмамбет, Чубак - эки эр
Топ этип түшүп атынан,
Эсинен талып калыптыр.
Кабылан Манас кайран шер
Ажыдаар жаткан чоң ташка
Адейи басып барды эми.
Тизеси жерге бүгүлүп,
Чуркап чыгып жүгүрүп,
Күңгүрөнүп күүлөнүп,
Күн батышка бет алып,
Манас басты зыңгырап,
Ажыдаар качты зымырап,
Алмамбет менен Чубагы
Тура келди кыбырап.
Умачтай көзү ачылып,
Уюп калган эки шер
Манаска карап баш уруп,
Чоролордун тиреги,
Манас эрдин жөлөгү,
Сапар алыс жол болсо,
Сандаган түмөн кол болсо,
Эр Манас элдин өбөгү.
Телегейи тең болчу,
Деңиз Манас кабылан
Ичи көлдөн кең болчу,
Арслан тууган эр болчу.
Теңдешкен жоого уу болгон
Далайды жеңген эр болчу.
Ошондо, Алмамбет, Чубак - эки шер:
«Тал-Чокуну ким ашкан?
Бээжинге бейпай салам - деп,
Кайнаган калың кытайды
Каратып жеңип алам - деп,
Үрүстөм Дастан эр ашкан.
Андан кийин ким ашат,
Арслан Манас шер ашат!»
Кара ташта каты бар,
Катын окуп караса,
Эки адамдын аты бар.
Төгөрөгү зоо экен,
Эки адамдан башкасы
Бул чийүүдө жок экен.
Кабылан тууган эр Манас
Айбалтасын таянып,
Асты жагын каранып,
Айбанбоз минип астына
Тал-Чокуну бет алды.
Тал-Чокунун үстүнөн
Мунарыгы чачылып,
Булуту кетти ачылып,
Кечке жете жол жүрүп,
Тыным албай мол жүрүп,
Кечинде чоку таянды.
Тал-Чокуга таянса,
Тоосунда кары бар,
Этек жагы өтөктө
Бийик чыккан талы бар.
Үстү тайпак бурчтанат,
Тал-Чокуга барганда
Жыты жыпар жыттанат.
Таралган булак суусу бар,
Меке менен Бээжиндин
Арасында чеп экен,
Тегереги бек экен,
Ойлоп турса Тал-Чоку
Оорукка калар жер экен.
Ушу жерди көргөн соң,
Чындыгын сынап билген соң,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак,
Көгала менен Сарала,
Көкчебич, Күрөң, Айбанбоз
Ээрин алып жайдактап,
Аса байлап баймактап,
Ач болотту салынып,
Ак каңкыны жазданып,
Күн батышты баштанып,
Алыстан келген төрт берен
Алп уйкуга кирди эми.
Катуу уйкуга кирген соң,
Кара чаар кабылан
Капталынан камынып,
Кара кулак арслан шер
Манаска кирди чамынып.
Ушу түштү көргөндө
Уйкудан Манас ойгонду,
Оң жагына толгонду.
Карарып асман бүркөлүп,
Башына алтымыш санаа бир келип:
«Ай чыкпаса бүркөлуп,
Түн эмине болот - деп,
Көзүм өтсө Бээжинде
Аркада калган калың түрк,
Күнү эмине болот?! - деп,
Менин көзүм өткөндө
Таласта калган калың журт,
Айласы кандай болот?! - деп
Адырда жылкы ала баш,
Аркамда эркек бала жаш,
Абыке, Көбөш арам кас.
Мен Таласта турганда
Чалгырты болгон көзүндө,
Чамасы келсе кезек кул
Чалганы жүргөн өзүмдү.
Кыйшыгы жүрчү сөзүндө,
Кыябы келсе кезек кул
Кыйганы жүрчү өзүмдү.
Бадыраң темир курч болбойт,
Башка өскөн киши журт болбойт.
Ыгы келсе кезек ит -
Жамандык кылар чамасы,
Мени менен аталаш
Күнү катын баласы.
