Манас - Саякбай Каралаев - 09

Бет алышып турушуп,
Алысыраак болушса
Мылтык менен урушуп,
Маңдай-тескей турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Кудай бетин көргөзбө,
Камгак учкан эмедей
Караса көзгө илинбейт.
Жаанын огу чыркырап,
Тийген жери быркырап,
Кан төгүлүп шыркырап,
Катуу кыргын болду эми.
Дөңгө, Жолой алпы бар
Чылгый ичи өрт жанып,
Же Манасты кармап ала албай,
Же канына куру бара албай,
Ардыгынан өлө албай,
Өкүрүгү таш жарат.
Канына куру бара албай,
Чет-четинде зыргытып,
Кол токмоктой кара чач
Ардангандан бул экөө
Чачтарын жулуп ыргытып.
Манаска чыдап тура албай,
Манжуу качып шок-шоктоп,
Ар жагынан эки дөө
Манжуулардын баарысын
Кайра тозуп токмоктоп,
Элдин баары жыйылып,
Эки ортого чөл түшүп,
Балбандын баары кырылып.
Бул кызыкты ким билген,
Жаңыдан болгон ушул иш,
Кыраан Манас кабылан
Кытайга салган чоң дүрбөөн
Мында көргөн болбойт эч арман,
Канкор Манас барында
Калмакка салган чоң жаңжал.
Эчен балбан күчтүүлөр
Баатыр Манас көк жалды:
«Байлаймын» - деп жыйылып,
Байламак турмак бадирек?
Өздөрү чогуу кырылып,
Улугу келип шашты эми:
«Өлтүрөмүн» - деп келип,
Өз дүйнөсүн чачты эми.
Балбанынын баатыры
Айзакерден ыктуусу,
Жоонун айласын билген мыктуусу,
Айзакерден эрени,
Айла тапкыч берени,
Балбан Дөңгө, эр Жолой
Каарды катуу салды эми.
Өлгөнүнөн калганы
Балбанды айдап алганы:
«Бадышалык багынан,
Эр Эсенкан тагынан,
Айтышып калган ооз кана,
Эсенкандын кеби эле:
«Жакыптын уулу Манасты
Кармап келгин» - деди эле,
Кызыкты кыйла кылдырып,
Балбандын баарын кырдырып.
«Буруттан шумдук көрдүк - деп,
Беттешкенде өлдүк» - деп,
Өлбөй кантип тартабыз?
Өкүм бааша эрендин
Уялбай кантип айтабыз?
Кызыталак буруттан
Кырылышып кайтабыз.
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча,
Мыктап алтай салышып,
Кыргын болуп тартабыз,
Кызыталак бурутту
Сырттап-сырттап чыгалы,
Зыркыратып кубалап,
Сыйынган жерге тыгалы.
Ойронду опсуз салалы,
Кызыталак бурутту
Ороп кармап алалы,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп салалы».
Балбан Жолой күүлөнүп,
Баарысына сүйлөнүп,
Кордобой Жолой калбады,
Колдун баарын айдады.
Колдун артын эр Жолой
Айдап алган кези экен,
Койбочудай эр неме
Жайнап алган кези экен.
Кол алдында Чоң Дөңгө
Адам билбес сөзү бар,
Бээжиндин ар жак жагында,
Сазаңшаң деген эл экен,
Киши билбес сөзү бар,
Башында табактай жалгыз көзү бар,
Атасы кытай долусу,
Адам тилин билбеген
Айбанга чалыш доңузу.
Кежиге чачы үксөйүп,
Каары келип какайып,
Кармашарга жан таппай,
Каары күчтүү капырга
Кайраты толук эр экен,
Каканчылуу Бээжинге
Кайран Дөңгө дээр экен.
Арбагы бийик, аты улук,
Артык балбан эр Дөңгө
Бир жаратылган макулук,
Каарданып туу кармап,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Көсөгөр тоодой көрүнүп,
Каарланып кыйкырса
Капчыгай көчүп дүпүлдөп,
Манас эмес жөн эле,
Он сегиз миң ааламды
Кыргын кылып кетчүдөй,
Кайран Дөңгө күүлөнүп,
Мурунунан чыккан буу
Кол ыштыктай буркурап,
Кыргын тийген эмедей
Артынан кытайдын колу чуркурап,
Аз гана эмес эл каптап,
Айгайлап сан кол жетерде,
Арслан Манас айкөл шер
Кыргындашып кытайга
Дагы жеткен ошол жер,
Торучаар менен желигип,
Каар салып бакырып,
Каптап кетчү балбанын
Канкор Манас кабылан
Кайра айдады сапырып.
Көрчү болсоң эр Дөңгө
Кылкүрөң менен чамынып,
Бет алдынан өрттөнгүр
Манаска айза саюуга
Калган экен камынып.
Жай-жарагын жайланып,
Кыргын кылып өтчүдөй
Каары бетине айланып,
Каар төгүлүп күүлөнүп,
Жете электе Манаска
Жеп ийчүдөй сүйлөнүп:
«Колду эмне кырдың? - деп
Буйрук келсе чоң кандан
Төөнү эмне кылдың? - деп,
«Кытайды кыргын кылам» - деп,
Ойлоп жүргөн экенсиң,
Айгайлаган калмактын
Алсызы менен чапчышып,
Сен, ойноп жүргөн экенсиң.
Кызыталак, куу бурут,
Бүгүн тийдиң жиниме,
Кетирем бүгүн түрүңдү,
Каарым келип какайдым,
Бүгүн катылбай койбойм бириңе.
Бүгүн билгенимди кыламын,
Так бириңди койбой кырамын!»
Ошентип, Дөңгө күүлөнүп,
Колундагы чокмору
Жолум үйдөй көрүнүп,
Көк темирден туулга
Көмкөрө кийип алыптыр,
Көргөн жерден Манаска
Көк найза сунуп салыптыр.
