Манас - Саякбай Каралаев - 52

Калың бурут бусурман
Кайра тартып чуркурап:
«Эми өлдүк» - деп буркурап,
Муну көрүп көп кытай
Кайта каптап кетерде,
Аттан түшкөн үч эрди
Тирүү байлап кетерде,
Акбалтайдын Чубагы
Жалгыз кирди салышып,
Көрүнгөн манжуу, көп кытай
Аралап кирди алышып.
Бекитилүү Бээжиндин
Бели келип калыптыр,
Баштагыдан башкача
Эли келип калыптыр,
Арслан көк жал Чубакты
Ортосуна алыптыр.
Камалып Чубак калганда
Муну көргөн киши жок,
Бет-бетинен урушуп,
Кыйрашып кеткен кырк чоро
Чубак менен иши жок!
Калың кытай биригип,
Аттан түшкөн үчөөнү
Азыр байлап аларда,
Азизкандын Алмамбет,
Улак кандын Сыргагы
Аябай кыргын салган шер.
Кызыл канга малынып,
Кытай менен салышып,
Жөөлөп турган үч эрди
Ажыратып алган жер.
Каптаган кытай эл экен,
Түгөнөт десе түтөгөн
Түгөнбөгөн көп экен.
Алмамбет менен эр Сыргак
Бусурмандын бели экен,
Ажалды ойлоп койбогон,
Адамдан чыккан шер экен.
Акбалтайдын Чубагы,
Буруттардын чырагы
Арага кытай алыптыр,
Тикен алпы башы болуп,
Тегеретип калыптыр.
Миңдеп айза бир тийип,
Эси ооп шылкыйып:
«Эрендер кайда кеткен?» - деп,
Эки жагын алактап,
Издеп жүрөт Алмаңды.
«Кытай кыстоо кылганын
Алмамбет, Сыргак көрсө», - деп,
Башын чайкап оолжуп,
Оозунан чыккан көк түтүн
Тумандай болуп буркурап,
Карап турду эр Чубак
Эки көзү жалдырап.
«Ушунетип турганда
Аккула оозун бурсачы,
Арсланым Манас кабылан
Кашымда карап турсачы!
Анан кийин өлсөмчү,
Ушундай кордук көрсөмчү!»
Оозун жыйып алгыча
Келе жатат жүгүрүп,
Керигин Тикен түйүлтүп.
Муну Чубак көргөндө
Кетти жандан түңүлүп.
Буйрук кылды кытайга:
«Аткыла, - деп, - Чубакты!»
Ошондо кытай жабыла
Жамгырдай кылып жаа тартты,
Мөндүрдөй кылып ок атты.
Бир жагынан көп кытай
Кылыч сууруп кынынан,
Айбалта ала сабынан,
Айзалары кылкылдап,
Каптап калды былкылдап.
Эми ошондо Алмамбет,
Улак кандын эр Сыргак:
«Бээжинге келип урушуп,
Берен Чубак сырттандан
Ушу жерде айрылып,
Таласка кантип кетебиз?
Тобокел!» - деп айкырып,
Токтоно албай эки шер:
«Чубакелеп!» бакырып,
Кумурскадай кытайга
Аралашып алды эми,
Караса көзгө илинбейт,
Топурак учуп тоз болуп,
Кайсы экени билинбейт.
Каарданып Тикен алп
Эр Чубакка жетерде,
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өтөрдө,
Адис болгон Алмамбет
Тикен алпты бет алып:
«Кемеринин чети, - деп,
Өпкө-жүрөк бети, - деп,
Алтын ээр кашы», - деп,
Октой жетип Алмамбет
Айза менен бир койду.
Алдындагы кериги
Мүдүрүлүп өттү эми,
Башындагы калканы
Учуп жерге жетти эми.
Ошо кезде Тикен алп
Ээринен эр кетип,
Үзөңгүдөн бут кетип,
О! - дегенде оозунан
Өжөк-өжөк кан кетип,
Денесинен ал кетип,
Азизкандын Алмамбет
Аянбай муштап өтүптүр.
Жүрөктүн жүлүн, дүлөйүн
Жара берип кетиптир.
Жанталашып оолжуп,
Жалдырап Тикен турганда
Жана Сыргак жетиптир,
Жеткен жерде Аркескен
Сууруп алып кабылан
Тикен алптай балбанды
Башка чаап өттү эми.
Башы кетти быркырап,
Тикен өлүп калганда
Тиктеп турган кытайдын
Теңирге үнү угулду,
Боз ала кызыл туу болуп,
Бүткүл каптап чогулуп,
Каптап кирди согушка,
Коңурбайы баш болуп,
Дагы кирди согушка.
