Манас - Саякбай Каралаев - 33

Каныкейди сен алсаң,
Каныш болор өзүңө,
Кабылан Бакай тапты,- деп,
Ыраазы болгун өзүмө!
Казына мүлкүн жашырат,
Кандыгыңды ашырат,
Каныкей жайы ушундай.
Ургаачыдан акылман,
Андай болуп жаралбайт,
Ак жоолуктуу катындан!
Алганда ишиң оңучу,
Ар жерден сына долуну,
Ак үйлүү көчүп конучу.
Башын байлап, куда бол,
Жагынып катын болучу?
Келинден сонун Каныкей,
Кем кылбайт, жыят үбүңдү,
Келишимдүү бейтаалай,
Аман болсо көрөрсүң,
Көтөрүп берер жүгүңдү!
Көк жалым аман болсо,- деп,
Кайран бейбак Каныкей
Башы үзүлсө ойлогон,
Ар канча түйшүк түшсө да
Бир күйүгүп койбогон.
Ургаачынын төрөсү,
Алып калсаң Каныкей
Кырк чоронун энеси,
Ургаачынын ыктуусу,
Ак жоолуктун мыктуусу.
Айтканым ушул билип ал,
Арсланым Манас, тилимди ал!
Манаска зайып болорун
Биле келет эмеспи.
Ич этинен ок өтпөс
Кие келет эмеспи.
Катылганга чоң жаңжал
Сала келет эмеспи.
Төө көтөргөн Чоң Аяр
Ала келет эмеспи.
Каардана келгенде
Катуу жинин баштаган,
Катуу жини келгенде
Төөнү жаза муштаган.
Мурунтан айткан сөзүңө,
Мураа кылып Аярды
Чоро кылар өзүңө.
Куда болуп, мал айдап,
Кулдук уруп, май чайнап,
Кулдук ура барбасак,
Айтканына көнбөсөк,
Кумайыкты колуна
Аманат кылып бербесек.
Ал Каныкей жайдары
Мойнуна тумар тагуучу,
Кумайыкты багуучу.
Айтканына көнүүчү,
Ал Кумайык күчүктү
Жакшылап багып берүүчү.
Сөзүмө азар салбасаң,
Бул тилимди албасаң,
Эзелки Букар шаарына,
Ал Каныкей турганда
Эч ким чыдап бара албайт.
Беттеп менде көрөбү,
Ал Каныкей бейбакты
Беттешип адам жеңеби?
Кагыштан кайта тартабы,
Кырылбай адам кайтабы?
Айзакерден ыктуу - дейт,
Акылы бөлөк даанышман,
Аябаган мыктуу - дейт.
Кабарын угуп долунун
Казак камап барды - дейт.
Аламын, - деп долуну
Алп-дөөлөрдүн баарысы
Такыр камап барды - дейт,
Алалбастан долуну
Акылынан шашты - дейт,
Алам деп барган алп-дөөлөр
Ар тарапка качты - дейт.
Теңдик менен албасак,
Зордукка көнөр жан эмес,
Олжо болуп бизге эле,
Оңой менен Каныкей
Колго тийчү ал эмес.
Амыз кылып барышсак,
Өлбөгөн жерден калышсак,
Тирүү калбайт кишибиз,
Ургаачы менен кармашсак,
Кыйшайып кетер ишибиз.
Аргын кандын Ажыбай Астындагы Карткүрөң
Ажыбайдын канаты,
Качан болсо Ажыбай Кабар берген адаты.
Ката кетпейт батаңыз,
Сан каранын ээси,
Кан Жакып сиздин атаңыз.
Атаңызга кат бергин,
Кат берсең да бат бергин,
Миң карача төө берсин,
Миң кара кашка бээ берсин.
Ал малдын баарысын
Кыргыл чалды баш кылып,
Кырк чорого айдатсын.
Алтайдан бери көчкөндө
Мал башчысы Кула бээ
Куп тилегиң эмеспи,
Кула бээнин башына
Ат башындай ак була
Ак тилегиң ушу,- деп,
Кула бээге байласын.
Сандап жаткан түмөн мал,
Сарып кылып Манастын
Тилеги үчүн айдасын.
Кечээ, Маймунду чаап алганда,
Калчага кыргын салганда,
Орчун элин жыйганда
Олжого тийген токсон ар,
Токсон ардын үстүнө
Толтура дилде жүктөсүн.
Кара нээт кан Жакып
Айткан сөзгө көнсүн де
Ушул айткан көп малдын
Бирин койбой берсин де!»
Бакай таап шумдукту,
Манас кылды буйрукту!
Анжыяндын ары жагы,
Амангендин быягы,
Кокон кандын колтугу,
Айдай сары талаадан
Ажыбайды жиберди.
Аргын кандын Ажыбай,
Аттанбай Ажың турабы,
Бакай акыл тапкан соң Баатыр тууган Ажыбай,
Аянып кудай урабы!
Аргын кандын Ажыбай
Астындагы Карткүрөң
Оозун коё бергенде,
Учуучудай зыркырап,
Желкайыптай дыркырап,
Басып өтсө, кара таш
Кум талкан болуп быркырап,
Төрт аяктан от чыгып,
Чакмак таштай чабышып,
Учуп кетет белем,- деп,
Аргын кандын Ажыбай
Артык күлүк Күрөңдүн
Оозу менен алышып,
Ачып көздү-жумгуча
Жоргонун белин ашты эле,
Чоң Таласты басты эле.
Төрт-Күлдүн төмөн жагына,
Эми жетти Ажыбай
Төрө Манас багына.
Канкоруңдун кырк кашка,
Кыркынын жөнү кырк башка.
Өрдөп конуп Таласты,
Конуп калган кези экен.
Алышканды арсландай,
Соруп калган кези экен.
