Latin

Манас - Саякбай Каралаев - 01

Total number of words is 3804
Total number of unique words is 2314
23.7 of words are in the 2000 most common words
34.0 of words are in the 5000 most common words
39.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
АСМАН ЖАНА СӨЗ
(Алардын кош жаңырык цндештцгц)
Асман менен Сөз бири-бирине коошпогон тцшцнцк чыгаар, анан калса бийик цн,
кош цндцн жацырыгына жалгашып чыгышы кандайча?! Ыра-сында эле, Сөз —
адам акыл сезимин, ой жцгцртццсцн чагылдыруучу кере-мет нерсе, Асман —
өлчөмсцз аалам мейкиндигинин көп кырдуу чексизди-ги болуп жцрбөсцн...
Бир караганда бул улуу тцшцнцктөрдцн ортосунда кандай байла-ныш болушу
мцмкцн, жаңырып чыккан кош цндц кандай тцшцнццгө мцмкцн? Улагалаш чыккан
цн эки адамдын бир ыргакка кошулуп жалпы сезимди, кыялданууну, дилгир
кумарлануусун удургутуп чектеш кылган добуш эмеспи. Бул жолу Асман, Сөз
жалгашып цн чыгарат... Кеп каймана элестетццнцн бар жогунда эмес. Ошентип
чындыктын болгонун болгон-дой айтсак, кадимки Сөз жана кадимки Асман, мен
эми окуянын кцбөсц катары көргөнцмдц көргөндөй төкпөй-чачпай айтып бергенге
аракет кы-лып көрөйцн.
Ал тцгцл Асман да айраң-таң болду деп айтышкандай, бул окуядан улам ал
ойдун бекеринен айтылбаганына чынында эле ишенгендей бол-дум...
Кылымдардын касиеттцц өзөгцнө айланган көөнөрбөс элдик Сөздцн сырын өз
көөдөнцнө уюткудай кармап, байыркы кыргыздын обондуу поэзия-сын Сөзгө
айландырган, «Манастын» айтуучусу ошол кцнц, ошол маалда Асманды удургутуп,
кулак тундурган жаңырык кошуп, табышмактуу жанданышына себепкер болду.
Ошол окуянын кцбөсц болгонума курсант болуп, сыймыктанам... Бцгцнкц
симпозиумда, эл аралык жолугушууда ошол окуя жөнцндө ай-тып берццнц чечтим.
Андан бери көп убакыт өттц. Бул окуя X X кылымдын экинчи жары-мына
таандык.
Бирок кепти баштаардан оболу мифологиянын тарыхына кайрылып, тарыхтын
цзцлбөгөн көчцндө ар бир эл оозеки чыгармачылыгын жара-тып, кылым карыткан
казынасын укумдан-тукумга калтырып, өнцктцрцп келгени туурасындагы талкууну
бцгцнкц форумда көтөргөнц отурганыбызды эсиңиздерге салып кетццнц ашык
көрбөңцздөр.
... Баягы көч улам алыстап мунарыкка айланып бараткан сайын, изин кубалап ар
бир кадамын тескеп, мезгил таразасына салганча, муна-ралар кыйрап
археологиялык урандыларга айланып, ошол эле убакта дцйнөлцк империялар
жаңыланган конъюнктуралык өнөкөттөрдц изде-генин токтотпой, адамзат качан
да болсо ишке ашпас социалдык уто-пияларга берилип алданып, адашканын койбой,
качан болбосун урунуп беринип келээрки дцрбөлөңдцц согушту баштап, аргасы
тцгөнгөндө соң-кусуна кабылып, ошол эле маалда кыйсыпырын чыгарган
төңкөрцштөр жасалып жатса дагы жумурай журттун салттуу оозеки
чыгармачылы-гына айланган байыркы Сөз баяны, өзцнцн мурастуу дцйнөсцндө
жашоо-сун улантып көөнөрбөй да, бөксөрбөй да, кылым кезген ырларда, санжыраларда, болумуштарда, балладаларда шамдай жанып, кайталангыс улут-тук
маданияттын тарыхын сактап, ошону менен бирге дцйнөлцк өнцгццнцн тцйшцктцц
сапарынын ар бир этабына таандык Сөз менен Рух мурасын жаратып келе
берццдө.
Алиги мен айтайын деген кайталангыс укмуш окуя эпикалык баян-дардын
дцйнөсцнө мцнөздцц уңгуга окшош.
Ошентип, 20-кылымдын экинчи жарымы өтцп жаткан. Убакыт өтцп
кеткенден кийин бардыгын ойго калчап, кцндөлцк жазып жцрбөгөнцмө абдан
өкцнцп калдым. Качан болбосун эмки жолкуга калтыра бермей адатыбызга салып
отуруп, унутуп коёбуз. Ал кезде идеологиянын добул-басы дцйнөнц дцңгцрөтцп
турган тапта, мен «Правда» газетасынын Кыргыз ССРи жана Орто Азия боюнча
өздцк кабарчысы болуп иштеп жцргөм. Тагдырдын буйругу менен акыркы классик
айтуучу, оозеки чы-гармачылыктын деңизин бир заматта чалкытып буюккан
бурганакка, бир заматта кой оозунан чөп алгыс момунга айланткан, кыргыз тилин
билбеген адамга да шумдуктай таасир калтыра алган биздин мекенде-шибиз, улуу
гений манасчы Саякбай Каралаев менен таанышып калдым. Ысмы баш тамга менен
белгилөөгө мцмкцн болгон, чыгармачыл дараме-ти залкар талант дцйнөдө дагы
кайталанаар бекен...