Кырк кан эли кытайлар
Өлөт десе өөрчүдү,
Өлгөн сайын күчөдү,
Түгөнгөн сайын түтөдү,
Түбүнөн Бээжин күчөдү.
Кабар берди Карыкан:
«Тикен балбан өлгөн соң,
Баарың бирдей кырыл!» - деп,
Топон суу тоздоп кирбеген
Толгон Бээжин тукуму
Толук баарың жыйыл!» - деп,
Буйрукту каны берген соң,
Урушпай карап турабы!
Күндө тынып калбастан,
Күн тынымын албастан,
Талаанын бети чаң болуп,
Капыр менен бусурман
Кайраттанып согушту.
Кайраты жогу маң болуп,
Айза колдо кайышып,
Аянбастан сайышып,
Жайнап жаткан жарадар,
Өлүп жаткан мындан көп:
«Минтип турса элимдин
Түбүнө бурут жетет! - деп,
Кытай менен манжууну
Тукумсуз кырып кетет», - деп,
Көптүккө салып Коңурбай,
Токсон уруу эл каптап,
Тоо томкоргон сел каптап,
Калың кытай жетти эми,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Топурак көпкө чачабы,
Алек болуп кетти эми!
Эрлер жүрөт урушуп,
Көп өлүккө жирелип,
Тизесинен аттары
Кызыл канга боёлуп,
Күчөп кытай келгенде,
Ошондо Сыргак кабылан
Токтобостон кисесин:
«Тобокел!» - деп курчанып,
Толгон кытай, манжууну
Токтотту кайра кол салып.
Сыргак тозуп турганда
Чубак кирди аралап,
Тогуз күнү урушуп,
Чубак чыкты боёлуп,
Токсон жерден жара жеп.
Тоодой Чубак чыкканда.
Ажал-өлүм казатка
Кең-Таластан келгенде,
Калың бурут бусурман
Кабылган экен азапка.
Аргынкандын Ажыбай,
Мингени күлүк Карткүрөң
Алтымыш асый толуптур,
Чылбырын жоого чалдырбай,
Чындаган жоого алдырбай,
Аралашып казатка
А да кирип урушту.
Ажыбай кирип барганда
Камышты көр, селди көр,
Каптаган кытай элди көр.
Булуттан ылдам топту көр,
Бурулбай тийген окту көр.
Алты күнү аралап,
Ажыбай чыкты боёлуп,
Алтымыш жерден жара жеп.
Ажыбайдын артынан:
«Тобокел!» - деп бакырып,
«Манастап!» ураан чакырып,
Жети күнү аралап,
Жетимиш жерден жара жеп,
Ырчы уул чыкты кан болуп.
Ыргалалбай дал болуп.
Кырктын башы Кыргыл чал,
Кыркында көпкөн мыкты чал,
Кыялы терс болбосо
Айзакерден ыктуу чал,
Эки күнү аралап,
Эчен жерден жара жеп,
Башы челек кан болуп,
Бүткөн бойдун баарысы
Былкылдабай дал болуп,
Кайта келди согуштан.
Баабединдин баласы
Баатыр тууган Байчоро,
Аксур менен ойнотуп,
Ар кимисин сойлотуп,
Аралап кирди кытайды.
Кезигерге кезикпей,
Жөө желдетке кезигип,
Алты күнү салышып,
Аянбастан урушуп,
Аксур кулап жыгылып,
Байчорону жөө желдет
Баары каптап кетти эми,
Ажыратып атынан
Колго түшүп кетти эми.
Муну көрүп баягы
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп Алмамбет,
Жөө желдеттен бирөөнү
Жеткен жерден кулатып,
Жетип коштоп Алмамбет
Астындагы Аксурду
Алып чыкты чуратып.
Мунарык болгон талаада,
Кумурскадай көп колдо:
«Байчоро!» - деп бакырып,
Токтоп жүрөт Алмамбет.
Калың кытай, манжууга
Улак кандын Сыргагы
Чындап кыргын салыптыр.
Чымчыктайын бөктөрүп,
Байчорону эр Сыргак
Тартып алып кытайдан
Ала качып калыптыр.
Азизкандын Алмамбет
Коштоп жүргөн Аксурду
Туура тартып берди эле,
Берен Сыргак баатырың
Аксурга аман мингизип,
Алып жүрүп кетти эми.
Аты уйкаш Сыргак, Алмамбет Арслан тууган кара көк,
Алышканда арыбай,
Чабышканга чарчабай
Жайнаган кытай, көп манжуу
Жанына жакын келгизбей,
Бусурманга тийгизбей:
«Ысылам!» - деп бакырып,
Кырып-жоюп сапырып,
Тозуп жүрөт кытайды.