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы Ээликкенден желигип,
Кырааны Манас келгиче
Кырк чоронун баарысы
Кутургандай ээлигип,
Зыңгырашып кенебей,
Күйүп каптап от келсе
Бучкагына теңебей.
Султаны Манас кан болуп,
Бейорун жүргөн адамдын
Бир канчасы жай болуп,
Беттеп менде баралбай,
Белин душман чалалбай,
Берен калган бул Талас
Бекип калган кези экен.
Көк түпөктүү айза алып,
Кынсыз кылыч байланып,
Кайгуул карап, из чалып,
Калган экен кырк чоро,
Таласты курчап айланып.
Күүгүм кире, күн бата,
Ажыбайдын караанын
Алыстан чоро көрүптүр,
Уу дегенде чуу деген
Такыр баатыр кырк чоро,
Айза кармап жүгүрүп,
Эрдиктери эң эпсиз,
Эликтей ыргып түйүлүп,
Токуп койгон кырк тулпар
Кыркы чурап минишип,
Кайта тартпай өлүмдөн,
Жабыла баары жүрүшүп,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштык карысы
Кароолго чыгып караса,
Калк аманын кааласа,
Канкор Манас сырдашы,
Кабыландын курдашы
Кан Ажыбай өзү экен,
Канкор шердин алдынан
Кабарга келген кези экен.
Катар туруп кырк чоро
Каарданып бакырып,
Ажыбайды чакырып:
«Басып чыгар тоо барбы?
Энтелеңдеп калыпсың,
Ээ, Ажыбай, жоо барбы?»
«Атаңдын көрү, кырк чоро,
Сары адырмак тоо да жок,
Салышып чыккан жоо да жок,
Элкин оттоп, жайын жеп,
Жылкынын кысыр тайын жеп,
Жоон билегиң толуптур,
Кара сууда кеме жок,
Канкор аман барында
Каш кайтарар эме жок.
Эриге чыгып жол тартсак,
Ээн талаага конобуз.
Сексен төөгө дилде артып,
Арслан Манас төрөгө
Күйөө жолдош болобуз.
Букардын каны Темиркан,
Темиркан көздөй жол жүрүп,
Айкөл канга бергин,- деп,
Кызына сөйкө салабыз.
Миң карача төө айдап,
Миң кара кашка бээ айдап,
Букардын каны Темирге
Куда болуп барабыз!
Токсон кара ар айдап,
Толуп жаткан мал айдап,
Ал Каныкей бейбакка
Барып сөйкө салабыз!
Касиеттүү Каныкей,
Каадалуу сөзүн, чоро, бил,
Кабарын уксаң долунун
Каныкей эмес кадыр түн.
Каракан кызы Каныкей,
Кан Манастын өзүнө
Каныш болуп келбейби?
Карагыла кырк чоро,
Эч болбосо, силерге
Элик сүтүн бербейби?
Айкөлдүн зайыбы Акылай Акылы жок капыр ай,
Сүйлөсө кеби далай бар,
Үтүрөң тентек, орой жан.
Кесири мыкты, заары күч,
Акылай менен турсаңар
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кыркың кырк жерден келген кырк жоро,
Аманат жандан күдөр үз!
Акылай турса ордого
Айлаңды таппай шашасың,
Туйгунга тургуң келбестен,
Туш-тушту көздөй качасың!
Каныкей келсе Манаска,
Алты айчылык болорду
Азыр билип берүүчү,
Олуя - дейт, билгич - дейт.
Конуп алсаң Каныкей,
Күрдөлдүү конуш бел ошол,
Чоро болсоң Манаска,
Күрдөңдү жазар неме ошол.
Жакшы, - деп угам долуну,
Жакшысы журтка сынаакы,
Келип калса бул жерге,
Кетпеген ырыс, мураапы.
Келер болсо Каныкей,
Капанын баары чачылат,
Кабагың минтип ачылат.
Төрөң болсо кан Манас,
Жеңең болсо Каныкей,
Эриксең элик атасың,
Эрикпесең Таласта
Эркин ойноп жатасың!
Жоону көздөй бет алсаң,
Жолу болгон кырк чоро,
Жок буюмуң табылар,
Касиеттүү Каныкей
Ордо күтсө Таластан,
Кырк чоронун баарысы,
Кыргыл баштын карысы
Кадыр түнгө кабылар.
Кырк жерден келген кырк бөрү,
Кыяптуу жолуң болуптур,
Кыйының Манас кеби ушул!»
Ажыбай айткан бул сөздү
Уккан чоро турабы.
«Айт!» - дегенде, кыйт койгон,
Артык кыраан кырк чоро
«Уу!» - дегенде чү койгон,
Эрен да ошол, шер да ошол,
Эбегейсиз кыйындар
Кыркка толгон санаты,
Кыраан Манас көк жалдын
Кымтып учар канаты.
«Айт!» - деп койсо ушулар,
Ааламды бузган адаты.
Ажыбайдан кеп угуп,
«Каныкейди эр Манас,
Алат экен», - деп угуп,
Кыргыл баштык карысы,
Кызык болуп дүрбөштү
Кырк чоронун баарысы.
Кырк чорону караса,
Сөлөкөтү-сөлбөтү,
Атка минген келбети
Түн жалаңкыч көздөнүп,
Түгөл баатыр көйкашка,
Беттеп менде келгисиз,
Түрлөрү жандан бир башка.
Кырк чоронун ичинде
Нелер бар да, нелер жок,
Төөнү жеке көтөргөн,
Балбан чоро дагы бар,
Ааламга кыргынды
Салган чоро дагы бар.
Туу түбүндө былк этпей,
Туура мүшкүл иштерде
Турган чоро дагы бар,
Туура өлүмдөн коркпостон,
Ач айкырык сүрөөндү
Салган чоро дагы бар.