Менин көзүм өткөндө,
Маңдай сөөгү кайкы эле,
Бейбак катын Каныкей
Ырыскысы тайкы эле,
Маңдай чачы чөп эле,
Менин көзүм өткөндө,
Азап тартар жүзүндө
Балакети көп эле.
Жылгындуу Кең-Кол, кең Талас
Жерди айтып бир кейип,
Жыргалдуу кыргыз, көп огой
Элди санап бир кейип:
«Кокустан өлүп кетсем Бээжинде,
Бирөөнүн тилин бири албай,
Башаламан кокуй эл Бирөөн бирөө көрө албай,
Ала болуп кете бейм.
Аңдып жүргөн көп душман
Алакандай элимдин
Түбүнө түгөт жете бейм»...
Муну айтып, кан Манас
Боосун албай мойнунан,
Болк дедирип дүрбүнү
Сууруп алды койнунан.
Өткөн жылы жайында
Бузулган дүрбү айынан,
Жердин бетин чалдырган,
Кыйыр-кылым элинен
Кыйын уста Бөлөкбай
Адейи аны алдырган.
Кырымдан келген Бөлөкбай
Көөрүк басса козголгон,
Дөөтү менен дос болгон.
Жеткилең уста Бөлөкбай,
Жаш чагынан Бөлөкбай
Усталык менен жашаган.
Күнү-түнү телмирип,
Кынабына келтирип,
Чоң дүрбүнү жасаган.
Жакут ташты жардырган,
Айнегине салдырган.
Абыдан жатып оңдогон,
Алты айлык жолго болжогон.
Сабына көөхар кердирген:
«Акың менде калат» - деп,
Айдап жылкы бердирген.
Келип конгон Таласка,
Усталыктан Бөлөкбай
Чоро болгон Манаска.
Кадырлуу артык жан кылган
Чоң дүрбүнү колго алып,
Чыгырыгын имерип,
Чындап көзүн жиберип,
Бурамасын имерип,
Буруп көзгө жиберип,
Кармап карап калганы.
Таласка көзүн салды эми,
Таластагы аңгеме Такыр көрүп алды эми.
«Коломтодон кор чыгып,
Мен Бээжинде жүргөндө,
Таластагы көп элге
Абыке, Көбөш чоң чыгып,
Дөбөгө чыгып дардактап:
«Эми Манас өлдү - деп,
Барса-келбес Бээжинден
Манас кайдан келсин» - деп,
Дөбөгө чыгып барбактап,
Элди көздөп бакырып,
Абыке, Көбөш - эки арам
«Көбөштөп!» - ураан чакырып,
Кутуруп булар калыптыр,
Таластагы аргын менен кыргызга
Аябай алым салыптыр.
«Жетимиш төөгө чай бер - деп,
Жети миң кысыр тай бер» - деп.
Алымына чыдабай,
Аргын көчкөн бир жакка.
«Кокуй, канкор барында
Чыныга куюп чай бербей,
Бороон күптү тай бербей,
Жатучу белек чайкалып,
Кең Таласта көйкөлүп,
Күндүзү кымыз, түнү кыз,
Шабиет ойноп алышып,
Багылан козу, ширин баш
Бор кайнатып салышып,
Жатчу белек Таласта.
Манас баатыр өлгөн соң
Ай караңгы, жыл чалыш,
Түн ошондой болот - деп,
Бийлик тийсе арамга
Күн ушундай болот» - деп,
Кыргыз, огой биригип,
Бу да качты бир жакка.
Бузукту булар салыптыр,
Буланы булап алыптыр.
Казына бузуп чалкалап,
Карып, мискин, төкөргө
Кайрылбастан талкалап,
Жанат кундуз алыптыр,
Жара бөлүп ортодон,
Кесир болот дебестен,
Багалекке салыптыр,
Байы өлгөн кулдай балпактап,
Султан болуп калыптыр.