Улуттун миңдеген кылымдар бою аздектеп сактап келе жаткан ру-ханий
казынасын мезгилдин класстык мцдөөсцнө төп келбеген: «Элге каршы чыгарма», —
деп жарыя кылып таштаган саясый катаал маалда Жараткан тартуулаган улуу
талант пайда болгон. Илим жаатында бул сыяктуу тыянак кедерги таасирин
тийгизбей койгон жок. Буларды эске салып отурганымдын себеби, Саякбай
Каралаев өзцнцн айтуучулук залкар талантынын кцчц аркылуу тоталитардык
факторлордон кады-ресе бийик болуп, мифологиялык ички кудуретине байланышкан
ченем-сиз чындыктуу ишеними кыргыз журтчулугун муютуп, улуу баянды угууга
элди кцсөтцп келген. Телевидение жаңыдан пайда боло баштаган. Ошол
себептерден улам манасчыны өз көзц менен көрцп, өз кулагы менен
уккусу келген замандаштарыбыз көп эле. Демек, Саякбай цчцн «Манас» адамдык
негизги парзына, жашоосунун маңызына айланганы бекер эмес эле, анткени
«Манас» эпосундагы улуу Сөз баатырлыктын тарыхын эле айтпастан, улуттун
дцйнө таануусун, тарыхый ордун, ишенимин чагылдырган. «Манас» Теңирдин бизге
берген чоң бактысы экендигин өз замандаштарыбыздын оозунан далай уккам. Ал
эми Саякбай Каралаев доордун айтуучусу болуп калды.
Чындыгында эле бул калети жок бцтцм. Бул адам башкалардан айыр-масы жок
кадимки эле пенде, болгону дцйнөлцк аспектиден алганда улут-тук поэтикалык
чыгармачылыктын маани-маңызын көөдөнцнө жазбай сактап, жаңыртып келген,
нукура эпикалык инсан. Ушундайча айтууга мцмкцн болсо, биз мамлекеттик
эгемендццлцккө «Манас» деген эпика-лык байрак менен келдик. Саякбай Каралаев
өңдөнгөн залкар айтуучу-лар азыркы кцнгө чейин бизге Сөздцн табигый маанисин
төкпөй-чачпай жандуу тцрдө жеткирип отурушат.
Саякбай Каралаев кең далылуу, кара тору, бакырайган сцйкцмдцц көздөрц бар,
ички абалына жараша тез эле өң-далалаты өзгөрцп турган жандуу жайдары
мцнөз, ачык, сымбаттуу адам эле. Манасчы эпостун маанисине терең берилип, бир
заматта падышага, өтцкчцгө, бир замат-та аялзатка, наристеге, баатырга, жцзц
карага, махабатка арзыганга, ирмемде ат минип жоого аттанып, деги койчу
өзгөрцп тураар эле.
Мунун баарын текшилеп айтып жатканым, башында берген убадам-ды
аткарып, «Манас» эпосундагы улуу Сөз өзцнө окшош асман стихия-сын чакыра
алган кцчкө ээ экенине кцбө болгонумду айткым келет.
Кечиресиздер, болгонун болгондой айтып бергенге аракеттенип көрөйцн.
Анын цстцнө ал кездерде Саякбай Каралаев экөөбцз бир цйдө, биз цчцнчц, ал
киши биринчи кабатта жашаар элек. Албетте, тез-тез жолугуп кал-чубуз. Мындан
мурдараак айтып кеткендей, мен «Правда» гезитинде кабарчы болуп Фрунзеге
каттаганымда, жакын катыштарыбыз, кай бирде чет элдик кызматкерлер менен
жолугуп калганда кошуна иретинде Саяк-бай Каралаевди чакырып алаар элек.
Айтылуу Манасчыны уккандарга ал киши өзгөчө бир экзотикалык кызыгууну
туудуруп, айрыкча суктан-дыраар эле.
Мухтар Ауэзов менен Дмитрий Шостакович «Манасты» укканда абдан катуу
таасир алгандары алигиче эсимден кетпейт. Д.Шостако-вич Фрунзе шаарына 60жылдардын ортосунда келген. Тилди билбесе да Саякбайды ыракаттанып суктануу
менен уккан.
Кцндөрдцн биринде цйдцн алдынан Саякбай аксакал жолугуп калып, Чцй
боорундагы колхоздордун бирине чакырылганын, тцштөн кечке дей-ре «Манас»
айта турганын айтып, машина менен жеткирип коюумду суранды. Унаанын
себепкер болгону ал кездерде колхоздордо жцк тарт-
кан машиналар, тракторлордон башка транспорт болчу эмес. Колхоз
башкармалары, парторгдор атчан жцрцшчц. Ал кезде айыл жеринде эмес, шаарда
да машина маселеси каат болуп, азыркыдай быкылдаган маши-налар жок болгон.
Кыскасын айтканда, эртеси эртең менен менин «Победама» тцшцп жөнөп
калдык. Кайсы колхозго барганыбыз эсимде жок, калыбы Токмок-тун цстц
жагындагы тоо этектери туштап, Ысык-Ата тарапка бар-дык окшойт.
Белгилцц манасчы Саякбай Каралаевди кцтцп жаткан айылга жет-киргениме
өзцмчө ыраазымын. Бцт колхоз, айыл-ападагылар калбай чо-гулган экен. Саякбай
Каралаев кыргыз элине аттын кашкасындай таа-нымал экенин билчцбцз, бирок бул
жолку көргөнцм делебемди козгоп тол-кундатпай койгон жок. «Манаска» жаныканы менен берилгендиги цчцн мекендештериме миң мертебе ыракматымды айта
бергим келет, антке-ни ал мамиле алардын терең маданиятынын, тарыхый жана
уруулук тектцц патриотизминин кцбөсц эмеспи.