Кезиккенди бөрүдөй,
Жарчу чоро дагы бар,
Буйрук кылса кызматты,
Кылган чоро дагы бар.
Убадага былк этпей,
Турчу чоро дагы бар,
Ары балбан, ары шер,
Артык чоро дагы бар.
Түмөн колго кол салган,
Илгич чоро дагы бар,
Султан Манас көк жалдын
Түйүнүн туура чечүүчү
Билгич чоро дагы бар,
Кара кылды как жарган,
Калыстыгы башкача,
Аалым чоро дагы бар.
Убалдан коркпой кан төккөн,
Зулум чоро дагы бар.
Шамдагайы башкача,
Кырк чоронун баарысы
Токсон ардын ичинен
Сексен арды айдатып,
Казынага чөгөрүп,
Сексен ардын баарысын
Ком, арканын шайлатып,
Кырмызыны бүктөтүп,
Кызыл дилде, сары алтын,
Сексен арга жүктөтүп,
Алтынды ашык арттырып,
Сексен ардын баарына
Калы килем жаптырып,
Өркөчтөрүн койкойтуп,
Өң окшош кылып баарына
Калайдан жүгөн каттырып,
Көрүп турган адамдын
Көңүлүн кыйын бөлүнтүп,
Ат башындай ак була
Ар башында көрүптүр,
Букарды көздөй бет алып,
Манас кандын кырк чоро
Кээ бир жерде жарышып,
Кээ бир жерде кырк чоро
Оодарышып калышып,
Токтогондо кырк чоро
Аябаган дуу кылып,
Бирин бири ошондо,
Шылдыңдашып чуу кылып,
Аркар атып, кулан кууп,
Кырк кыраандын баарысы,
Ойной турган күнү тууп,
Кырк чоро кирди жол менен
Муну мындай таштайлы,
Кара нээт кан Жакып,
Ошондон кабар баштайлы.
Аргын кандын Ажыбай,
Кепке чечен, чоң жүйрүк,
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Бай Жакыптын ордого
Барып турду Ажыбай:
«Аяш атам, ой Жакып,
Астыңа келип кеп айтам.
Бакай айткан кеп эле,
Бай Жакыптын алдына
Салам кылгын деди эле.
Айткан сөзгө көнүңүз,
Мойнуңузда карызы,
Арслан Манас балаңа
Зайып алып бериңиз!
Ушу турган Манасың
Канкор тууган кабылан,
Кеп уккун Жакып олуям.
Ушу турган Манасың Өзөндүү дайра булагың,
Өлгөндө көргөн чырагың.
Зайып алып бербес чараң жок,
Деген сөз ушу көнүңүз,
Миң карача төө бергин,
Миң кара кашка бээ бергин!
Бул тилимди алып бер, Жакып,
Куда болуп барып бер, Жакып,
Манаска зайып алып бер, Жакып,
Манас өңдүү балаңа, Жакып,
Балаңа малың садага, Жакып!»
Ошондо Жакып чамынып,
Кайыптан ачуу табылып:
«Кулаалы багып куш кылган,
Уулум дебейм Манасты!
Кутурган жыйып журт кылган,
Телик куш багып куш кылган,
Тукумум дебейм Манасты,
Тентиген жыйып журт кылган!
Кулаалы учат жерине,
Кутурган кетет тейине.
Телик куш учат жерине,
Тентиген кетет тейине!
Абийирим жаман бир ачкан,
Алтайда малым бир чачкан.
Кетирген менин алымды,
Кемитип койду малымды.
Алтайым артык жер эле,
Кара калмак, тыргооттор
Кадырлашкан эл эле.
Дегениңе көнбөймүн,
Катын эмес, Манаска
Канчык алып бербеймин.
Ушу Манас болгону,
Манас атка конгону
Далай чачты мүлкүмдү,
Бөлүп берди бу капыр
Тентип келген капкайдан
Бөлүп берди ал Манас
Кырк чорого жылкымды.
Адам кирбес ордомо
Тентиген журтту киргизди,
Кыйналып тапкан сан карам
Бакай кулга билгизди.
Айткан тилди албаган,
Айдаган жакка баспаган,
Айтып турган ал Манас
Ашкере зөөкүр уул болду.
Кетирип ийди алымды,
Кемитип ийди малымды.
Башы жок болуп Манасты
Байкасам кудай урганы,
Ак алтын, ак күмүш
Баарысын зарып кылганы.
Алтайдан бери көчкөндө
Малсыз болуп кеткемин,
Балакеттүү Манастан
Балалыктан кечкемин.
Багып алар муунум бар,
Байкасам алты уулум бар.
Дегениңе көнбөймүн.
Кара кашка бээ эмес,
Кара тайым бербеймин! Оңбогон Жакып оңбоду,
Кырк баатырдын баарысын
Кырк кулу, - деп кордоду.
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Кырк жерден келген ит элең,
Ит эмей кайсы киши элең!
Орой кептен саласың,
Оңолбогон Манасты
Олуя кылып аласың!
Жок ишке бүлөп Манасты
Атаңдын көрү, кырк чоро,
Мени балакетке саласың!
Дегенине көнбөймүн,
Каарым келди Манаска,
Котур тайлак бербеймин.
Орто жолдо кайта бар,
Опсолоң Манас жиндиге
Жалгыз тайын бербейт, - деп,
Бачымыраак айта бар!»
Жакып мындай дегенде,
Аргын кандын Ажыбай
Жаны кылча көрүндү.
Өлөйүн, - деп, өлө албай,
Өпкө жарган жоо эмес,
Же өлтүрүп ие албай:
«Атаңдын көрү, кан Жакып,
Акыры бакыр экенсиң,
Айдап жүргөн сан караң,
Уулуң Манас куттуку,
Ыгына келсе жуттуку,
Кайын албан тоонуку,
Каркыттаган көп малың
Кара кытай жоонуку.