Күчөп кытай келгенде,
Азизкандын Алмамбет
Каарданып бакырып:
«Кел, Сыргак!» - деп чакырып,
Азирет тийбес Чоң-Бээжин
Урушабыз, - деп жүрүп,
Алда канча жара жеп,
Атыша албай жоо менен
Кансырап кетер бекенбиз?
Бээжинге карай кайрылып,
Берендерден айрылып,
Сыргагым, бейпай болор бекенбиз?
Толгон кытай козголуп,
Тозокту кытай салыптыр.
Колодон кылган бурканды
Аса байлап салыптыр,
Кайра тартып кетпеске,
Ант кылышып көп кытай
Көгөрүшүп калыптыр.
Кайра качкан кытайды:
«Кайта жүрүп уруш», - деп,
Коңурбай калча түгөнгүр
Камап айдап алыптыр.
Капкараңгы түн келет,
Кан агызар кол келет,
Кара жанга зор келет, Сыргак!
Бээжинден күткөн чоң келет,
Эсепсиз аскер мол келет,
Түркүн-түркүн эл келет,
Түк койбой каптар сел келет!
Кандай заман, кандай күн
Талак кылып бутумду,
Таштап такты, журтумду
Бурутту карай качканда
Көргөмүн далай баатырды,
Кайнаган кытай капырды.
Каптап кирип келгенде
Кытайды сүрүп жапырдым,
Көптүгүнөн салышып,
Калың манжуу, көп кытай
Башыма салган болучу
Кара күн заман акырды.
Ошо кытай эл ушул,
Жүрөктөгү чер ушул!
Кызыл канга боёлуп,
Кылчайбастан артыма
Жүрүп кеткен мен ушул!»
Ошондо Сыргак мындай дейт:
«Тозбогун, Алмам жолумду,
Коё бер, Алма, колумду!
Каптап келген кытайга
Качырып айза сунайын,
Каары катуу дозоктон
Жанымды азат кыламын.
Ажалым болсо кытайдан
Атышып жүрүп өлөмүн,
Чымын жаным барында
Чын-Бээжинде кытайды,
Чыркыратып балдарын
Быт-чыт кылып бөлөмүн,
Талкалабай кытайды
Таласты кантип көрөмүн!
Алөөкөнүн Коңурбай
Аянышпай салышып,
Ыгын таап Калчаны
Көк шилиден аламын,
Колума тийсе Калчаны
Курмандыкка чаламын!
Коңурбай канын чачпастан
Кантип бурут барамын!»
Болбой Сыргак турганда
Каныкей берген ок өтпөс
Согуш кийими бир бөлөк,
Биттеп-куштап кетет, - деп,
Кирдин кийими бир бөлөк,
Чаңдын кийими бир бөлөк,
Өрүүлүктө, тынчтыкта
Кандын кийими бир бөлөк.
Калпак өркөч кара нар
Кан Манастын Желмаян
Жүктөп келген соот тон Жакасы алтын, жеңи жез,
Кош бадана, торгой көз,
Күдөрү күрмө, кең жака.
Калаанын баарын чалдырган,
Соот тонго салдырган.
Тиштеп ныктап Каныкей
Кашка тишин сойдурган,
Тиктеп көзүн айырбай:
«Кайсы жер бошоң болду? - деп,
Кара көзү коюлган.
Кытай кыргын саларын
Биле келген чоролор
Болот кылыч байланып,
Жоо-жарагын шайланып,
Чоролор минтип турганда
Кайратты Калча кылыптыр,
Калың кытай, манжууну:
«Каптагын!» - деп кылычтап,
Астына айдап алыптыр.
Жер жүзүндө чөптү көр,
Чөптөн калың көп кытай
Кумурскадай жыбырап,
Кумчалык сансыз көптү көр!
Таш сайынган кытайдын
Тазалары бөлүнүп,
Күрмө кийген манжуунун
Күжүрмөнү көрүнүп:
«Мөндү!» - деп ураан чакырып,
Жерди жарып бакырып,
Жайнап кытай калганда
Баштагыдан миң эсе
Артык болуп жабылып.
Мынчалык колду көргөндө,
Азгынакай бусурман
Кетти жандан түңүлүп,
Кеңеш кылып буруттар
Кеп, акылын кылышып,
Атадан жалгыз болгонуң,
Артыңда тууган жок болсо
Азыр кеткин жериңе.
Алым начар дегениң
Атышам, - деп, бөөдө өлбөй
Азыр кайткын жайыңа!