Экинчиден, Саякбайдын «рэп-манасы» ачык асман алдында өтмөк болду,
клубдун чоңдугу чогулгандар цчцн караандамак да эмес. Ошентип, колхоздогулардын чоңунан кичинесине дейре кеңсенин алдында каалашынча
жайланышты. Айыл аксакалдары алдыга бири отургучка, бири дөңгөчкө отурушту,
тегеректе ак жоолукчан аялдар, абдан көп балдар чогулду. Эң кызыгы эркек балдар
жакын жердеги тал-теректердин бутактарына чымчыктардай конуп алышты.
Көпчцлцк механизаторлор машинанын бортун ачып жиберип, бир далай кишини
жайгаштырып, кай бирлери ат цстцндө, бирлери эшекчен угууну чечишти.
Өспцрцм бала минген төөсцн чөгөрцп өркөчцнө мамык креслого отургандай жаймажай отурушу кцнц бцгцнкцдөй эсимде калыптыр.
Тегеректегилерди көрцп ичим жылып, улуттун улут болуу артыкчы-лыгына бир
эле ирет берилццчц ата-бабалардын эпикалык баалуу мура-сына ак дилдцц
берилгендик менен мамиле жасап, кыргыз элимдин көкцрөгцндө дайыма эле ушундай
биримдиктин болушун эңседим. X X кылымдын тынчы жок сансыз кцндөрцндө деле
көп нерсеге жетишип, көп нерсени жаратса болмок, бирок «Манас» эпосуна
окшогон кайталангыс цлгцлөрдц, улуу шедеврди жаратууга мцмкцн эмес.
Ал кцнц Саякбай Каралаевдин «рэп-манасы» чоң ийгилик менен өтөөрцнө
кцмөнцм деле жок эле, анткени манасчы эл алдына нечен ирет чыгып, небак
таанымал эле. Кцн дагы алда недей ачык болуп, жайдын толук саратан кези болучу.
Эгин-тегин чапкандар, чөп чапкандар да жумушун токтотуп, бардыгы эл арасына
кошулган.
Көптөн кцткөн убакыт келип жетти. Саякбай Каралаев кабалтең чоң жылкы
минип, Манасты баштады. Чынын айтсам айтуучунун ат
цстцндө элге кайрылганын биринчи көрцшцм. Кийин сцйлөшкөнцбцздө манасчы өзц
да биринчи жолу ат цстцндө манас айтканын билдирди. Бир эсептен ошондойчо
чечкени абдан ыңгайлуу болгонун байкап, дилим-де тан бердим, анткени окуянын
шартына жараша, манасчы тегеректеп угуп отурган элге тизгин буруп кайрылып
баяндын учугун цзбөй узат-канга оңтойлуу болуп жатты. Анын цстцнө ал
убактарда цн кцчөткөн микрофондор да жок эле.
Эпостун баяны башталганда поэтикалык тцрмөктцн кцчтцц таа-сири ушунда
белем, сөздцн өзөктцц кубатын дубалагандай сырдуу тара-та алган манасчы менен
угуучулар дцйнө кабылдоонун табышмактуу чөйрөсцнө айланып кеткендиги
туюлду. Айтуучу менен угармандардын Жаратканга бел байлап, Манастын сырдуу
дцйнөсцн, кыргыз улутунун кылым кечирген тарыхын, теңдеш өткөн окуяларын,
ирегелеш көчмөн калк менен карым-катышын, жумурай журттун бийик рухун,
баатыр-лык жцрцштөрцн алар менен бирге Жараткан да цңцлцп угуп жаткан-сып
цмцт туткан эпостун нагыз триумфу эле.
Албетте, тема жөнцндө көптөгөн ой жцгцртццлөрдц, божомолдоолор-ду,
мифологиялык тармактагы далилдерди келтирсе болоор эле.
Менин далалатым, Сиздердин көңцлцңцздөрдц бургум келген негизги тцшцнцгцм,
бул «Манас» эпосунун өзөгц ааламдык (космический) ма-ңызга ээ экендигинде.
Кыскасы, жайдын бышкан саратан кцндөрцн, айыл кеңсесинин ал-дында
каалашынча жайланышып угуп жаткан элди, ат цстцндө баян-дын сырдуу
тцрмөктөрцн берилип айтып жаткан манасчы Саякбай Ка-ралаевди элестетип
көрсөңцздөр. Эч кимдин оюна келбегендей, алиги эл топтолгон жерди туштап кара
булут каптап, заматтын ортосунда алай-дцлөй тцшцп, чагылган жарыша
чартылдап, кцндцн тцбц тцшкөндөй шатыратып жамгыр нөшөрлөп төгцп
жибербеспи. Отурган ордумдан секирип туруп кеңсенин ичине умтулуп, босогодон
чалынып жыгыла жаздап калдастап калдым. Саамга бой токтотуп, жадымда,
ошентип колхоз олимпиадасы соңуна чыкты окшоду, отургандардын кай бири
кеңсеге пааналап, калгандары туш-тарапка таандай тарап качып, ма-насчы аттан
тцшцп эл артынан кеңсеге кирет го, антсе көңцлцн көтөрцп кубаттап коёюн деп
ой кылдым...
Бир эмес бир нече мцнөт өттц, кеңсеге кирген эч ким да болгон жок. Эмне болуп
кетти? Саякбай кайда? Ээрден ооп тцшцп калган жокпу? Эл эмне болду?
Эшиктеги нөшөрлөгөн жамгырга кайра атып чыгып, көргөн көзцмө ишенген
жокмун. Бир дагы адам, жадесе бак бутактарына конуп отурган жаш балдар да
ордунан козголгон эмес экен. Кеңсенин босогосун-да отурушкан колхоздун
башкармасы, парторг шөмтцрөп с у у болуп кан-дай отурса дал эле ошондой былк
этпей ордунда калгандарын көрдцм.