Уулуң Манас чыккалы
Казы кылды ашыңды,
Алтайдагы калмактан
Азат кылды башыңды.
Азган-тозгон жаман эл,
Бул Таласты жайладың,
Айкөл Манас бар үчүн
Желеңердин баарын
Миңден кысыр байладың.
Өрт каптаар акыр үйүңө,
Өлөрман адам экенсиң,
Алты уулуң жетер түбүңө.
Ай, Жакып бай, ойлочу,
Сени ата деген оңобу,
Ата сендей болобу?
Душман төксүн каныңды, как баш!
Жоо талкалап кыйратсын,
Аяп турган малыңды, как баш!
Айкөл Манас болбосо,
Агызар элем каныңды,
Такыр айдап кыйратып,
Жок кылар элем малыңды!»
Жакыпты көздөй умтулуп,
Арслан туулган Ажыбай
Кан бузулуп, ич күйүп,
Асмандан Алданын күнү бүркөлүп,
Башына алтымыш мүшкүл бир келип,
«Ардактаган айкөлдүн
Атасын чапсак болбос, - деп,
Өз баласын жоо көргөн
Акыры Жакып оңбос, - деп,
Урумда болбойт мындай иш,
Бул Жакып эки болбос», - деп,
Кан Жакыпка таарынып,
Арслан төрө Ажыбай
Кабыландай чамынып:
«Абийирдүү канкор барында
Айылына тийип нетейин,
Атасын чаап Манастын
Не мураска жетейин!
Кара нээт капырга
Теңелишип нетейин,
Атакең тилиң албайт, - деп,
Айкөлгө айта кетейин!»
Кылыч кында кыңгырап,
Кыя тартып Ажыбай
Карткүрөңгө барды эми,
Артык тулпар Карткүрөң,
Койчо чурап минди эми,
Кадырлашы Манаска
Кан Ажыбай жүрдү эми.
Арслан Ажың жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Адыр-күдүр бел ашып,
Айдай сары талаага
Ал Ажыбай жетти эле.
Көктөн тиккен чатырга
Кырк чоро кенен баткыдай,
Кырк чоронун баарысы
Ордолорун атышып,
Кең-кесири жаткыдай,
Аргын кандын Ажыбай
Антаңдап кирип барганы.
Көк сүлөөсүн бөрк кийип,
Көгала калкан колго алып,
Көк жал Бакай баркылдап:
«Оо, ботом,
Аргын кандын Ажыбай,
Кыйырдан Жакып жоголбойт,
Жакыптын көзү турганда
Манастын иши оңолбойт.
Каары күчтүү каркыбар
Кармап союп салууга,
Кара баскан Жакыптын
Ата деген аты бар.
«Атам акмак болду», - деп,
Атага тийген болобу?!»
Бадана тону жаркылдап,
Бадыша Бакай баркылдап:
«Күн мезгили - алты күн,
Көк тулпарга камчы уруп,
Мен Букарга жүрөйүн.
Букардын Темирканына
Жуучу түшүп көрөйүн.
Сексен кызыл ар айдап,
Ар куйругун өрөйүн,
Эрке кызың бергин, - деп,
Эбин таап сурап көрөйүн.
Тилимди алса Темиркан
Сексен төөнүн алтынын
Былкылдатпай берейин.
Тилге келсе Каракан
Куда болуп мал айдап:
«Кулдук!» - ташып май чайнап,
Көңүлдүн көбүн бөлүнтүп,
Көп казына, сан дилде
Темиркандай зор кандын
Чамгарактан төгүлтүп,
Эрдикти эпсиз салалы,
Эзилишип Темирге
Каныкейди алалы.
Айткан сөзгө көнбөсө,
Каныкейди бербесе,
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча,
Мыктап алты ай салышып,
Кырылышып калалы!» Деп, ошонтүп, Бакай эр
Көк тулпарды токунуп,
Каарданып жайланып,
Кынсыз кылыч байланып,
Ай-ааламды кыдырып,
Жүргөн Бакай эмеспи,
Артык акыл баарысын.
Билген Бакай эмеспи.
Көк тулпар буту тийбеген,
Жерде бүтүн калбаган,
Көк жал Бакай дешпеген,
Эрде бүтүн калбаган.
Даанышман Бакай олуя,
Далайды билген карыя,
Абасы Бакай акжолтой,
Салмагы бийик сан колдой,
Салды Букар шаарына.
Төрөдөй Бакай бөлүнүп,
Шердиги көзгө көрүнүп,
Кырк чоро жөнөп артынан
Кабылан төрө камынды,
Каныкейдин дартынан.
Баатыр Бакай жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Бадана тону балкылдап,
Бакай аткан Акчыбык
Ай далыда жаркылдап,
Букарга тоодой көрүнүп,
Бакайдын түрүн көргөндө
Букардын журту бүлүнүп,
Дарбазалуу Букарга
Бакай кан кирип барды эле,
Букардын калың адамы
Аң-таң калып калды эле.
Букарга Бакай кирбеген,
Бакайдын Бакай экенин
Букардын калкы билбеген.
Ал Букардын ичинде
Ак селдечен кожо бар,
Дарс окуган молдо бар,
Эченди көргөн кары бар,
Аалымдардын баары бар.
Букарга жакын барганда
Бакайдын түрү ушундай:
Кара чаар кабылан
Капталынан чамынып,
Чолок көк жал арслан
Жарып жутуп ийчүдөй,
Жандап чуркап камынып,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Оң жагында миң киши,
Сол жагында миң киши
Капкалуу Букар калааны
Каптачудай көрүнүп,
Алп кара куш-зымырык
Азыр эңип кетчүдөй
Арбайтып бутун салыптыр,
Кырааны кырк миң жан болуп,
Кырка курчап калыптыр.