Кылкүрөңгө камчы уруп,
Кылча жанын аябай,
Капчалдай оозу ачылып,
Оозунан өрт күйүп,
Жең билектей чачылып,
Кылып ийчү эмедей,
Кызыгы кыйла көрүнүп,
Кытайлардан эр Дөңгө
Алган экен бөлүнүп,
Жекеге чыгып алыптыр,
Каарынан капырдын
Жер айрылып алыптыр.
Караса көңүл бөлүнүп,
Болкулдаган ал Дөңгө
Боз сеңир тоодой көрүнүп,
Арт жагынан Дөңгөнүн
Каптап келген балбаны
Аламан коюп калганы.
Кылкүрөңгө камчы уруп,
Кытайлардан бөлүнүп,
Алыптыр Дөңгө балбаны.
Мендеден бөлөк сүрү бар,
Катылышкан адамды
Тирүү койбос түрү бар.
Эр Дөңгөнү көргөндө
Кыраан Манас кабылан
Торучаар тулпар күлүккө
Токтобостон камчы уруп,
Кол салды кытай бүлүккө.
Торучаар оозун бурду эми,
Тоодой болгон Дөңгөгө
Токтобой айза сунду эми.
Белгилүү Манас шериңдин
Берендиги бек башка,
Каканчылуу Бээжинди
Такыр кырчу көй кашка.
Кармашканы канкордун
Коңур салкын күз болгон,
Катылган кара калмактын
Эчендери кырылып:
«Кармашам» - деп, түз болгон.
Эр Дөңгөнү көргөндө
Сайышарын билди эми,
Биле коюп канкоруң
Мыйыгында күлдү эми,
Өлүмдөн кайра түк тартпай,
Ажалдан Манас түк кайтпай,
Торучаар оозун бурду эми,
Кызык темир сыр найза
Эр Дөңгөгө карата
Күркүрөтө сунду эми.
Берен Манас султандын
Бели артында бекчейип,
Алактаган эки көз
Өрттөй кайнап чекчейип,
Каары бөтөн көрүнүп,
Кудай сүйгөн баатырдын
Арслан сүрү көрүнүп,
Алагай көзү чолпондой,
Айкөлдүн сүрүн сураба,
Каалгадай кашка тиш,
Эми калайыктан башка тиш
Кашкайып чыгып алыптыр,
Кан ичмеси бек кармап,
Дөңгөгө колду салыптыр.
Тулпар экен Торучаар
Башын жерге салыптыр
Башкача арыш алыптыр.
Басып өтсө кара таш
Талкан болуп быркырап,
Жолум үйдөй даңканы
Төбөсүндө чыркырап,
Көкүлүн көккө зыргытып,
Жаныбар туягын жерге мылгытып,
Учкан куш менен жарышып,
Окоро түйгөн ак тизгин
Эсеби жок тулпардын
Кабылан оозу менен алышып,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү жумганча
Шердин шер экени билинип,
Торучаар жетти жүгүрүп,
Торучаардын үстүндөгү кан Манас
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Кан ичме Манас кабылан
Жетик белин курчанып,
Жеткен жерде Дөңгөнү
Айза менен бир сайып,
Жетик бала шериңиз
Жебеден мурун жеткени,
Жеткен жерде Дөңгөнү:
«Кендир курдун чети - деп,
Өпкөнүн бир жак бети - деп,
Жан жеринин тушу - деп,
Өрттөнүп өлгөн чочконун
Өлүүчү жери ушул» - деп,
Кан ичсе тойгус сыр найза
Кармай калып имерип,
Канкордугу мынчалык
Каң дедире Дөңгөнү
Муштап келип жиберди.
Кабырга сөөгү сөгүлүп,
Манас шер айза сайганда
Өпкөсү эки бөлүнүп,
Суудай каны төгүлүп,
Көрүп турган адамдын
Бүткөн бою дүркүрөп,
Кылкүрөңдүн үстүнөн
Ээринен арт тайып,
Үзөңгүдөн бут тайып,
Кулап кетти күркүрөп,
Дөңгө аттан түшкөндө
Балааны башка салганы,
Башын кесип алганы.
Ал Дөңгөсүн жай кылып,
Ичке жолду төтөлөп,
Кылкүрөңдү Манас шер
Олжо кылды жетелеп,
Кылкүрөң коштоп чыккыча,
Кудай бетин көргөзбө,
Камышты көр, селди көр,
Каптап кеткен элди көр,
Мунарык учкан чокту көр,
Бузулбай тийген окту көр,
Каарлуу Жолой бакырып,
«Какандап» ураан чакырып,
Каарды катуу салды эми,
Кайнап жаткан көп балбан
Каны Жолой баш болуп
Калың Манас султанды
Тегеректеп калды эми.
Акбалтай бай, Жакып бай
Көөдөнгө батпай көп санаа
Кан Манасты көргөндө,
Экөөнүн көзүнүн жашы он талаа:
«Өлбөй тирүү жүргөндө
Не мураска жетели,
Маңдайга бүткөн бала үчүн
Курган жан курман болуп кетели».
Ак сакалы суюлуп,
Эки көздөн аккан жаш
Акырек ылдый куюлуп,
Көөдөнгө батпайт көп санаа,
Көзүнүн жашы миң талаа.
«Ажал жетсе өлдүк - деп,
Айла болсо Манаска
Караан болуп бердик - деп,
Кара жанды аябай,
Капталынан кан Балтай
Качырып айза сунганы,
Ортосунда Жакып бай
Ойрон Манас уулу үчүн
Кыргындашып турганы.
Таалайы артык кайран шер,
Талкан кылып кытайды
Кырып жүрөт Манас эр.