Баарынан мени манасчынын өзц таң калтырды! Саякбай Каралаев ат цстцндө
отурушунан жазбай, баягыдан да көбцрөк кцч-кайратка толуп кубаттанып алган.
Ал башынан бутунун учуна дейре суу болуп, дцңгцрөп тцшкөн чагылганды,
шатыратып жааган жамгырды таназар албай аалам-дын асмандан тцшкөн
жомокчусундай «Манастын» сөзцн, болгон та-рыхты, кайгы менен азапты
атырылтып баяндап жатты. Анын бийик цнц тегеректе жаңырып, жааган
жамгырга, чартылдаган чагылганга цндөш куюлуп, зарылдыгы мени таң калтырып;
асмандан кыргыз сөзц улам жаңыланып, кайрадан жаралып жаап жатты. Эркек
да, аял да, жадесе балдар да орундарынан козголгон жок, бир гана мен далдоо издеп
качка-нымды байкадым. Жамгыр да, чагылган да Саякбайдын «Манасына» дилдцц
ыргак болуп улам эргип, улам кцчөп жаай берди. Уялганымды айтпа, жаны артыгы
эле мен белем... Асмандын кыргыз тагдырына болгон сына-гына, элдин эркине
туруштук бере албай...
Уятыма чыдабай, Саякемдин жанына чуркап барып, эч нерседен камы жок
аттын тизгинин алып, алардын кыймылына кошулдум. Кандайдыр таасирлерден
улам, ошол тапта Асман менен Сөздцн ушунчалык ыргак-туу чектеш, киндиктеш
тургандарын, «Манастан» жаралган Сөздц, жамгырдан төгцлгөн Асманды
сезгендей болдум. Кыргызча айтканда: «Нөшөрлөп төккөн калың жаан манасчынын
кцчцнө кцч кошуп, шерик-теш болуп турду!» Асман менен Сөздцн дуэти ушундайча
угулуп турду. Кошоктош чыккан цндц «Манас» эпосун сцйгөндөр кыйкырык
сцрөөнгө алып коштоп турду. Саякбай Каралаевдин цзөңгцсцн кармап, кош цндц
мен дагы көпчцлцк менен кошо сцрөп жаттым. Асман менен Сөздцн улуу кубулушу
касиеттцц цндөш дуэтке айланып, укумдан тукумга өтцп, «Манас» эпосунда
унутулбай айтылган баян ай-асмандай кцчкө ээ бол-гон саатты, мцнөттц жаздым
кетирбей, көөдөнцмө бекем сактап кал-дым. Нөшөрлөп жааган жамгыр, төгцлцп
айтылган Сөзгө кошулуп кады-ресе жашоодогу турмуштук өзгөрццлөрдцн жеңиши
менен кыйроосу, баа-тырдыгы менен кайраты, даанышмандыгы менен көсөрлцгц,
арзуусу ме-нен айрылуусу, ачуусу менен ырайымдуулугу, салтанаты менен жыргалы, өлцмц менен төрөлццсц, даңкы менен кара санатайлыгы, көрө албас-тыгы агын
болуп жаап жатты...
Ошол тапта жааган жамгыр, чагылган алдында биз бардыгыбыз бир ооздон
Саякбай Каралаев менен бирдикте ураан чакырып турдук...
Акырында айтаарым, жамгыр алдында аттын чылбырын Манас ру-хунун
байрагын кармагандай кармап турдум. Мен кармаган тизгин эпос-тун ички демин
жана тцбөлцктццлцгцнөн кабар берген белги болгонуна тагдырыма миң мертебе
ыраазымын...
Чыңгыз АЙТМАТОВ
БАШ СӨЗ
Элибиздин улуттук сыймыгы болгон «Манас» эпосу өзцнцн көп варианттуулугу,
ашкере көлөмц менен эле эмес, ошого ылайык жаралган жогорку көркөмдцгц, кооз
поэтикасы аркылуу дцйнөгө таанымал. Көп бөлцмдөн куралган бул зор чыгарманы
цчилтик формасында жаздырып калтырган манасчылар анча көп эмес. Алардын
ичинен эң көрцнцктццсц, кыргыздын улуу инсаны - залкар манасчы Саякбай
Каралаев (1894-1971). Анын варианты жөнцндө кыргыздын чоң окумуштуу уулу
Б.М.Юнуса-лиев өз учурунда: «...уникалдык, жападан-жалгыз вариант. Муну Саякбай карыянын өз элине, бцткцл адамзатка калтырган баа жеткис чоң тартуусу деп
билиш керек» - деп макаласын «Улуу эпос, укмуштуу жо-мокчу» (Ала-Тоо, 1967, №
1 ) атаган эле. Мына ошол укмуштуу жомокчу-нун баскан жолу кандай болгон? Ал
1894-жылы Ак-Өлөңдцн Семиз-Белин-де кцз маалында төрөлгөн. Ата-теги ЫсыкКөлдцн Керме деген жеринде-ги арык тукумунан болуп, жетишпеген куу
турмуштун айынан улам жер которуп, көчцп-конуп жцрццгө туура келген.
Жашаган социалдык чөйрөсцнө, коомдогу тарыхый татаал бурулуштарга
байланыштуу 16-17 жаштар-дагы өспцрцмдцн Манаска дитин коюп өз алдынча
аракеттенип жцрц-шцнцн өзц да бир кылка, зымга тарткандай абалда өткөн эмес.