Бакайды көрүп калайык
Баары турду жарданып,
Олуят Бакай абаңдын
Шердигине таң калып,
Букардагы калың эл
Как жарылып дыркырап,
Эки колу боорунда,
Салам айтып чуркурап,
Бакайды көрүп таң калып,
Кайдан келген жан экен,
Беттешип менде келеби?
Бекем бейили бузулса,
Менде жыгып жеңеби?
Күткөнү адал дин экен,
Сөлөкөтүн карасак
Ысламдын бири экен.
Айтканын кылсак бул адам,
Айкырып айза сунбас, - деп,
Букарга бузук кылбас, - деп,
Уламадан уладык,
Билгичтерден сурадык,
Кайдан келген мындай жан,
Эпсиз да экен, шер да экен,
Ааламды буй кылган,
Аябаган шер экен.
Алагар көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай.
Сыягы башка, заары күч,
Сыйрыша кеткен адамды
Кырып-жоюп кылат түз.
Белгилүү да экен, шер да экен,
Бели катуу эр да экен.
Качырып адам барабы?
Катылган аман калабы?
Берен да экен, ыктуу экен,
Мендеден бөлөк мыктуу экен,
Ай-ааламды буй кылып,
Жалгыз кыргын салгыдай,
Күчөп кетсе Букарга
Бузукту жеке салгыдай.
Өзү жоон, эң эңчер,
Аябаган эр экен.
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Ушу келген азамат
Келип калган эр экен.
Букар турмак кылымды,
Буурукма жини кармаса,
Бузуп кетер эр экен.
Казына күтүп, мал жыйган,
Камкорлугу көрүнөт!
Кармашса кыргын салучу,
Канкорлугу көрүнөт.
Кай уруктан болду экен?
Кай тукумдан болду экен?
Урааны ким, дайны ким?
Уругу ким, айылы ким?
Кан көтөрүп муну алсак,
Ок өтпөгөн темир тон
Кийчү түрү бар экен.
Беттешкенди талкалап,
Сүрчү түрү бар экен.
Маңдайлашкан жоо келсе,
Балакетти душманга,
Салучу түрү бар экен.
Алакандай бусурман,
Аман сактап капырдан,
Алучу түрү бар экен.
Букарга келген жан кандай,
Жумуру баштуу мендесин
Алда Таала кудурет,
Жаратат экен ар кандай!
Капкага келген бул адам,
Калык кармап, эр жыйган,
Балбан сыры бар экен,
Кагышканга кыргынды
Салган сыны бар экен,
Канча жерди каратып,
Алган сыны бар экен.
Карагайдай айза алып,
Айбалта жанда байланып,
Кайдан келген айланып,
Кабагы чуңкур, мурду чоң
Ачкан ороо көздөнгөн,
Жан казандай башы бар,
Жаткан иттей кашы бар,
Көзү көлдүн буткулдай,
Көрүнгөндү жуткудай.
Муруну тоонун сеңирдей,
Кармаша кетсе Букарды
Көпкөрүнөө жегидей.
Бакай канды көргөндө
Бүтүн Букар дүргүшүп,
Алапайын табалбай,
Балбандары мүргүшүп,
Букардын журту таң калып,
Бакайды көрүп жарданып,
Жол бошотуп дыркырап,
Бакайды көрүп баарысы,
Салам айтты чуркурап,
Калк таң калып жарданып,
Карап турду ошондо,
Кан Бакайга таң калып.
Эрен да экен, алп экен,
Эч ким көрбөйт мындайды,
Биз көрбөгөн калк экен!
Кара болот Зулпукор
Аштачу сыны бар экен.
Кан көтөрсөк ушу эрди,
Калың Букар бул калкты
Баштачу сыны бар экен.
Атышка салчу Аркескен,
Аштачу сыны бар экен.
Алакандай Букарды
Баштачу сыны бар экен.
Кызыл айза Зулпукор,
Алуучу сыны бар экен.
Он эки мүчө тең экен,
Кан көтөрсөк Букарга
Темир коргон, чеп экен.
Бакайды таанып биле албай,
Баары Букар таң калып,
Ак селдечен кожосу,
Дарс окуган молдосу
Тизелери бүгүлүп,
Жаны калбай жүгүрүп.
Улуу аталган карысы,
Букарлыктын баарысы,
Өөдө кылчу жакшысы,
Өпкө чапчу бакшысы,
Мыктылары келди эми,
Берендери, эрлери
Тизелери бүгүлүп,
Каракандын алдына
Катуу кирди жүгүрүп.
Караканга кабарды
Катуу айтып салышты:
«Эр Каракан баатырым,
Касиеттүү жан элең,
Букарга мыкты кан элең!
Биз көргөндү көрдүңбү?
Биз туйганды туйдуңбу?
Биз туйганды туйбасаң,
Кызыл болот айза алган,
Кынсыз кылыч байланган,
Жүрүшүнөн чаң чыккан.
Доошунан жан чыккан,
Кайраты башка, заары күч,
Катуу мыкты эр көрдүк,
Кылымдан башка шер көрдүк,
Кабагы бийик, заары күч,
Катылганды кылат түз.
Акыл айран бөлүнөт,
Сөлөкөтү-сөөлөтү
Бусурман түрү көрүнөт.
Ашып-шашып жүгүрдүк,
Аманат жандан түңүлдүк.
Түңүлө турган себеби,
Капкага жакын келгенде
Бир карасак бир киши,
Бир карасак миң киши.
Кара чаар кабылан
Капталынан чамынат,
Качырып кыргын салчудай,
Толгонуп айза шилтесе,
Тоо туруштук бере алгыс,
Беделине, бетине
Менде чыдап келе алгыс.
Асты жагын карасак,
Ажыдаардын түрү бар,
Аркасынан карасак,
Ак жолборстун сүрү бар,
Ааламдан чыкпайт мындай жан.