Искендер изин салбаган,
Сулайман сурак албаган,
Ар ким сурак албаган
Түгөнөт десе түтөгөн,
Түбүнөн бери күчөгөн,
Түгөнбөс кытай эл экен,
Өлгөн сайын өөрчүгөн,
Каптап кетер сел экен.
Бекер мындай жыйылып,
Бейлебестен кырылып,
Бейажал өлүп кетпегин.
Өлгөнүңдөн калганың
Жете көргүн Таласка,
Кордук көрүп калдык, - деп,
Айта көргүн Манаска!»
Араң жүргөн бусурман
Кайра тартты чуркурап,
Кайратсыз жашык буруттар:
«Кандай заман болот?» - деп,
Кетип барат буркурап.
Бурут минтип кеткенде
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы,
Арслан тууган Алмамбет
Күндү жайлап ийгенде
Борошолоп шыбыргак,
Күндүзү бүркөк, түнү ачык,
Жаканын баары жамгырлап,
Бөксөнүн баары мөндүрлөп,
Жөө тумандай түштү эле,
Күн көрүнбөй күүгүмдөп,
Ай көрүнбөй бүлбүлдөп,
Көктөн булут сабалап,
Жер бетине камалып,
Күн көрүнбөй түн түшүп,
Көрө албастан жан-жагын,
Кыйкырганда үн жетпей,
Үн жетсе да көз жетпей
Жайдын күнү кыш болду,
Жайылган суулар муз болду,
Кийими жука кытайлар
Кыңшылаган кыз болду.
Ушинетип күн жайлап,
Каптап калган кытайга
Качып кеткен бурутту
Көрсөтпөстөн Алмамбет
Тозуп турду жол кармап.
Тозуп Алмаң турганда,
Токтобой кытай каптады
Каарланып жапырып,
Калың журттун баарына:
«Каптап кет!» - деп, Коңурбай
Кабар салып чакырып,
Кырк кандын эли кытайга
Кыстоо салды Коңурбай.
«Кылчайбай журтум, кыргын, - деп,
Өзү тийген бурутка
Кызыкты минтип кылгын», - деп,
Коңурбай мындай дегенде
Кылычтары кылкылдап,
Айза башы былкылдап,
Зубун-зубун кытайлар
Зубуну менен бөлүнүп,
Мергендери жабылып,
Дөөлөрүнүн баарысы
Чет-четине камынып,
Каптап кытай калганда
Жердин үстү чаң болуп:
«Заман кандай болот?» - деп,
Эрдин баары дал болду.
Жайнап келген мергендер
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Жабылмак болду бурутка.
Топон суу жүрбөс Чоң-Бээжин
Топ-топ болуп бөлүнүп,
Токтобой уруш салды эми.
Манас кандын кырк чоро
Качкан журтту куудурбай,
Алдынан тозуп алды эми.
Иреттешип урушуп,
Кайра тартып калышып,
Кайран Алмаң бет болуп,
Качпай туруп салышып,
Эрендердин баарысы
Айзалашып топ бузуп,
Ажалы жеткен кээ бир жан
Атышып жүрүп окко учуп,
Былкылдап кытай жыйылып,
Мыктап уруш салыптыр,
Мыкты тууган Коңурбай
Ошол элдин баарына
Кабар берип калыптыр.
Эр баш сайын экиден
Бышырган кирпич бериптир.
Орто жери урушуп,
Эки чети бурутту
Тегеректеп калыптыр.
Тегерегин чеп кылып,
Тегеректеп аларда
Казып коюп орлорун,
Кайнатып чогуу шорлорун,
Кырк чорону курчашып,
Чогуу байлап аларда
Чочуп кетти Алмамбет.
Бир бирине каралаш,
Алмамбет, Чубак аралаш,
Серек, Сыргак аты уйкаш,
Ээрчиткени кырк чоро,
Сыргакты коюп артына,
Каптап келген кытайдын
Каршы коюп бетине,
Ордун салын дыр коюп,
Ит-Өлбөстүн чөлүнө
Кирип келди чү коюп.
Жапалак учпас жолдорду
Бек бекитип алышып,
Кытайды карыш жылдырбай,
Бусурманга жолотпой,
Ит урушун салды эми.
Кандуу канга бөлөнүп,
Каптаган кытай колу экен.
Каптап күчөп калган соң,
Ээр белдей кайкыга
Качкан бойдон эр Сыргак
Араң чыкты жөлөнүп,
Азизкандын Алмамбет
Алыстан көрүп кытайды
Алдыга салса акжолтой,
Астында жүрсө сан колдой,
Дүмөк салган кытайга
Качырып кирип Алмамбет
Аралашып алды эми.