Агасы менен бирдикте малайлыктын ачуу даамын эртелеп таткан. Көптцн бири
катары айыл ичиндеги чарба иштери менен да алектенген. Кыска-сы, эли эмнени
көрсө, болочок манасчы да ошону өз көзц менен көрцп жетилген. «Манаска» болгон
дилгирлик, кызыгуучулуктун учкуну акы-рындап тутана берген. Саякбайдын
манасчылык өнөрцнцн калыптаны-шына чоң энеси Дакиш аркылуу өткөн
Суранчынын айтымынан тар-тып, Көл айланасындагы Байдалы, Назар, Акылбек,
Тыныбек, Чоюке (жер-дештери Чойке дешчц экен) ж.б. өңдцц ошо кездеги чоң
манасчылардан уккандары өрнөк болуптур. 1918-1922-жылдар арасында Кызыл
Аскер-дин катарына өтцп, өзц айткандай, көрбөгөнц көр болуп, «Томуктай болгон
тоо жок, токумчалык коо жок, куу жцрсө кулагы, кулан жцрсө туягы көрцнбөгөн»
Кара-Кумга чейин барган. Ошондо да маал-маалы ме-нен «Манастан» цзцндцлөрдц
айтып такшалган.
Манасчылардын кимисине жолугуп таалим алып, бирге болгонсуз? -деген
суроого «чоң манасчыдан» Акылбекке (1840-ж. туулган) кезиктим.
«...Сексендин беш-алтысына барып калган кези экен.Ошондо да кебел-бей айтып
турат («Манасты» - А.Ж.) кайран киши» - деп, бир кезде улуу манасчы С.Орозбаков
Назар, Нармантай, Келдибек, Балык, Тыны-бектен жогору турат деп баалаган
Акылбек манасчыны С.Каралаев да бекеринен эскерип отурбаган чыгаар. Буга
кошумча - С.Каралаев уста-тым деп Көл өрөөнцндөгц Чоюке Өмцр уулун эсептейт.
Чоюке да айрыкча психологиялык деталдарды жеткире аткарган артисттик
жөндөмц би-йик, чыгаан манасчы болуптур.
С.Каралаев да «Манаска» дилгир болуп жцргөн кезинде башка манас-чылардай
эле «кереметтцц тцш көрцц» салтынан четте калбаптыр. Ал мындайча: «1916жылы Орто-Токой тараптан келе жатып, мурдагы көрцп жцргөн чоң кара
таштын ордуна ак боз цй тигилип калганына таңыр-кап турса, кандайдыр бир ачуу
кыйкырык чыгат да эси ооп жыгылат. Саякбай ошол абалында цйгө кирип,
Каныкей сунган аяктан даам ооз тийип, сырттан Бакайга жолугат. Ал: «Казатка
бараттык эле, Манас сага бер деген кцлазыкты берейин» - деп, оозун ачтырып бир
нерсе берип, өзц Бакай экенин айтып, Манас, Алмамбет, Чубак, Сыргакты бирден
сыпаттап тааныштырат. Мына ушул аян берген «кереметтцц тцш» жаш
жигитке демөөр берип, биротоло чыгармачылыкка дем байлайт. Буга чейин эле өз
алдынча кыйналып буулугуп жцргөнцн байкаган тууга-ны Саадабай Саякбайды
Кочкорго ээрчитип барып, эл алдына айттырып жолун ачат. Бара-бара «Манаска»
баш-оту менен кирип кетишине уста-ты Чоюкени ээрчип жцрцп (1924-ж.) эпостун
текстин толук өздөш-тцрцшц да себеп болот. 1930-жылы жетилген манасчы
катары коомчу-лукка таанылат. 30-жылдары эл арасынан оозеки чыгармалардын
цлгц-лөрцн чогултуу маселеси көтөрцлгөндө ошонун шарапаты менен профес-сор
К.Карасаев 1931-жылы табат. (С.Каралаев жөнцндө Сары-Камыштык Кайдуу
деген адам ага төмөнкцдөй кабарлайт: «Ошол кишинин аты Саякбай Карала уулу.
Ал илгерки Чоюкеден цйрөнгөн. Өзц далайды башы-нан өткөргөн жигит.Ошол
Саякбай «Тайторуну чапкан жерин» ук-муштуу айтат («Семетейден» - А.Ж.).
Тегеле эч бир манасчы Саякбай-дай айта алган эмес. «...Саякбай «Чоң казаттан»
(«Манас» - А.Ж.) да бир топ жакшы айтат. Эмики калган манасчы эле көл
башында ошол». Бул ошо кезде эле бир топ даражага көтөрцлцп калган талантка
берил-ген акыйкат баа, кагазга катталган алгачкы (эл өкцлц тарабынан ай-тылган)
сын пикир болгон. Демек, С. Каралаев өзцнө чейинки чоң манас-чылардын салтын
тцз жана кыйыр тцрдө болсо да өздөштцрцп, өркцн-дөтцп бизге жеткирген зор
талант. Анын варианты шарттуу тцрдө цчилтик («Манас», «Семетей»,
«Сейтек») аталганы менен Манас баа-тырдын акыркы тукумдары Кенен,
Алымсарык, Кулансарыктар жөнцндө да айтымдары бар. Ушул вариант аркылуу
«Манасты» эпикалык жанр-
дын бардык эволюциялык жолун басып өткөн классикалык формадагы «тарыхыйбаатырдык эпопея» деп билебиз. Океандай эпосту алмадай башына батырып, канча
бөлцмгө жеткирип айтпасын, сюжеттик маз-мун ар дайым өз орду менен, терең
логикага баш ийдирилген. Эпостун эң бир артыкчылыгы - ал камтыган тема,
көтөргөн элдик идея өлбөс-өчпөс тцбөлцктццлцгц менен кылымдар бою актуалдуу.
Качан болбосун бирөө-лөрдцн алдында тизе бцкпөй, тең ата жашоо, жашаганда да
жыргал турмушта жашоо, ынтымакта биргелешип өз Ата Мекенин жат душманга тебелетип-тепсетпей жашоо - эпостогу элдик идеал. Эпос ошону-су менен
ардактуу. Ал ким тарабынан, кандай вариантта айтылбасын, анын башкы
максаты - эл-жердин эркиндиги цчцн тик турган, анын туусун ыйык сактаган өз
уулдарынын иш-аракетин сыймык менен даңа-залоо.