Кабар берип биз келдик,
Темиркан сендей канымдан,
Каарын көрсөң тим эле,
Түңүлөсүң жаныңдан.
Колдогону - Кожосан,
Колтугунда чамынат.
Чын жолдошу - кырк чилтен,
Кырк жагынан камынат.
Каарына чыдабай,
Карабай көздү жумамын,
Менде экен, - деп ишенбей,
Бериби? - деп турамын.
Кайраты кыйын жан келди,
Каным, чыгып, көрүңүз,
Калкыңды карап кылбасын,
Өзүңүз жооп бериңиз.
Катылбайлык бул эрге,
Айтканын азыр бериңиз!»
Калың журттан ал кеткен,
Билегинен сап кеткен,
Жүрөгүнөн кап кеткен,
Журттун коркуп калганын
Каны Темир билди эми,
Биле коюп ошондо
Мыйыгында күлдү эми.
«Атаңдын көрү, жаман эл,
Куудай сакал карыңды,
Кудай алсын баарыңды!
Алты айдан мурун түш көрдүм,
Ажайып жакшы иш көрдүм,
Денемден жакшы ай чыгып,
Жошулушуп жатыпмын,
Тийип турган чоң күнгө
Кошулушуп жатыпмын.
Күндүзүндө күн чыккан,
Күнүм Манас эмеспи,
Кошулушуп жатканым
Каныкей балам эмеспи.
Айткан сөзүм апанык,
Кабарчысын көрдүңөр,
Көрүп алып жаман журт,
Антаңдап качып келдиңер,
Болбойт сөздүн бекери,
Силер качкан ал адам Кабылан Манас жөкөрү.
Кабарга келген экен го,
Кан Манастын сырдашы,
Кабылан Бакай курдашы
Качан болсо кабарга
Келе жүргөн адаты.
Кан Бакайдын өзү го,
Өзү эмес анык көзү го!
Тилекти кудай берген го,
Жуучуга Бакай келген го!
Уламадан уладым,
Кербенчиден сурадым.
Кан агызып ал Манас,
Кара калмак, манжууга
Калайманды салды - дейт,
Кара кытай, манжуудан
Каңгып кеткен аз журтун
Ажыратып алды - дейт.
Жаккан отун өчүрүп,
Жалпы журтун көчүрүп,
Каяшаяк бергенди
Талканды далай салды - дейт,
Талашып алган ал жерди
Талас коюп салды - дейт.
Таласты жерден кут кылып,
Ордо күтүп кан болуп,
Конуп калды, - деп уктум.
Ак үйлүү турган Алөөкө,
Түп коргонун түз кылып,
Соруп салды, - деп уктум!
Анжыянды сураган,
Ал келип кытайдан
Алөөкө деген кан чыккан,
Айбатынан жан чыккан.
Кабарыңар бар чыгар,
Алөөкө кан турганда,
Катуу буйрук кылганда
Бажыга жыйып малды алган,
Башты чаап, жанды алган.
Күчкө салып узду алган,
Олжо кылып кызды алган.
Ал Алөөкө турганда,
Ушу турган Букардан
Алты миң жамбы, миң кундуз
Ай сайын алым алчу эле,
Алымына чыдабай,
Журт саргарып калчу эле,
Алтындан салык күндө алып,
Отуз ардан бирди алып,
Каарын журтка тийгизип,
Кайратын калкка билгизип,
Кылмышы жок адамды
Кыстап жатып күйгүзүп,
Каарына чыдабай,
Кан Кокон качкан бир жакка,
Алапайын табалбай,
Анжыян качкан ар жакка.
Зордук менен чоң күчүн,
Салып турду, - деп уктум,
Самарканды талкалап,
Анан дагы алымды
Алып турду, - деп уктум!
Каарданып биздерге,
Калайман салган кезинде
Ырыска Манас туулуп,
Алтайдан Манас келди, - деп,
Алөөкөгө угулуп,
Угулганда кабары,
Алөөкөдөй капырың
Дүнүйөнү чачыптыр,
Сапырылып Алөөкө
Бээжинди көздөй качыптыр.
Калдайдан кабар кеп угуп,
Канкор келди, - деп угуп,
Алапайын табалбай,
Бээжинге кача баштаптыр,
Арбын дүйнө көп малды
Талак кылып таштаптыр.
Жыйган мүлкүн чачыптыр,
Кылча көрбөй баарысын
Кымпыйып алып Алөөкө,
Кытайды көздөй качыптыр.
Качканына койбостон,
Төбөсүнөн басыптыр,
Төрт түлүк малын чачыптыр.
Арслан Манас баатырдын
Кылганына Алөөкө
Көнүп берди, - деп уктум,
Алөөкөнүн сан дүйнө,
Бакыр менен мискинге
Бөлүп берди деп уктум.
Арга жүктөп дилде алып,
Манастын баатыр экенин,
Барган жандын баарысы
Көрүп калды, - деп уктум.
Жалпы кандар чогулуп,
Арслан Манас баатырга
Эки тизгин, бир чылбыр
Берип салды, - деп уктум.
Уламадан уккан го,
Билгичтерден билген го,
Арслан Манас баатырдан
Жуучу түшүп биз жакка,
Сөзү келген экен го.
Байдын уулу Бакай кан
Байгамбардай эрендин
Өзү келген экен го.
Көрсө Бакай өзү экен,
Жуучу болуп ошондо
Келип калган кези экен», Деп, ошонтүп, Темиркан
Чоң Букардын коргондон,
Кан отурчу ордодон,
Ак селдеси казандай,
Айкырса үнү азандай,
Алтымыш кожо жанында
Букардын каны Темиркан
Абаң Бакай эренди
Тозуп барган кези экен.