«Ысылам!» - деп, бакырып,
Уй куймулчак Сарала
Уюлгутуп Алмамбет,
Кууп келген кытайды
Уйгу-туйгу түшүрүп:
«Дин ислам!» - деп, бакырып,
«Манастап!» - ураан чакырып,
Кайра айдады сапырып.
Сарала менен ойнотуп,
Бет алганын кытайдын
Кырып жүрөт сойлотуп.
Аябай Алмаң киргенде
Топурак көр, чаңды көр,
Топ-топ болуп жыгылып,
Өлүп жаткан жанды көр!
Суудай болуп шыркырап,
Агып жаткан канды көр!
Арсландай болуп бакырып,
Аралап жүрөт кытайды
Алмамбет көк жал шерди көр!
Аттарынан айрылып,
Алапайын табалбай,
Акыл азап, маң болуп,
Топ-топ жаткан жөөнү көр!
Каптаган калың кытайды
Чымынчалык көрбөстөн,
Алмамбеттей дөөнү көр!
Кытай сансыз, бу жалгыз,
Кызыталак кытайдын
Кылмышы барбы теңирге?
Кыстоо салып, камоолоп,
Тирүү кармап алчуудай.
Алуучу болсо Алмаңдын
Башына бузук салчудай,
Каптап кытай чу койду.
«Кадырлаш Чубак кайда?» - деп,
Кайра тартып дыр койду.
Ат соорусун салды эми,
Артынан түшүп көп кытай
Аянбай кууп калды эми.
Кууп кытай жетерде,
Такыр каптап өтөрдө,
Узун бойлуу, кең далы Кабарыңда бар бекен
Кан Балтайдын Чубагы
Алышса адамдын алы жетпеген,
Атса мылтыктын огу өтпөгөн,
Жоо көрсө токтоп калбаган,
Ойгуттардын кырааны,
Миң айзаны бир жеген
Жарасы бар этинде,
Айыгып алып жарадан
Кытай менен беттешүү Эр Чубактын шертинде.
Көк ырапыс тон кийген,
Көгаладай ат минген
Качырып кирди сан колдой.
Чымындай жанын аябай:
«Манастап!» - ураан чакырып,
Кумурскадай калың кол
Кумдай болуп, көп кытай
Калың колду баштаган
Алты миң кытай, миң калдай,
Ак сакалы Коңурбай.
Качырып Чубак калганда
Кабагым дебей, каш дебей,
Качырып чыкты Коңурбай.
Каарданып бакырып,
Балбандарын чакырып:
«Капта, калдай, капта! - деп,
Кан Балтайдын Чубагын
Тирүү кармап алалы,
Башы-көзүн ширилеп,
Карыкандын алдына
Тартуу кылып баралы!
Карыкандан суранып,
Калың черик бергин, - деп,
Кол чакыртып алалык.
Качырып калган бурутка
Кыяматты салалык,
Айдап барып Таласка
Кызы эмес буруттун
Катынын талап алалык!
Мурун качкан буруттун
Кызыл канын чачалык,
Кылчайбас кылып бурутту
Кырып-союп, жанчалык!
Белдеринен бүктөйлүк,
Бейбаш, тентек бурутту
Булап алып буласын,
Бээжинди көздөй жүктөйлүк.
Мелтиретип айзаны
Бек кармагын чыңданып,
Олоң менен башыңды
Оңдоп алгын тыңданып.
Кайра качып калганың
Өлбөй калам дебегин!
Абайлачы балбандар,
Алмамбет, Чубак, Сыргагы
Буруттун аскер бели экен.
Буруттугу болбосо
Жер жүзүндө адамды
Буй кылуучу шер экен.
Буруттардын Чубагы
Көптөн бери согушпай,
Бууругуп калган кези экен!»
Калча сүйлөп турганда
Качырган Чубак турабы,
Көгала менен зыргытып,
Көп кытайды дыргытып,
Коңурбайдын жанында
Такоолдогу миң калдай,
Калдайына жеткенде
Эчен-эчен эр сайып,
Эчени кабат бир сайып,
Кытайлар ыктап жөнөлүп,
Кырып жүрөт эр Чубак
Кызыл канга бөлөнүп.
Кайра качкан кытайды
Каарданып Коңурбай
Бирин кайта качырбай,
Сабап жүрөт айкырып,
Качканды Калча токтотуп,
Качпаганды эр Чубак
Союп жүрөт онтотуп.