Торучаар санга бир салып:
«Кан Манас» - деп, үн салып,
Ойноп-ойноп кеткенде
Он эки калмак тырайып,
Торучаар менен ойнотуп,
Жеткен жерин сойлотуп,
Ортосунда зор Манас
Опол-тоодой көрүнүп,
Канкордун каарына чыдабай,
Качып балбан бөлүнүп,
Как алдына келгендин
Качып аман кутулбай,
Агып каны төгүлүп,
Айкырыкка келгенде,
Арслан Манас көк жалдын
Шердик түрү көрүнүп,
Эңкейиште эр саят,
Эсеби жок кабылан
Так элүүсүн катар бир саят.
Калайманга киргенде
Каарланып бакырды,
Кара талдай калмакты
Кайра айдап сапырды,
Орто жерин Акбалтай,
Оюп алган кези экен,
Бир чекесин Жакып бай
Союп калган кези экен,
Калмак качып бириндеп,
Жайнап калган кези экен.
Жайнаганын кыргындап,
Баягы Манас көк жалың
Айдап алган кези экен.
Каарды катуу баштады,
Эр Дөңгөсүн баш кылып,
Келген колдун баарысын
Такыр кырып таштады.
Түзөңдүн баары чаң болду,
Колоттун баарын карасаң
Коркурап аккан кан болуп,
Балааны башка чалдырып, Эсенкандын балбаны
Жалгыз Манас канга алдырып,
Акбалтай бай, Жакып бай,
Атты олжо кылыптыр,
Олжого булар тунуптур.
Калмактардын баатыры
Кайран Жолой капыры
Калайманды бир салды;
Калмактардын Жолою
Чыландын жолун тозгону,
Калайманды бир салды,
Кызматкерин кыйратып,
Топурак-Сөксөөл жолунан,
Тозоку Жолой колунан,
Миң калаба бир салып,
Миң төөнүн чайын бир алды.
Каарды катуу баштады,
Жолоюнан бөлөктү
Жонокко кырып таштады.
Кечээ томуктай жерде тоо жок,
Тоңкоё кирер коо жок,
Буурсун чийген чийин жок,
Суур казган ийин жок,
Айдай сары талаада
Артык балбан эр Жолой
Он жайсаңын ээрчитип,
Ойрон Жолой баштыгы.
Маңдай жагын чалдырып,
Балбандарга кошумча
Миң төөдө чайын алдырып,
Балбандан булар бөлүнүп,
Жан аябай ич күйүп,
Өлүүчү түрү көрүнүп,
Түгөнгөн тоонун урчукта
Дүмүрөйгөн тумшукта
Оргуп туман бөлүнөт,
Опол-тоодой даңкайып,
Он эки жайсаң жанында
Ойрон Жолой көрүнөт.
Жайсаңдардын мыктуусу
Кайчы кулак Каман алп,
Жору куйрук Жоон алп,
Карачоюн балбаны
Он эки жайсаң ээрчитип,
Оройгон тоонун урчуктан
Кан Жолой чыга калганы.
Кыйладан Жолой эр ошол
Кызык болуп урушуп,
Кыргындашкан жер ошол,
Улугу бар, дөөсү бар,
Билгенге оор баркы бар,
Манасты байлап алууга
Кумар болгон каркыбар,
Он экидей жайсаңын,
Ар бириси балбандын Ары соргок, артык эр
Кыйрашып кызык сайышып,
Кыргын болчу ошол жер.
Эр экен Жолой бакырып,
Кайчы кулак Каман алп,
Каман алпын чакырып:
- Кызыталак Манас буруттан
Өч албай кантип өтөбүз,
Бир өлүшпөй Манаска
Тирүү кантип кетебиз,
Каарды катуу баштады,
Кайран Дөңгө эрендин
Балбаны менен тырайтып,
Такыр кырып таштады.
Калайман баштап, чыр салды,
Үйүң күйгөн бул бурут
Топурактын жонунда
Миң төөнүн чайын бир алды,
Кейишти кечээ баштады,
Менин кечилим тийсе колуна
Кежигесин кержейтип,
Ат кылып биттеп таштады.
Бул зордукту ким көргөн?
Кызыталак буруттан
Кыйланып Жолой эр көрдү.
Бээжин каны Эсенкан
Бет алып жолун чалдырса,
Бек ишенген Жолою
Кызыталак бурутка
Көп дүйнөсүн алдырды.
Өлүшпөй кантип тартабыз?
Баатыр болсо бурутка
Басып уруш салалы,
Бары-жокту кырдырып,
Кантип тирүү калалы.
Астындагы Ачбуудан
Канаттуу тулпар мал ошол,
Куйругу саяң, жалы бас,
Кутургурдун Ачбуудан
Куланды кууса куткарбас,
Салышкан жоого болгон маш.
Астындагы Ачбуудан
Ойку-кайкы бастырып,
Жайсаңдын жанын чыгарып,
Каарланып шаштырып,
Кайран Жолой канетет?
Капа болуп токтобой,
Атасы азыр өлгөндөй
Ач айкырык чуу салып,
Добулбасты бир салып,
Көк күбөнү жамынып,
Көрчү болсоң Жолой кан
Көк жолборстой чамынып,
Жолум үйдөй баштанып,
Түлөгөн жору каштанып,
Бөрүдөй көзү бөлүнүп,
Бөлүнүп өлгөн чочконун
Бөтөнчө сыны көрүнүп,
Мурду жалпак, жаргак көз,
Кабагы тайыз, заары күч,
Бул капырдан күдөр үз,
Кара калмак каны экен,
Сайыш менен чабышка
Башынан кадик жан экен.
Өзү жалпак, өңү саз,
Күрөш менен согушка
Эчак болгон эң бир маш,
Жетик Жолой чоң балбан,
Кайчы кулак Каман алп
Караан кылып айдаптыр,
Жору куйрук Жоон алп
Жолдошко бекем шайлаптыр.