Бакай канды көргөндө
Кетенчиктеп чегинип,
Кержектешип бастырбай,
Кожону кудай урганы.
Букар каны Темиркан
Астыга чыгып бөлүнүп,
Кан Бакайга көрүнүп,
Астындагы ак тулпар
Тартып оозун бурганы,
Арслан Бакай төрөгө
Эми салам кылганы.
«Салоодон салоом алеким,
Сандыргалуу Бакай шер!
Карадан чыккан ускачы,
Чын олуя кыскасы.
Байгамбар чалыш олуя,
Мендеден билгич карыя.
Ободон жылдыз козгошкон,
Ойрон Манас шер менен
О дүйнөлүк достошкон,
Төрөң кайда десемби?
Төрт олуя кол берген,
Төрө Бакай эсенби?
Олуяттын өзүнөн
Желпиниште туулган,
Беттешкенди мерт кылып,
Сала жүргөн чуулган.
Ай асмандын болжошу,
Арысландын жолдошу,
Сапарга чыкса акжолтой,
Салышкан жоого сан колдой,
Жолборс Бакай, эсенби?
Алты айчылык азапты
Азыр билип берүүчү,
Билгич десем, шер деген,
Он эки мүчө тең деген,
Оён төрө жолдошу
Кабылан Бакай, эсенби?» Деп, ошонтүп, Темиркан
Ак тулпар оозун бурду эле,
Арслан Бакай эр менен
Айкалышып турду эле.
Анда Бакай кабылан,
Алты айчылык мүшкүлдү,
Азап менен жыргалды
Азыр билчү олуяң:
«Он эки капка шаарыңыз,
Аман-эсен жатабы,
Бүтүн Букар баарыңыз?
Туура сөздүн кыскасы,
Азыр көрдүм, Темиркан!
Жуучу келдим десемби,
Каалап келдим өзүңдү,
Кан Темирим, эсенби?
Сексен арга дилде артып,
Жуучу болгон жерим бар,
Айтып берсем түгөнбөс
Ааламга жетер кебим бар,
Сизге күйөө болучу
Арслан Манас шерим бар.
Сексен төөгө дилде артып,
Он эки кыздын кенжеси,
Кудайдын сүйгөн мендеси
Олуят балаң Каныкей
Сөйкө салар жерим бар.
Сага күйөө болучу,
Кабарыңда бар бекен?
Мендесине табылбас,
Кабылан Манас шерим бар.
Манастын жайын сурасаң,
Телегейи тең эле,
Ичин карап отурсаң,
Жер жүзүнөн кең эле!
Арслан Манас төрөдөй
Алда Таала жасаган
Жан жаратып мендеге,
Жакында бербейт тегеле.
Менде азар салбаган,
Берен Манас көк жалга
Укурук кайрар калбаган.
Күйөө кылсаң ал Манас,
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси.
Кара көк жал кабылан,
Күйөө кылсаң Манасты,
Кадырың билер олуяң!
Күйөө кылсаң Манасты,
Күрдөөңдү тапчу уул ошол,
Күтүп алар кул ошол.
Ой, Темиркан баатырым,
Сөзүмө кулак салыңыз,
Атадан жалгыз арсланды
Күйөө кылып алыңыз,
Сексен кызыл ар айдап,
Бил куйругун өргөлү,
Келип калдык Темиркан
Каныкейдей кызыңды
Жуучу түшүп көргөнү!»
Букар каны Темиркан
Касиеттүү кан экен,
Канкор Манас көк жалдан
Кабары толук бар экен.
«Көнөйүн, Бакай, көнөйүн,
Канкор шерге Каныкей
Кааласаңыз берейин.
Ордолуу шайык Букарга
Ордо күтүп кан болдум,
Кара кылды как жарган
Олуязаада жан болдум.
Катын алып, үй күтүп,
Казына жыя келгемин,
Эркегим жок мен өзүм
Он эки кызды көргөмүн,
Ал кыздардын он бирин
Он бир канга бергемин.
Каалаган балам Каныкей
Баарысынын баасы,
Кыйла кыздын кыйыны,
Узун чачтын ыктуусу,
Ургаачынын мыктуусу.
Жаш кыздардын эрени,
Ушу турган Темиркан
Таалайга бүткөн берени.
Менин балам Каныкей
Жашы алтыга келгенде
Алдейлеп чачын өргөмүн,
Алты миң уул бир болсо,
Баарынан жакшы көргөмүн,
Ушу балам Каныкей
Касиеттүү бала эле,
Кабылан Манас султанга
Ылайыктуу жан эле,
Алты айчылык болорду,
Азыр айтып берүчү,
Оң ийнинде баламдын
Жылаңач Кыдыр бар эле.
Он эки кыздын кенжеси,
Темиркандын эркеси,
Теңирдин сүйгөн мендеси,
Жаралган менден нурлуусу,
Он эки кыздын сулуусу,
Айзакерден Каныкей
Ыктуулугу дагы бар,
Акыл айла табууга
Мыктуулугу дагы бар.
Ушу балам Каныкей
Эркек кийимин белсенип,
Кийген жери дагы бар.
Кандар баары жыйылып,
Калайман салып келгенде
Кара таандай аралап,
Тийген жери дагы бар.
Эр мүчөлүү эпсиз көк,
Менин балам Каныкей
Сайышып келген эли көп.
Берендиги белгилүү,
Берен балам Каныкей
Кечээ, мен Букарда турганда,
Кандын баары чогулуп:
«Каныкейди бергин» - деп,
Кайран башка доо кылып,
Жекеге чыгып Каныкей,
Жеке өзү сайышып,
Калайманды бир салды,
Ушу турган Букарды
Камап келген душмандан
Ажыратып төрт алды.
Баламдын баатыр экенин
Байкап эчак билгемин,
Өзүндөй жерге берсем - деп,
Алда Таала кудайдан
Манасты сурап жүргөмүн.