Ортосунда көп кытай
Иргилип калды качалбай,
Тамшанганда кан татып,
Камбылдары камынып:
«Кармайбыз», - деп Чубакты
Калың кытай, көп манжуу
Каптап калды жабылып.
Таталашып көп кытай,
Далай айза салды эми,
Алмамбет менен Сыргак жок,
Арада Чубак калды эми.
Катынын кара баскандай,
Куугуну жакын калгандай,
Кытайлардын Коңурбай:
«Мөндү, мөндү, мөндү!» - деп,
Мөндүлөп ураан чакырып.
«Кармагын! - деп, Чубакты
Каарданып бакырып.
Калың кытай, манжууну
Кайран Чубак көк жалың
Коңурбайдан бөлөгүн
Көпөлөкчө көргөн жок.
Коңурбайды бет алып,
Айза сунуп, бет алып,
Калмак ээр кашы, - деп,
Как жүрөктүн башы, - деп,
Чындап коюп өттү эми,
Алтын кисе чети, - деп,
Өпкө, жүрөк өзү, - деп,
Коңурбай коюп өттү эми,
Коңурбайдын соңунан
Сансыз кытай жетти эми.
Коңурбайы баш болуп,
Кумурскадай кыжылдап,
Кумдай болуп быжылдап,
Тегеректеп кетти эми.
Жалгыз жүргөн эр Чубак
Санаа тартып бүгүлдү,
Чымын жандан түңүлдү.
Айза менен сайганын
Кайта кагып жолотпой,
Айбалта менен чапканын
Боюна жакын ченетпей,
Кылыч менен жан жагын
Кылча жанын аябай,
Кагып жүрөт эр Чубак.
Аянбай жүрөт Коңурбай,
Алек болду эр Чубак.
Эки көзү алактап,
Эси кетип дал болуп,
Эңгиреп Чубак турганда
Атышканда акжолтой,
Алышканда сан колдой,
Кара калпак кыргагы,
Кан Манастын Сыргагы
Каарданып бакырып,
Камап турган кытайды
Эр Чубактын үстүнөн
Сүрүп чыкты жапырып.
Оозу-мурдун жаланып,
Арсландай айкырып,
Айдап жүрөт эр Сыргак.
Калың кытай, манжууну
Кызыл канды агызып,
Жайлап жүрөт эр Сыргак.
Бөрү тийген миң койдой,
Бөлүп жүрөт эр Сыргак.
Жагалмай тийген таандай,
Жанын кылча аябай
Кырып жүрөт эр Сыргак.
Кезиккенин майдалап,
Кез болгонун айзалап:
«Кечилдин каны кайдалап?»
Айкырып жүрөт эр Сыргак.
Аянбастан арсланың
Ылаачындай тийди эле,
Сырт жагынан Сыргакка
Кан Балтайдын Чубагы
Караан болуп берди эле.
Какайлаган кытайды
Ителги тийген таандай
Ит-Өлбөстүн чөлүнө
Кайра сүрүп жапырып,
Кайран Сыргак кирди эми.
Чактаса чама келбеген,
Чарк келбес кытай эл экен,
Күрөшүп күчү жетпеген,
Күжүрмөн кытай эл экен.
Күркүрөп каптап Ай Жаң-Жуң,
Күүлөнүп жетип калыптыр.
Айкырыгы таш жарып,
Аянбастан кол алып,
Эсепсиз калың кол алып,
Жаңыртышып шер алып,
Жан аябас көк алып,
Ай Жаң-Жуң келип калыптыр.
Эки алпы келгенде
Колу колго кошулуп,
Жердин жүзү жошулуп,
Селдей болду көп кытай.
Калыңдыгын карасаң
Уч-кыйырына көз жетпей,
Көлдөй болду көп кытай.
Ар манжуусу бир бөлөк,
Калың кытай, манжуунун
Канчалары кырылган.
«Буруттарды кырсам», - деп,
Эрдин кесе тиштенип,
Армандуусу бир бөлөк,
Алыстан чалма уруучу
Аярлары бир бөлөк,
Түркүн кытай эл болуп,
Түгөнүшөр жер болуп,
Каптап кытай калганда
Акыл таппай алактап,
Амалы качып, эс кетип,
Кытай кирди жабылып,
Байламакка камынып.
Мунарык түшкөн топту көр,
Бузулбаган окту көр!
Окту Сыргак ойлобой:
«Өлөмүн» - деп санабай,
Өөдө-ылдый карабай,
Баштагынын бири жок,
Каптап калган кытайдын
Кайра качар түрү жок.
Качырып айза салышып,
Онун сайып түшүрсө
Туш-тушунан сайгылап,
Бир жүз айза бир тиет.