Карааны балбан, заары күч
Катынын кара баскансып,
Энтеңдеген капырлар
Кутургур жайын көрүп ал.
Кул дүйнөсүн чачкансып,
Кутургур жайы мамындай
Куугуну жакын качкансып,
Энтелеңдеп эл баштап,
Чыңдап белин курчанып,
Чылгый балаа Жолойдун
Чыдай албай доңуздун
Чылгый ичи өрт жанып,
Чындап согуш салууга,
Чымырканып кан Жолой
Манаска чындап уруш салууга,
Үйүң күйгөн ал чочко
Үтүрөйүп алыптыр,
Чымындай жанын аябай
Чымырканып калыптыр.
Калайман салды бул канкор
Ушул Алтай жерине,
Кыргын салды кызыталак
Менин кара калмак элиме.
Мен Бээжинге кеткенде
Кайруу берген бир жан жок,
Кара калмак тыйылган,
Катылып келген балбаны
Бирөө калбай кырылган.
Бул кызыталак буруттун
Жүргөнүнөн чаң чыкты,
Добушунан жан чыкты,
Сынчы көзү кашайып,
Бул Алтайда туулган, Кызыталак бул бурут
Салмак болду чуулган.
Эсенкандын алдынан
Келдик эле көп аскер,
Кызыкты кыйын салдырып,
Кыйла түмөн, көп балбан
Бир бурутка алдырып,
Кан бетин кантип көрөйүн,
Чамам келсе чарпышып,
Бул кызыталак буруттун
Чабыш кылып көрөйүн» Деп, ошонтүп Жолой кан
Манастын канкор экенин
Көрүп алган кези экен,
Кайраты толук балбанды
Бөлүп алган кези экен.
Темингиси телпилдеп,
Аркасында айдары
Кол токмоктой селпилдеп,
Астындагы Ачбуудан
Олбуй-солбуй камчы турса
Баскан жери быркырап,
Чоң казандай даңканы
Төбөсүндө чыркырап.
Ирмегенде кара жер
Кат-катынан бөлүнүп,
Тутанып өлгөн бул аттын
Тулпарлык сыны көрүнүп.
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап
Жолум үйдөй чоң туяк
Шилтесе жерде тарсылдап,
Тегерегин карабай,
Теги жанын аябай,
Каарлуу Жолой баатырда
Сакал да жок, мурут жок,
Балбандыгы башкача,
Кан жыттанган Жолойдун
Баатырлыгы бир канча,
Өлчөөң кеткен бул Жолой
Өлтүрүп канга тойбогон
Жан кыйгычтын бирөө ошол,
Жалаңкычтын өзү ошол,
Кан ичип жүрүп катыккан,
Каары толук заары күч,
Бул капырдан күдөр үз,
Төбө чачы сүксөйүп,
Жеп ийчүдөй үксөйүп,
Качырган каман төштөнүп,
Алуучу аюу көздөнүп,
Көрсө көңүл бөлүнүп,
Айкырып сунган айзасы
Карагайдай көрүнүп,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Жолум үйдөй чоюн баш
Билекке орой чалынуу
Жолойду көрсөң көзүңдү ач
Болот жаак айбалта
Болжолу жок Жолойдун
Бул колунда чалынуу.
Жолойдун жайын сураба,
Дем алганда муруну,
Мурунунун таноосу
Сеңирлүү тоонун баткалдай,
Бир бетине чочконун
Он эки шибе, кырк манжуу
Ордо атышып жаткыдай.
Эки көздүн кычыгы
Боз адырмак кабактай.
Бир көзүнө карасаң
Бакалуу көл буткулдай,
Каарланган бул капыр
Жөн эле кармашканды жуткудай.
Кашы өрттөнгөн токойдой,
Калбайыңкы эрини
Жылкычы кийген чокойдой.
Өрттөнүп өлгөн бул Жолой
Эрдиги мыктуу, заары күч,
Мындан мурун кармашып,
Эчендерди кылган түз.
Кечээ Кап-Тоонун бери жээгинде,
Сазаңшаңдын элинде,
Күн чыкканда ошол журт
Талаага малча жайылган,
Күн кечкирип кетерде
Кай жерде ийин, кай жер чуңкур,
Жатарга боо камынган,
Ошонун каны Мадыкан,
Мамытбек менен эки кан
Сайышууга ыктанып,
Барган Жолой эмеспи,
Балакетти ал журтка
Салган Жолой эмеспи,
Алтымыш күнү урушуп
Калган Жолой эмеспи,
Көк букачан Мадыкан,
Боз качырчан Мамытбек
Экөөнү бирдей тең байлап
Алган Жолой эмеспи.
«Жолой балбан экен» - деп,
Атагы журтка билинген,
Эр Эсенкан баатырдын
Даңзасына чийилген.
Ошол Жолой балбандын
Мойнуна кытайча лумпу тактырган.
Буттап алтын кызыл зер
Эсенкандын казына
Зарп кылып чачтырып,
Казынага бактырган.
Эркелиги эң башка
Жолойдун жайын сураба,
Бээжинден чыккан көй кашка.
Урушууга сумсайып,
Бууруксунган Жолою
Буттай темир курчанып,
Булгары тердик, бурма бел
Бууруксунган эр Жолой
Астындагы Ачбуудан
Тозоңу тоодой буркурап,
Жекеге чыгып калыптыр,
Каарына капырдын
Жер майышып алыптыр.
Кол токмоктой кара чач
Аркасында селкилдеп,
Мунун темингиси телпилдеп,
Көк ала майдан таш кашат
Майданга чыга калды эми.
Кыраан Манас кабылан
Бет алып чукул барды эле.