Амандашып жүз көрдүм,
Айтканыңа көнөйүн,
Каалаганың Каныкей
Манасыңа берейин.
Каныкей келсең, Бакайым,
Каныкейдей баламды ал.
Чын убада сөзүмдү ал,
Керек болсо, Бакайым,
Кержеңдетип өзүмдү ал!
Тамашага баталы,
Талыкпай кеп салышып,
Тамашалап жаталы.
Султан Бакай кабылан,
Биздикине конуңуз.
Куда башы сиз болуп,
Бизге мейман болуңуз!
Санаам менен болтургун,
Сандыгымдын баарысын
Сары алтынга толтургун!
Көңүлүм менен болтургун,
Көмүркөйүм баарысын
Көп алтынга толтургун!
Туурдугум май кылгын,
Туура топор Букарды
Тура алгысыз бай кылгын,
Айтканыма көнүңүз,
Айкалышып сөөк бололу,
Айтканымды бериңиз.
Дегенине көнгөн соң,
Каалагам балам Каныкей
Канкоруңа берген соң,
Миң карача төө бергин,
Миң кара кашка бээ бергин!
Каныкей тууса шер тубат,
Кара көк жал эр тубат,
Көп калың салдым тилимди ал,
Көк жалым Бакай, билип ал!
Арадан нечен өттү эле,
Ал Каныкей кулунум
Сексен нөкөр кыз алып,
Сейилге чыгып кетти эле.
Ал сейилден келген соң,
Ырымдап чачын өрүңүз,
Күн белгиси - он күн
Каныкейди көрүңүз!
Сан казына, көп дүйнө
Көрүмдүккө бериңиз!»
Темиркан мындай дегенде,
Мейманкана беш сарай
Бекемдиги бир далай,
Каалга темир сом калай,
Кыз да болсо Каныкей
Кызматы артык ушундай.
Букардагы кырк кожо
Ал сарайдын ичинде,
Баары дүрбөп жүгүрүп,
Көк тулпарды алды эми,
Мейманкана сарайга
Берен Бакай ошондо
Атынан түшүп калды эми.
Дүнүйөнү жайнатып,
Кызыл кишмиш, кысыр тай
Абаң Бакай төрөгө
Балбыратып кайнатып,
Мейманга Бакай киргенде
Кабылан Манас, кырк чоро
Сексен арга дилде артып,
Күндүз жүрбөй, түн катып,
Ал Букардын сарайга
Азууларын аркайтып,
Астыңкы эрдин шалкайтып,
Үстүндө жүгүн доңкойтуп,
Өрдөктөй мойнун койкойтуп.
Күүгүм кире, күн бата,
Калктын алды ным жата,
Букардагы сарайга
Бурулуп көк жал кирди эле,
Ырамандын Ырчы уулу
Ычкыры түпөк кырк муундуу,
Айкөл шердин алдында
Ырдап ырын айтты эле.
Ал капкадан кирерде,
Кыраандар бөлөк бөлүнүп,
Кызыр чалган эр Манас
Опол-тоодой көрүнүп,
Букардагы чынар бак,
Кудайы жалгыз, дини ак
Күйөө болуп Букарга
Көк жал эр келди ошол чак.
Желмаянга жүктөтүп,
Ала келген эмеспи
Төрөсү минчү төөдөй так.
Кырк чоролор экөөлөп,
Онжоңдотуп Кула атын
Опурулган каранды
Он эки чоро жетелеп,
Кан Букарга калбайып,
Кан Манас кирип барганы,
Сексен сулуу кыз алып,
Сейилге кеткен Каныкей
Кошо келип калганы.
Каныкейдин сексен кыз,
Сексен кыз эмес, сексен уз,
Оймок ооз, бото көз,
Өңкөй окшош кара көз,
Кырмызы бешмант, жалжал көз,
Кылпылдаган сулуудан
Кыйындап жыйып алыптыр,
Кызыр чалган канкорду
Сыртынан сынап калыптыр.
Ал Каныкей капырың,
Акылга дыйкан бакырың
Сыртынан сынап көк жалды,
Жыпар күңкүп, жез бурап,
Аркардай таңын кылайтып,
Ак тамагын булайтып,
Акырын сүйлөп муну айтып,
Үкүнүн жүнү жүндөнүп,
Булбулдун үнү үндөнүп,
Айтылбайт сөздүн бекери,
Түгөл окшош сексен кыз
Каныкейдин жөкөрү.
Сырдашына кеп айтып:
«Адам, сырттан келди Букарга
Көрдүңөрбү? - деп айтып,
Кабылан экен, шер экен,
Көз келтирип бир кудай
Кара беттин таалайга,
Жазып койгон эр экен.
Уктаса келбейт ойго түш,
Урматтуу Манас күйөөлөп,
Укумда болбойт ушул иш.
Көк жалдын көк жал экенин
Эчак каалап билгемин.
«Канетсе канкор келет?» - деп,
Кудайдан сурап жүргөмүн.
Биттейимде биригип,
Бармактайда баш кошор
Баатырдын анык өзү экен.
Бар келтирип кудурөт
Айдап келген кези экен!
Кечээ, Көгала атчан Чубакка
Көрүнөө айза сунганда,
Акыр заман мен салып,
Алайды көздөй кууганда,
Акбалтай уулу ал Чубак
Айласын таппай шашканда,
Анталаңдап ошондо,
Алам деп келген ал Чубак
Алайды көздөй качканда
Белестен чыкты беш киши Белгилүү шердин өзү экен,
Өзү турмак Манастын
Караган кара көзү экен!
Акбалтайдын эр Чубак,
Абыдан жайды айткан го,
Кабарын угуп Чубактан,
Камына канкор чыккан го.
Дегенине көнбөсө,