Ошондо кайран долу Каныкей
Чылбырдай чачын бурабай,
Чыңырып ыйлап туралбай,
Бөдөнөдөй кайран көз
Бөлөк-бөлөк жаш кетип,
Карагаттай кара көз
Камчы бою жаш кетип,
Иш кыйчалыш болгондо
Түн ушундай болот - деп,
Иттерге кезек келгенде
Күн ушундай болот - деп,
Колоңдой болгон кара чач
Төбөгө кынап түйүптүр,
Оорукка калган эски бөрк
Башына баса кийиптир,
Кара кашка аргымак
Шашканынан Каныкей
Жайдак ыргып миниптир,
Укурукту колго алып,
Алты арамга кириптир.
Кара кашка аргымак
Минип алып ойнотуп,
Жамандардын баарысын
Жыга чаап сойлотуп,
Аттын оозун ийиптир,
Жамандардын баарысын
Таласка айдап кириптир.
Кең-Колдон төмөн жүрүптүр,
Булап кеткен буланы
Такыр жыйып алыптыр,
Талап кеткен алтынды
Дагы жыйып Каныкей
Өз ордуна салыптыр.
Токулуу турган тулпардын
Токчулугун билгизбей,
Тоодой болгон Манастын
Жокчулугун билгизбей,
Калдайтып башын туу кылып,
Катын башын эр кылып,
Мен Таластан кеткенде
Абыке бузук салыптыр,
Катын да болсо Каныкей
Ушу турган Таласка
Ээлик болуп калыптыр».
Муну көрүп алган соң
Каарланып күпүлдөйт,
Кабылан Манас канкоруң
Карап турду күңгүрөп:
«Аргымак жалдуу тайкышым,
Менин көзүм өткөн соң
Жыйганыңды чачарсың,
Төркүнүң Караканга качарсың.
Жылас болгон байкушум.
Менин көзүм жумулса,
Медерсиз калып Каныкей
Бейпайлыкты тартарсың,
Беттеп Букар качарсың.
Маңдайың бас кайкыраак,
Күн көрөрүң тайкыраак,
Жоргонун белин ашалбай,
Жөөлөп кургур ашалбай
Мойнуңа жүгүң артарсың,
Боздоп азап тартарсың.
Кайран долу Каныкей,
Орозду кандын он уулу
Ала болуп кызыталак,
Олжомо зордук кылганда,
Жар көчүрүп чапканда,
Өлтүрмөк болуп жатканда,
Эмгекти катуу тарттырып,
Эмчегин жара аттырып,
Кайран катын Каныкей
Өчкөн отум тамызып,
Ошондо өлгөн жаным тиргизди,
Эрдигин долу билгизди.
Үзүлгөнүм улады,
Чачкынымды жыйнады,
Алганым асыл Каныкей
Качан да болсо мен үчүн
Кара жанын кыйнады.
Көкчөкөз менен Көзкаман
Бээжинден тентип келгенде,
Тууган болом дегенде,
Энчисин бөлүп бергенде,
Тел кулунум жегенде,
Теминишип, теңдешип,
Тең тууган болом дегенде,
Кырк ай бозо ачыткан
Кыярак уудан бергенде,
Башымды кесип алаарда,
Жаны жетип чочколор
Курмандыкка чалаарда,
Аккула минип ойнотуп,
Көкчөкөз менен Көзкаман Көлпөктөгөн эки арам,
Кайран долу Каныкей
Жыга чаап сойлотту.
Ошөнтүп жаным тиргизип,
Оору тийбей шал болдум,
Кырк жеримден тешилип,
Араң жүрүп жан болдум.
Менин көзүм өткөн соң
Калайык түгүл, кан өлсүн,
Мейли Абыке, Көбөш ит өлсүн!»
Муну менен эр Манас
Күн чыгыш жакка толгонуп,
Түздөп бурап дүрбүсүн
Карап калды ондонуп,
Кабылан, жолборс, арсландай
Кара таштын үстүнөн
Тиктеп турду комдонуп.
Мунарыктап бөлүнгөн
Бурчун көрдү Бээжиндин,
Бураналуу чеп кылган
Курчун көрдү Бээжиндин,
Кумурскадай кайнаган
Журтун көрдү Бээжиндин.
Мунарыктан узата,
Алтын эшик дарбаза
Ордо көрдү Бээжинден,
Алтындан така кактырган,
Көөрдөн жагоо тактырган,
Жибектен жабуу жаптырган