Күркүрөп чыкса Коңурбай
Көзүнө киши көрүнбөйт,
Күчөп кетет Ай Жаң-Жуң.
Ай Жаң-Жуңдун артынан
Айкырып келет Күн Жаң-Жуң.
Эки Жаң-Жуң кан чыгып,
Добушунан жан чыгып,
Беттеп Сыргак сайганда
Айза сынып бүктөлүп,
Жалгыз жанга күч келип,
Жабылып кытай турганда
Жылкыда тулпар Алабаш
Сыргакты көздөй жүгүртүп,
Алмамбет, Чубак аты уйкаш:
«Ажал жетсе өлөлү,
Алыбыз келсе экөөбүз
Эсил Сыргак балага
Караан болуп берели!»
Ушундай деп, эки шер
Чымын жанын аябай,
Көп кытайга карабай,
Кууп кирди качырып,
Кытайдын заарын учуруп.
Качырып тийди кытайга
«Манастап!» - деп ураан чакырып,
Эки арслан бакырып,
Кыйкырыгы таш жарып,
Кыраандарың киргенде
Артынан бирге ат коюп,
Эр Манастын кырк чоро
Качырып каптап келгенде
Канды канга калышты,
Каптап келген көп кытай
Качпай туруп салышты.
Баягы берен Сыргагың
Көкчебич менен зыргытып,
Азизкандын Алмамбет
Аралап кирип арсландай,
Ар кимисин бир сайып,
Аттан айрып ыргытып,
Алмамбет чындап киргенде,
Сыргак кошо жүргөндө
Каптаган кытай токтолуп,
Кан Балтайдын Чубагы
Кырып жүрөт кытайды
Ок жыландай октолуп.
Орто жерин Алмамбет
Оюп кирип кетти эле,
Тегерегин эр Сыргак
Чоюп кирип кетти эле,
Качырып жанын аябай,
Кан Манастын кырк чоро
Бөлүп кирип кетти эми.
Согуш кылып турганы
Ит-Өлбөстүн чөлү ошол,
Томуктай болгон тоосу жок,
Токумдай болгон коосу жок,
Миздей жайык жер ошол.
Талаанын баары чыкылдап,
Толгон кытай эли ошол.
Көп кытай менен кыйрашкан,
Кан Манастын кырк чоро,
Алмамбет, Чубак, эр Сыргак
Арслан тууган шер ошол.
Толкуп кетсе көп кытай,
Тоскоол бербей дайрадай,
Жайпап кетер сел ошол.
Көптөн коркуп качпастан
Аздап барып Таластан
Алтоо бирдей тынбастан,
Алышып жүргөн эр ошол.
«Качпагын!» - деп, кытайды
Кыйкырып чыкты Ай Жаң-Жуң.
«Кырып сал!» - деп, бакырып,
Айдап чыкты Күн Жаң-Жуң.
Кача түшүп көп кытай,
Кайра тартып сабылды.
Аралашып кеткенде
Айбалта менен чабышып,
Кытай менен кырк чоро,
Айтылуу арслан үч бөрү
Былчылдашып салышып,
Тополоң учуп тоз болуп,
Кайсы экени билинбейт,
Караса көзгө илинбейт.
Асман кара чаң болду,
Жердин бети кан болду,
Көп кытай менен кыйрашкан
Кырк үч берен жан болду,
Эрдигине кубанып,
Эси кетип көп кытай,
Акылдан азып, дал болду.
Күн тынымын алган жок,
Күнү-түнү урушуп,
Ит-Өлбөстүн чөлүндө
Кылт этип даам алган жок.
Көбү төгүн, көбү чын,
Көрүп келген киши жок.
Бири төгүн, бири чын,
Билип келген киши жок.
Чыңыроон чыкпай кең жайдан,
Чымчык учпай кең сайдан,
Жоо кутулбас айзадан,
Керилген жайык жер экен,
Эсепсиз кытай эл экен,
Толкуп кытай киргенде,
Токтолбой уруш кылганда:
«Тобокел!» - деп, эр Сыргак,
Каарданып бакырып.
«Алмамбет, Чубак, беркел!» - деп,
Кырк чорону чакырат.
«Каптап кытай келет - деп,
Кайран жаным өлөт» - деп,
Бошотпогун белиңди,
Кетирбегин демиңди.
Кең-Кол, Талас боюнда,
Кан Манастын барында,
Жая кесип жечү элек,
Капкалуу кытай журтуна
Жалгыз татыйм - дечү элек
Кызыл айза, ач болот
Көөлөшөбүз дечү элек,
Кыркыбыз катар бир болсок
Жөөлөшөбүз - дечү элек.