Таалайы артык кайран шер,
Калканга кирди Манас шер,
Ач айкырык, куу сүрөөн
Чууга кирди Манас шер,
Айыкпай турган бир үлкөн
Дууга кирди Манас шер.
Аты Кызыр кырк чилтен
Айкөл эрдин жолдошу,
Кырк үйлүүдөн кырк бала
Кан Манастын болжошу,
Кокуй Манас эр менен
Жыйып алган жолдошу.
Ашы бирге жороолош,
Кою бирге короолош,
Өлүм орток ыймандаш,
Бу дүйнөдө жыйгандаш,
Сайышка кирсе айзалаш,
Олжо алса байдалаш,
Караан болуп кырк бала
Кырдан көрөт кызыкты.
Кыраан Манас көк жалың
Эр Жолойго кол салып,
Торучаар санга бир салып,
Сыр найзаны колго алып,
Чоңдугу тоодой Жолойго
Бет алышты кол салып,
Манас жакын калганда
Анда Жолой муну айтат:
«Атыңдын оозун бура тур,
Антаңдабай, сен бурут,
Алдыңкы жерге тура тур!
«Манас», «Манас» дегенде,
Өзүң он экиге келипсиң,
Барбактап кетет экенсиң,
Эрдигиң бар, эсиң жок,
Эчтеме менен ишиң жок,
Сууга салган чаначтай
Дардаңдап кетет экенсиң.
Бул Алтайда туулдуң
Киндигиң тийди буякка,
Сенин кишилигиң каякта?
Дегениме көн, Манас,
Буруттугуң чын болсо Кезегимди бер, Манас,
Атактуу Жолой эр элем,
Бала бурут кан эмес,
Он сегиз миң ааламды
Алган Жолой мен элем.
Жекелеше турушуп,
Жеке сайыш кылалык,
Баатырга сонун мырза иш
Жекелешип алалык».
Айтканына Жолойдун
Асыл Манас көндү эми,
Толукшуган Манас кан
Тоодой болгон кабылан
Дегенине көнгөнү,
Каалаганы - кезеги,
Кезегин Манас берди эми:
«Аябай айза сай, Жолой,
Аяп калсаң эгерде
Так энеңди алып кал, Жолой,
Бардык күчүң сал, Жолой,
Жыга сайып кал, Жолой,
Жыга албасаң, Жолоюм,
Жылмаң чалгын чалынат,
Байкагының, эр Жолой,
Башыңа Балтай чабылат.
Жыласты жылма баштадым,
Мына, Жолой, кебимди ук,
Балбаның кырып таштадым!
Кыйын болсоң ардыккын,
Кечүүңдү чалып жол кылдым,
Уккун ушул сөзүмдү
Сенин кечилиң биттеп кор кылдым.
Жылкыдан миндиң күлүктү,
Менин атам Каракан өлгөндө,
Калк чогулуп көмгөндө,
Олжолопсуң малымды,
Кыргын кылып барымды.
Сындырыпсың белимди,
Талкалап айдап ийипсиң,
Сугалак кыргыз элимди.
Эми желигип туулуп жетилдим,
Эми кечүүдөн чалам көчүңдү,
Келберсиген калмагым,
Эми аламын сенден өчүмдү!
Бет алып соём дөөңдү,
Чамам келсе талкалайм
Жолоюм, сенин мээңди.
Шымаланып чыгыпсың
Каканчынын шаарынан,
Кармап, союп жиберсем
Сенин каның сонун баарыдан.
Үч калайман бир салам,
Жылкың түгүл жылмайтып,
Уюңду тийип кошо алам.
Алтай, Оркой жериңди
Айланып, тооруп баспасам,
Манас болбой өлөйүн,
Сенин ордоңду бузуп чачпасам,
Белимди бекем буубасам,
Бет алышып турбасам,
Атаа, безилдеген бүрүгүм,
Сени Бээжинге чейин куубасам,
Төшүңө айза сунбасам,
Туубай туна чөгөйүн,
Сенин төрөңдү сайып жыкпасам!
Таштууңду кармап албасам,
Кызыл чоктуу эриңе
Кыргынды кымбат салбасам!»
Айбаты катуу, заары күч
Арслан Манас күүлөндү:
«Атаа, үч таш тулга, бир очок
Чанач мурун, чоң соргок
Этеги жерге тийбеген,
Эгемдин жалгыз экенин
Эч убакта билбеген,
Эртең менен турбаган,
Кызыталак, бүрүк ит
Эзелки кирин жуубаган,
Андай-мындай дебеген,
Мууздап малын жебеген,
Ыламасын бир кылган
Малы арбын, башы жок
Бурканын кудай дей берген.
Жыйылган кара калмагың,
Каканчыдан Бээжиндин
Канынан буйрук алыпсың,
Калдай кара калмагың
Каарды катуу салыпсың.
Кезетиң ала койгун - деп,
Чамаң келсе, калмагым,
Эми мени соргун» - деп,
Торучаар оозун бурду эми:
«Кезетиң Жолой алгын - деп,
Кеңири күчүң салгын - деп,
Келберсиген чоң калмак,
Келегой кегиң алгын» - деп,
Кыймылдабай, былк этпей,
Кызыр чалган кабылан
Кылт этпей карап турду эле.
Ачбууданчан Жолой кан
Оңурайып барбайып,
Опол-тоодой дардайып,
Жетик эрдин бири экен,
Көрүп сынайт Манасты
Өзү сынчы кул экен.
Капырай, адамдан бөлөк сүрү бар,
Арсландай түрү бар,
Кара чаар кабылан
Канкор эрдин жолдошу Капталында чамынат.
Чолок көк жал арслан
Алып салчу эмедей
Арслан эрдин жөкөрү
Арт жагынан чамынат,
Бир караса - миң киши:
«Калмакты карап алгын» -деп,
Аңдып турган эмедей
Аркасынан жабылат.