С. Каралаевдин «Манасы» да, негизинен, жалпы кабыл алынган салт боюнча
байыркы кыргыз элинин кылымдарды кыдырып басып өткөн тур-муш жолун,
тагдырына туш келген далай кыйын кезеңдерде жеңип чык-кан мекенчил
кцрөштөрцн эпикалык арымда көркөм жалпылаштыруу-дан турат. Согуштун
мцнөзцнө жараша ага катышкан эпикалык каар-мандын портрети да,
психологиясы да калыптанган традицияга бекем таянып өзгөрөт. С.Каралаев өзцнө
чейинки манасчылардан уккандарын жайынча көнцмцш катары кайталап
айтпастан, өзцнцн талантына таянып, жогорку чыгармачылык эргцц менен
өркцндөтцп, тереңдетип, кеңейтип берццгө жетишкендиктен, эпостун көркөмдцк
кудурети эле эмес, көлөмц, масштабдуулугу артып, жарым миллион сапка жеткен.
Ырас, ушул саптын баары эле бирдей жогорку көркөмдцктө десек кал-пыс сөз
болмок, анткени эч бир жазуу-сызуусуз, жалаң гана өз мээсине ишенген адам
кандай тцйшцк тартпасын, буга жетише коюш мцмкцн эместиги белгилцц. Бул
оозеки чыгармачылыктын өсцп-өнцгцп отуруп эл арасына тарап, кылымдар бою
жашашына жол бере турган мыйзамче-немдццлцк. Ошондой эле эпоско таандык
баатырдык духка байланыш-туу согуштук эпизоддор өтө узак кайталоолор
аркылуу баяндалган учур-лар бар. Көбцнчө баатырлардын жекеме-жеке
беттешццлөрцнөн орун ал-ган мындай көрцнцштөр согуштун катаалдыгын, ошого
катышып жат-кан каармандыктын деңгээлин ачып берццгө жардамдашат. Бул да
болсо оозеки чыгармачылыктын өзцнчө бир жашоо өзгөчөлцгц экендигин ырастайт. Эпостун өнцгцп-өсцшц жылдар менен эмес, кылымдар аркылуу ченелсе, анын
көпчцлцгц да миф-фантастикага таянса да, жашоонун агымы, ага карата болгон
философиялык көз караш, адамдык жеке мами-лелер, айталык улууну урматтоо,
кичццнц эмгегине жараша баалоо ж.б. реалисттик аспектиде чагылдырылган.
Ошондон улам «Манас» эпосу баштан-аяк өзцнцн жомоктук оң каармандарын гана
бир жактуу даңа-
залап отурбастан, анын каршысындагы душман баатырына да калыс мамиле
көрсөтөт. Айрым кездерде душманына алдырып, алы кетип тур-ган каармандын
трагедиясы карапайым адамдын эле тизе бцгцп мцңкцрөгөн учуру катары ачуу
чындык менен айкашат. СКаралаевдин варианты кайсы тарапка таандык баатыр
болбосун, анын сын-сыпа-тын, курал-жарагын, кийген жоо кийимин минген
тулпарына чейин терең берилгендик менен сцрөттөйт. «Манаста» айтылгандай:
Көбц төгцн, көбц чын, Көрцп келген адам жок. Бири
төгцн, бири чын, Билип келген адам жок. Илгеркиден
биздерге
Келе жаткан ушу кеп. (СК. «Манас»)
Ошентсе да эпостун мазмунунда элибиздин башынан өткөн оош-кы-йыш
замандар, алдуураагы алсызын басмырлаган «ит жыгылыш» тур-муштун духу
сезилээрлик абалда орун алган.
Адатта, эпикалык сюжет башынан оор тагдырды кечирип отурган улуттун
зор кубанычы катары келечекте өч ала турган уулдун жарык жашоого (көп
кцттцрцп) келишин даңазалоо менен башталып, анын эр жетиши, алгачкы
эрдиктери, цйлөнцшц, сырткы өчмөндцц душманына жасаган жортуулдары,
акыры чыккынчылыктын курманы болушу менен бцтөт. Ушул туруктуу схема
кыргыздардан башка элдердин эпостору-нан да орун алган. Ал эми «Манаста», анын
бөлцмдөрцндө бул схема баштан-аяк кайталанып, качан болбосун далай
кармаштарда сындал-ган эр жцрөк, шамдагай жоокер бардык сын-сыпаты боюнча
идеализация-ланган. Элдин эстетикалык муктаждыгын канагаттандырган андай
эпикалык образдардын элестери математикалык формулалардай салт-туу стилдик
айкалыштарга айланып, манасчы цчцн эң негизги көркөм каражат катары кызмат
өтөп келген. Манасчынын эстутумунун өзгөчөлцгцнө көп кырдуу таланты,
артисттик жөндөмц, цнц, фантазиясы ар качан угуп отурган аудиториядан
жогору турган. СКаралаев эмнени гана сцрөттөбөсцн, элдин жашоо-шартына,
цмцт-тилегине ылайыктап, кандай апыртылган жомоктук көрцнцштөр болбосун,
улуттук салтка, црп-адатка баш ийдирип, эл турмушун кеңири, терең
чагылдырууга ба-гыт алдырган. Ошондуктан манасчынын жана ал ырдап отурган
текст-тин эстетикасы угуучуларга өтө тцшцнцктцц жана жакын.