Бет алдына караса Арандай оозу ачылып,
Алып ийчү эмедей
Аңдып турат сур жолборс,
Ар мүчөсүн карасаң Арслан сыны көрүнөт,
Акыл айран, ич күйүп,
Жолойдун көөнү бөлүнөт,
Жан-жагына караса
Жанакы келген буруттун
Жалаңкыч сыны көрүнөт.
Ары балбан, ары шер,
Адамда болбойт мындай шер,
Билеги жоон, таш жүрөк
Бил мүчөлүү бадирек
Кайраты бийик, заары күч
Катылышкан адамды
Кыла турган жылма түз.
Үйдөй кара бөркү бар,
Ааламдын баарысын
Жеке кырчу эрки бар,
Астындагы Торучаар
Ирмегенден мал жетпейт.
Үстүндөгү канкорго
Алышкан менен ал жетпейт.
Бет алыша келгенде
Менденин көөнү бөлүнгөн,
Эки беттин ортосу
Ажыдаар түрү көрүнгөн,
Айбаты бийик шер экен,
Ааламдын баарысын
Кыргын салчу эр экен.
Билинбей жүрүп куу бурут
Бул Алтайда туулган,
Катылышкан адамга
Сала турган чуулган.
Бекер туулган шер эмес,
Бекер оңой уул эмес,
Көргөндө жүрөк зырпылдап,
Шер экени билинди,
Көрө салып эр Жолой
Манасты көрүп күйүндү,
Байкап туруп, Жолой эр
Өз жанынан түңүлдү.
Сунуп айза тартпастан,
Ажалдан кылча кайтпастан,
Ачбууданды бир салып,
Каарланып айза алып,
Кайра жаачу булуттай
Каары бетине айланып,
Төбө чачы үрпөйүп,
Кайран Жолой балбаны
Манаска айза сунганы,
Каруусу толуп капырга
Кезетин берип эр Манас
Былкылдабай турду эми.
Бет алып сайды эр Жолой,
Сырттан Манас кайран шер
Зың-зың этип кенебей,
Жолой балбан сайганын
Бучкагына теңебей.
Жолойдой балбан капыр жок,
Калмактардын Жолоюн
Жарты кылча көргөн жок,
Айкырып Жолой сайганда
Айзасы кетти быркырап,
Көк жал Манас берендин
Шерлик жайы билинди,
Астындагы Ачбуудан
Эр Жолойдун тулпары
Тизеден жерге орноду,
Мыктап сайса Манас кан
Бир кыйшак этип койбоду.
Калмактардын кан Жолой
Акыл ийлеп, ой ойлоп,
Кылайган арга калбады,
Кайран Жолой канкор эр
Качар жагын камдады:
«Кайрылса Манас жеди - деп,
Сайса бурут оң кылбайт,
Кызыталак бул бурут
Эгерде мени соо кылбайт,
Кызыталак канкордун,
Сайышып турган анткордун
Шердиги эчак билинген,
Туулбастан алты жыл
Каканчындын Бээжиндин
Бичигине чийилген.
Канкор бурут өзү экен,
Өзүм Жолой болгону,
Чиркин, Жолой атка конгону,
Мындай шерди көрбөдүм,
Балбан да элем, шер да элем,
Болбой калган экемин,
Ааламды буй кылган
Атактуу Жолой эр элем,
Оңбой калган экемин.
Каарлуу кайрат баары жок,
Баштакыдай чама жок,
Болбой калган экемин» Деп, ошентип, кан Жолой
Ыңкыр-дыңгыр кеп ойлоп,
Жолой минтип турганда
Жолборс, айкөл, кабылан
Оңтойлонуп чамынып,
Жолойго айза саюуга
Жолборсуң айкөл камынып,
Тегерегин карабай
Теңизиң айза сунду эле,
Тегеле жанын аябай.
Кыдырата карабай
Кыйкырып айза сунду эле,
Кылча жанын аябай.
Көк темирден тон кийип,
Көк чыбык айза колго алып,
Торучаар санга бир салып,
Айзаны оңдоп колго алып,
Көргөндүн көөнү бөлүнүп,
Көпкөрүнөө кайран эр
Көк жалдык сыны көрүнүп,
Жолойдон кезет алууга,
Ажал жетсе өлүүгө,
Жолой менен эр Манас
Бир мушташып көрүүгө,
Канкор Манас кан ичме
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү жумганча,
Берениң Манас бет алып,
Кан Жолойго жетти эле,
Жеткен жерде Жолойду
Канкордугу болбосо,
Кан Манастан башкасы
Кан Жолойго жолойбу?
Жолой кандай эме экен,
Эр Жолойго кол салган
Манас кандай шер экен?
Ач арслан төштөнүп,
Алгыр кыраан көздөнүп,
Айкырып Манас жетти эле,
Жеткен жерде Жолойду:
«Калмак ээрдин кашы - деп,
Как жүрөктүн башы» - деп,
Камбыл тууган капырың
Качырып айза сайды эми.
Калмак каны Жолойдун
Үзөңгүдөн бут тайып,
Ээрден арты кылтайып,
Эки өңүрү далбактап,
Кайран жандан түңүлдү,
Калмактардын Жолою
Эки көзү жайнады,
Кайран жандан түңүлүп,
Куюшканды кармады.
Чылгый ичи күйүндү,
Калмактардын Жолою
Чымындай жандан түңүлдү.
«Кайрылса бурут өлдүм - деп,
Он экиде буруттан
Ажалды артык көрдүм» - деп,
Эси кетип салактап,
Эс-акылын жыя албай
Эр Жолой турду алактап,
Айласы кетип бакырып,
«Мөндүлөп» ураан чакырып,
Кайрылып Манас келгиче
Калмактардын Жолою
Каман алпын чакырып,
Жору куйрук Жоон алп
Жоон алпын бакырып,
Алтымыш жайсаң, кырк дөөсү
Коргон болуп Жолойго
Тегеректеп жетти эле,
Жөлөп-таяп Жолойду
Оңолтуп жүрүп кетти эми.