СКаралаев «Манасты» башка эпикалык баатырдын өткөн ата-баба-ларынын
санжырасынан баштап, Каракандын өлгөнцнөн пайдаланып, жаш калган тукумун
туш-тарапка айдап кордук көрсөткөн кытай кан-
дары Алөөкө, Молтонун зордук-зомбулугун баса белгилейт. Булардын эң кенжеси
Жакып Алтайга айдалып барып кен казып, кырк цйлцц кыргыз-дын турмуш шарты
оңолуп кетет, бирок Жакып балалуу болбойт. Ошол учурда кытайдын каны
Эсенканга сыйкырчылары келип, кыргызда Ма-нас аттуу уул төрөлөт, ал аман
чоңойсо Бээжинди соо койбой турган баатыр болот - деп, аны таап, эртелеп жок
кылууну сунуш кылышат.
Манас төрөлгөндө берилген чоң той кытай, калмактардын тынчын кетирип,
Жакыптын сандаган малы жердин чөбцн жеп койду деген шыл-тоо менен Эсенкан
жер коругуч Кочку балбанын жети жцз колу менен кыргыздарга жөнөтцп,
Жакыптын жаш баласын эптеп тартып алууга аракеттенет. Ошондо он экиге
чыгып калган Манас Кочку балбанды аттан оодара саят. Биринчиден, өзцнцн
коопсуздугунан, экинчиден, Ма-настын келечегинен чоң цмцт кылган эл бел байлап,
Акбалтайдын акы-лына көнцп:
Жыйгандын баарын чачалы,
Бул Алтайдан качалы.
Ала-Тоо артык жерине,
Кетели кыргыз элине! (С.К. 1. 84) -деп, бир чечимге
келишет. Ушундан баштап Манаска болгон элдик ише-ним кцчцнө кирет. Анын
милдети - «эл четинде, жоо бетинде туруу». Бир сөз менен айтканда, эпостун эң
негизги идеясы болуп эсептелген эркиндик, көз каранды эместик идеясынын башаты
ушул жерде. Дөңгө менен Жолой Манасты байлап кетццнц көздөп кыргыздарга кол
салы-шат. Акбалтай, Жакып Манаска болушуп, катуу кагылышта манжуу,
кытайлар чоң зыянга учурап, ушул окуядан кийин Манас кырк чилтен, Кызыр
даарыган чыныгы баатыр катары шер атагын алат. Эли-жери-нин кабарын
Акбалтайдан угуп тцшцнцп, Кошой менен жолуккандан кийин Манас чачылган
журтун чогултууга бет алат. Бул учурда Эсен-канга Манас колдуу Дөңгөнцн өлгөнц,
Дөөдцр менен Жолойдун араң ка-чып кутулганы жөнцндөгц кабар жетет.
Эсенкандын буйругу боюнча Жолой көп кол баштап, кыргыздарга каршы кайра
аттанат. Ушул со-гушта эки тарап тең чоң жоготууга учурайт. Манас минген
биринчи тулпары Торучаар урушта Каражойдун огунан мерт болот. Манас кыргыздарды Таласка көчцрцп келип, Кошой менен коңшу конуп, бирок ата-сына
нааразыланып өз алдынча Анжыян тарапка кетип, бабадыйкан менен орток эгин
айдап, нойгуттун каны Карачадан Аккула тулпарды сатып алат. Ак сакалдуу
думана болуп кезиккен адам асмандан тцшкөн алты курчту тапшырат. Тууган
издеп Бакайды табат, Ажыбай өзц келип кошулат, кырк жерден кырк чоро
куралып, Анжыянды сурап тур-ган Алөөкөнцн залимдигин Айкожодон угуп, ошону
карай жөнөйт. Алөөкө Бээжинге качып, Манас чоролору менен кытайдын изине
салып кууп
отуруп, Аксынын жанында, Кум-Арык дарыянын боюна жетип согушуп, өзцн колго
тцшцрцп, дцнцйөсцн калкка кайтарып алып берет. Ушул окуядан кийин кандарга
кабар айтылып, Кошойдун сунушу боюнча Ма-нас алтын гцлдцц ак килемге
салынып, алтын такка минип, эл алдына кан шайланат.
Манастын кадыр-баркы өйдөлөгөн сайын тегерегиндеги кандардын көрө
албастыгы ашынат. Төштцктцн тоюнда он эки кан топтолуп, жалгыз эле өзц
кыйратып жаткансып көөп кетти, Манастын жазасын берели - деп кеңеш
курушат. Бирок Манастын сцрцнөн корккон кандар Кытайга жортуул жасайлы
деп келдик эле, - деп кайра тайсалдашат. Манас казатка камынып, Алмамбет
баштаган калың кол Бээжинге ат-танат. Алмамбет менен Сыргак чалгынга барып
Бээжинге кирип, кы-тайдын жылкысына тиет. Кытай куугунчулары менен катуу
согуш бо-луп, кытай колуна жаңы кцчтөр кошулуп, далай алптар окко учат. Манас
баатыр Алмамбет, Чубак, Сыргак, Музбурчак, Бокмурун өңдцц эрлерден айрылып,
Аккуласын окко учуруп, оор жараты менен элине кай-тат. Согуш учурундагы оор
жараттан Манас көз жумат. Манас өлгөндөн кийин анын сөөгцн Каныкей киши
билбегендей, Эчкиликтин кара зоосуна жашыруун көмдцрцп, эл көзцнө көрцнцктцц
кцмбөз салдырат.
Мындай трагедиялуу учурда эпостун тили менен айтканда:
Кайың ыйлап, тал ыйлап, Караган жандын баары ыйлап,
Кычыраган шер ыйлап, Кцңгцрөп кара жер ыйлайт.
Көпчцлцктцн кайгысына жалпы аалам органикалык бирдикте шай-кеш
көрсөтцлцп, элдик кайгы-капанын оор басымы сезилет. Бирок эпика-лык
мейкиндикте да турмуштагыдай кайгы менен кубаныч жанаша жцрөт. Башкы
баатыр каза болгондо «Карагайдын бутагын кайрып цзцп алып, табылгынын
бутагын тартып цзцп алып, Жер энеси менен кин-диктеш жаңы баатыр жарыкка
келет. Жашоонун тцбөлцктццлцгц мына ошондо. Эпос мына ушул идеяны туу
тутат.
Кыскарта айтканда, улуу манасчы С. Каралаев өзцнцн өлбөс-өчпөс «Манасы»
менен дцйнөлцк маданиятка эли сыймыктанаарлык салым кошуп кетти.
Колуңуздардагы китеп С.Каралаевден 1936-жылы катчы-лар К. Жумабаев, Ы.
Абдыракманов тарабынан жазылып алынган вариант. Бул вариант 1952, 1968жылдарда жазылгандарга караганда толук тцрдө биринчи болуп кагазга
тцшкөндцгц менен баалуу. Мында манасчыга таандык диалект көбцрөөк сезилет.
Биз тараптан сюжетке эч кандай алымча-кошумча киргизилген жок.
Бул басылышта, негизинен, манасчынын говору сакталган. Азыркы адабий
тилге көнгөн окурманга бул варианттагы айрым диалектилик өзгөчөлцктөр
тааныш эместей сезилээр. Мисалы, С. Каралаев «з»чыл айтуучу, ал Манас эмес
«Маназ» деп айткан, «м», «б» тыбыштары алмашылып, ошондой эле сөз
башындагы «н» тыбышы айтылбай калган учурлар бар (окто-нокто, огой-ногой,
амаз-намаз, амыз-намыз, аадан-наадан, менде-пенде, бар-пар, бери-пери, бил-пил,
бусурман-мусулман, ар-нар, бир-пир ж. б. сыяктуу). Ошондой эле айрым
каармандардын ысым-дары да өзгөчө айтылат. (М.: Алөөкө-Алооке, АкбалтайАкбалта, Бал-тай-Балта»). Кыскасы, текстти тцрдцц катчылар жазгандыктан,
You have read 1 text from Kyrgyz literature.
Next - Манас - Саякбай Каралаев - 02
  • Parts
  • Манас - Саякбай Каралаев - 01
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2314
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    34.0 of words are in the 5000 most common words
    39.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 02
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1930
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 03
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2034
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 04
    Total number of words is 4433
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 05
    Total number of words is 4426
    Total number of unique words is 1960
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 06
    Total number of words is 4422
    Total number of unique words is 1967
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 07
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 2003
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 08
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 1963
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 09
    Total number of words is 4303
    Total number of unique words is 1910
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 10
    Total number of words is 4339
    Total number of unique words is 2073
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 11
    Total number of words is 4328
    Total number of unique words is 2015
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 12
    Total number of words is 4299
    Total number of unique words is 2055
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 13
    Total number of words is 4336
    Total number of unique words is 2058
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 14
    Total number of words is 4308
    Total number of unique words is 2013
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 15
    Total number of words is 4207
    Total number of unique words is 1966
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.7 of words are in the 5000 most common words
    49.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 16
    Total number of words is 4276
    Total number of unique words is 2079
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 17
    Total number of words is 4253
    Total number of unique words is 1966
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 18
    Total number of words is 4333
    Total number of unique words is 2026
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 19
    Total number of words is 4259
    Total number of unique words is 2063
    28.2 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 20
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2181
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    49.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 21
    Total number of words is 4372
    Total number of unique words is 2102
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 22
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 2082
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 23
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2039
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 24
    Total number of words is 4326
    Total number of unique words is 2104
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 25
    Total number of words is 4350
    Total number of unique words is 2111
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 26
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2015
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 27
    Total number of words is 4376
    Total number of unique words is 2077
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 28
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2069
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 29
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2142
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 30
    Total number of words is 4371
    Total number of unique words is 2084
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 31
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2020
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 32
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2062
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 33
    Total number of words is 4404
    Total number of unique words is 2036
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 34
    Total number of words is 4353
    Total number of unique words is 2026
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 35
    Total number of words is 4286
    Total number of unique words is 2103
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 36
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 2052
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 37
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1945
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 38
    Total number of words is 4282
    Total number of unique words is 2041
    29.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 39
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 2195
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 40
    Total number of words is 4239
    Total number of unique words is 2155
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 41
    Total number of words is 4267
    Total number of unique words is 2021
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 42
    Total number of words is 4206
    Total number of unique words is 1949
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 43
    Total number of words is 4220
    Total number of unique words is 1867
    30.9 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 44
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 1845
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 45
    Total number of words is 4301
    Total number of unique words is 2054
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 46
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 1850
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 47
    Total number of words is 4258
    Total number of unique words is 1900
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 48
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2041
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 49
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2099
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 50
    Total number of words is 4262
    Total number of unique words is 2034
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 51
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 1872
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 52
    Total number of words is 4229
    Total number of unique words is 1722
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 53
    Total number of words is 4223
    Total number of unique words is 1767
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 54
    Total number of words is 4266
    Total number of unique words is 1825
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 55
    Total number of words is 4290
    Total number of unique words is 1696
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 56
    Total number of words is 4323
    Total number of unique words is 1876
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 57
    Total number of words is 4230
    Total number of unique words is 1996
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 58
    Total number of words is 4296
    Total number of unique words is 1970
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 59
    Total number of words is 4243
    Total number of unique words is 2087
    26.8 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    47.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 60
    Total number of words is 4320
    Total number of unique words is 2080
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 61
    Total number of words is 4280
    Total number of unique words is 1999
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 62
    Total number of words is 4338
    Total number of unique words is 2399
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    45.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Манас - Саякбай Каралаев - 63
    Total number of words is 306
    Total number of unique words is 243
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.