Аркасынан чыр салып,
Ак арсландай суйсалып,
Берениң Манас бет алып,
Белгилүү жанын аябай
Балбандарга жетти эми.
Кайчы кулак Каман алп,
Жору куйрук Жоон алп,
Жолунда кыйын балбаны
Кабылан төрө, канкордун
Астынан чыга калганы.
Балбанды бузуп, жол салып,
Күрмө кийген балбандын
Күчтүүсүнө кол салып,
Маңдай-тескей турушуп,
Айзалашып көк жалдар
Бет алышып урушуп,
Мушташканда айзалар
Куурайдай сынып быркырап,
Айза учунан ак була
Калдактап учуп дыркырап,
Айзадан амал кеткенде,
Айбалта колго алышып,
Көз ирмебей көк жалдар
Муну менен салышып,
Айбалта сынып быркырап,
Тутам жери түк калбай
Такыр сынып чыркырап,
Кылычты колго алышып,
Кыя тарта салышып,
Кылыч сынып быркырап,
Кабы куру калды эми,
Катуу мүшкүл, чоң согуш
Кыргынды эске салды эми.
Чоңдугу тоодой алп менен
Кайран Манас канетсин
Бет алышып калды эми.
Каман алп менен Жоон алп
Балбандыгы башкача,
Үйүң күйгөн иттердин
Баатырдыгы бир канча.
Кан алдында турганда
Кезиккенди койбогон,
Бет алган аман калбаган,
Беттеп менде барбаган:
«Кылып иет окус» - деп,
Кынжы менен байлаган,
Балбан экен, эр экен
Баатыр Манас эр менен
Айкалышкан кези экен.
Капчыгайдын желиндей
Каарланып күркүрөп,
Аңги суунун селиндей
Жер солкулдап дүркүрөп,
Бет алыша калышып,
Манас менен бул алптар
Мендеден бөлөк салышып,
Кудай шер кылып жараткан
Манас эр кандай шер эле,
Манас менен беттешип
Жоон алп менен Каман алп
Экөө кандай эр эле?
Жакалашып тартышып,
Астындагы буудандар
Тизеден жерге батышып,
Тондун баарын тытышып,
Каршы-терши турушуп,
Мылтык атып, жаа тартып,
Карсылдашып урушуп,
Маңдайлашып турушуп,
Башкасынан айла жок
Чокмор менен урушуп,
Кайчы кулак Каман алп
Канкоруңа жетерде,
Көк жал Манас жетти эми,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү жумганча
Кыраан Манас канкор шер
Торучаарга камчы уруп,
Токтолбостон жеткени,
Колунда болот чокморун
Сууруп алып өткөнү,
Каарланып бакырып
«Кыргыздап» ураан чакырып,
Канкор Манас шериңдин
Каалгадай кашка тиш,
Калайыктан башка тиш,
Кашкайып чыгып сумсайып,
Каары бөлөк, заары күч
Кармашканды кылат түз.
Арсландай көз жайнап,
Арслан Манас көк жалдын
Кан ичмеси бек кармап,
Колунда болот чокморун
Далдап кармап имерип,
Жору куйрук Жоон алпын
Төбөгө салып жиберди.
Чокмор кетти быркырап,
Көк темирден туулга
Асманга учту дыркырап,
Жору куйрук Жоон алпың
Жаны чыкты чыркырап.
Кейитпей көк жал турбады,
Дүнүйө салып Жоон алп
Керигинен кулады,
Кытай кыйла, бул жалгыз
Кызыкты кымбат баштады,
Кырк жайсаң баштык Жоон алпын
Кыраан Манас кабылан
Кыргын кылып таштады.
Кызык уруш кылышып,
Кылчайбастан урушуп,
Күн мезгилин алган жок,
Күнүндө тынып калган жок.
Чыканактап уйку албай,
Чырм этип тынч албай
Чындап Манас урушуп,
Канкордугу билинди.
«Кан ичер көк жал экен» - деп,
Чоң атагы Манастын
Бээжиндин Эсенканынын
Даңзасына чийилди.
Кыргынды кызык баштады,
Эсенкандын элчисин,
Катуу сакчы жерчисин,
Койбой кырып таштады.
Мындай дүмөк ким билген,
Кырааның Манас барында
Кытайга салган чоң дүрбөөн.
Көргөндө болбойт эч арман,
Канкор Манас жомогу
Калмакка салган чоң жаңжал.
Өзү Алтайда туулган,
Он экиге келгенде
Ойронуң салды чуулган.
Кара калмак, манжуунун
Өзөнчөсүн өрттөдү,
Кочкуларын коройтту,
Баатырларын башкача
Койбой кырып соройтту.
Кара сууга кан куйду,
Тулаңдуу жерди тутантты,
Өзөнчөнү майлады,
Өчөшкөндү жайлады,
Белестен Манас толгонду,
«Манас келет» дегенде
Тилди билген балдары
Дым ыйлабай сооронду.
Катылган тирүү калган жок,
Каканга салды чоң дүмөк
Өлгөн менен арман жок,
Башта Манас жогунда
Кара калмак, ал манжуу
Кырк үйлүү кыргыз шордууга
Кызыкты мыктап салчу экен,
Ат менен сулуу кызынан
Жылында алым алчу экен,
Ал алымын бербесе
Билгендерин кылчу экен,
Кара калмак, манжуу журт
Койбой сабап урчу экен.
Кечээ Манас он экиге келгенде
Каарды катуу салыптыр,
Эсенкандын келгенин,
Зордук кыла бергенин
Кыргын кылды соройтуп,
Кыйласын союп торойтуп,
Кыргынды кызык баштады,
Кочку, Дөңгө чоң алпын
Койбой кырып таштады.
Каардуу катуу чыр салды,
Топурактын жонунан,
Тозоку Жолой колунан
Миң төөдө чайын бир алды,
Кесирди кенен баштады,
Кечилдерин кержейтип,
Кесирине тийгенди
Малча биттеп таштады.
Айдардуусун аймады,
Таш сайынган мыктуусун
Такыр кырып таштады.
Кан Манаска катылып,
Улугунан кан өлдү,
Канкор шерге катылып,
Кармашкандын баары өлдү.
Жору куйрук Жоон алп
Талкан болуп өлгөнү,
Балбандардын өлгөнүн
Кайчы кулак Каман алп
Жолой экөө көргөнү,
Көрүп алып эр Жолой
Каман алпка айтты кеп,
Ачбуудан оозун бурганы,
Каман алптын өзүнө
Арманын айтып турганы:
«Өзүм Жолой болгону,
Жолой атка конгону,
Кара калмак калк элем,
Каканчылуу Бээжиндин
Чоңдугу тоодой алп элем,
Кең өзөндүн карагай
Оргон Жолой мен элем,
Кез болгонду талкалап,
Соргон Жолой мен элем,
Жеке өзөнгө ээ болуп,
Конгон Жолой мен элем,
Кармашканды соо койбой,
Соргон Жолой мен элем,
Чынмачынга Каканга
Коргон Жолой мен элем,
Чоңдугум тоодой эр элем
Жолукканды жанчтаган
Жолборско чалыш эр элем,
Жолукканды мент кылган
Коргон Жолой мен элем.
Жоону бүгүн көргөнүм,
Чамам чарчап, ал кетип,
Кордукту бүгүн көргөнүм,
Атагым бар Бээжиндин
Аябаган дөөсү элем,
Беттешкенге барчу элем,
Эсенкан буйрук кылганын
Бет алып байлап алчу элем,
Чаар ат минген бурутту,
Бурут мени курутту,
Оң далымдын бети ооруйт
Ики, кокуй, катыгүн!
Баякы өпкөмдүн бир жак чети ооруйт.
Үү - деп, ийсем оозуман
Өжөк-өжөк кан кетти,
Ичим күйүп өрт болуп,
Жолоюңан жан кетти.
Ичи-тышым чок болду,
Эми жетип бир сайса
Тоодой Жолой жок болду.
Өзүм Жолой болгону,
Беттешкенди соргону,
Жети батман буудай жеп,
Дан жыттанган кул элем,
Жети миң дөө өлтүрүп,
Мен дагы кан жыттанган эр элем,
Сегиз батман буудай жеп,
Дан жыттанган уул элем,
Жеткен жерди көп сойгон
Мен дагы жин жыттанган эр элем.
Өлөргө Жолой аз калдым,
Кетериме так калдым,
Бүгүн өчөрүмө аз калдым,
Башым челек кан болду,
Бүткөн бойдун баарысы
Былкылдабай шал болду.
Жандан жаман түңүлдүм,
Буруттун Манас канкору,
Бузуку тууган анткору,
Жан коюучу жан эмес,
Бекер туулган бала эмес,
Ушул Манас чоңойсо
Каарды катуу салат бейм
Өрттөнүп өлгөн бул бурут
Капкайда кегин алат бейм,
Жолукканды жоготуп,
Курмандыкка чалат бейм,
Кагыша кетсек өлөрбүз,
Чынмачынды Каканчын
Өлбөй жүрсөк токтой тур,
Өрттөнүп кеткен буруттан
Иттей кордук көрөрбүз.
Жалындуу бузук көзү бар,
Беттешкен менде оң болбойт,
Кызыталак бурутка
Бет алган киши соо болбойт.
Бул чуулгандуу буруттун
Коюлган аты «Чоң Жинди»,
Үйүң күйгөн буруттун
Бул амалын ким билди?
Сынчы менен мен келбей,
Жакыптын уулун бир көрбөй,
Капыя калган экемин,
Баласын мурун бир көрбөй
Сокур болгон экемин.
Өзүм Жолой болгону,
Жолой атка конгону,
Мындай балаа көрбөдүм.
Өз дүйнөнү чачалы,
Жолуң каткан балага
Жолобостон качалы.
Беттешип менде жеңеби,
Кызыталак канкорго
Теңелген үйүн көрөбү?
Канкор экен, шер экен,
Он эки мүчө тең экен,
Ушул Манас чоңойсо
Буланы бузуп албайбы,
Бузукту катуу салбайбы,
Аман турса Бээжиндин
Кандыгын тартып албайбы!
Бейпай салат куу башка
Өзүм Жолой болгону,
Жолой атка конгону,
Ачбууданды мингени,
Айкырып жоого тийгени,
Жолуккандын баарына
Жоболоңду салчу элем,
Кезиккенди талкалап,
Кейитип байлап алчу элем.
Өзүм Жолой болгону,
Бул буруттун колунан
Өлүп кала таштадым,
Эрбеңдеген эки кол
Өйдө болбой шал болду,
Челектей болгон кайран баш
Жарылып кара кан болду.
Кабыргам кетти быркырап,
Чымындай жаным чыркырап,
Омурткамдын кошмосу
Бул бурут айза сайганда
Бөлөк-бөлөк бөлүндү,
Кызыталак буруттун
Капырай кыйындык жайы көрүндү.
Көз жумулуп өлбөдүм,
Кан Жолой атка конгону
Каардуу мындай көрбөдүм.
Кайраты мыктуу, заары күч
Канчаларды кылды түз,
Кармаша турган жоо эмес
Бул буруттан күдөр үз.