Согуша турган тап келди,
Өлүшө турган чак келди!
Азирет тийбес Бээжинден
Алышпай кайра тартпайбыз.
Өлбөй киши калабы
Өлмөйүн кайта кайтпайбыз!
Бешенеде жазууну
Качан да болсо көрөбүз,
Таластан бери чыкканда
Ошол күнү өлгөнбүз!
Карап тургун, кырк чоро,
Айза кармап, топ бузам,
Ажалым жетсе окко учам!
Теги, ойлочу, кырк чоро!
Теңирим буйрук кылганда,
Жалаңкыч колун сунганда
Киргизбейби казган көр,
Батырбайбы кара жер!
Өлбөс адам болобу,
Качыргыла чоролор,
Айныбастан кирели,
Айгайлатып кытайды
Бээжинди көздөй сүрөлү!
Жаманына тийбейли,
Кандарын беттеп көздөйлү!»
Качырып калды эр Сыргак,
Кайраттанып бакырып,
Качырбай туруп калгандын
Жети атасы капыр, - деп,
Аралап Сыргак кирди эле,
Алтын кемер курчанып,
Айдай бетин ур чалып,
Аралап кирип жүрдү эми.
Быт-чыт кылып чаң салып,
Чалышып Сыргак турганда
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын Алмамбет
Жетиктеп белин курчанып,
Жети сан уруу кытайга
Жеке кирди кол салып.
Кан Балтайдын Чубагы
Качырып согуш салды эле,
Мунарыкты көр, чокту көр,
Бул үчөө кыргын салганда
Бузулбай тийген окту көр!
Казып койгон орду көр,
Кайнатылуу шорду көр!
«Какайлап!» - ураан чакырып,
Каптаган кытай колду көр!
Көк көрүнбөс чаңды көр,
Чаң ичинде көмүлгөн
Агып кеткен канды көр!
Түгөнгөн сайын түтөгөн,
Түптүү кытай элди көр,
Кылчайып кайра тартпаган,
Кырылышкан элди көр!
Каарданып бакырып,
Каптап кытай калганда
Кайра тозот кытайды
Улак кандын Сыргагы.
(Ааламга жетет чамасы,
Манас менен эр Сыргак
Ага-ининин баласы.)
Ошондо Сыргак кайран шер
Кыргын салып жулунуп,
Көкчебич буудан ат минип,
Кайра тартпай бек кирип,
Карсылдашып жүргөндө
Жыйырма бирде кайран жаш
Кыпкызыл канга бөлөнүп,
Кыйындык көрүп кайран баш.
Көк ырапыс тон кийген,
Көгала сындуу ат минген,
Узун бойлуу, кең далы
Качырып кирди бир жактан
Кан Балтайдын Чубагы.
Орто жерин Алмамбет
Оюп келип берди эле,
Эки четин эр Сыргак
Айдап келип берди эле,
Берендердин Чубак шер
Кырып келип берди эле,
Каканчындын Бээжинге,
Какайлатып кытайды
Кайра айдап сүрдү эле.
Казат кылып булардын,
Бек кагышып турган жер Ит-Өлбөс деген жер экен,
Кырк күнчүлүк жол экен,
Куу учканда куйругу,
Кулан жүрсө туягы
Такыр күйчү жер экен.
Чымчып жээр чөбү жок,
Чык этерге суусу жок
Ошо чөлгө барганда,
Кайраттанып Коңурбай,
Астынан Калча кан чыгып,
Добушунан жан чыгып,
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң
Жолдош болуп Калчага
Жолуккан экен оолугуп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Айныбастан качырып,
Алты миң кытай, миң калдай,
Ашкереси Коңурбай,
А дагы каптап жетти эми,
Бөйрөгүнөн Ай Жаң-Жуң
Канча зубун кол менен
А да каптап кетти эми.
Шамал чыгып оозунан,
Өрт төгүлүп көзүнөн,
Эчен-эчен эрди алып,
Күркүрөп кирди Күн Жаң-Жуң,
Темирдей курчап көп кытай
Ортосуна алды эми,
Айзанын учу чабышып,
Адамдын башы кагышып,
Кылычка кылыч тийишип,
Удургушуп жүрүшүп,
Ушундай казат болду эми.
Алөөкөнүн Коңурбай
Алгарага камчы уруп,
Качырып келет Чубакты.
Чын качырып жетерде,
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өтөрдө
Көрүп калды Алмамбет.
Астындагы Сарала,
Олбуй-солбуй теминип.
Оң-тетири камчы уруп,
Ошондо Алмаң жетишип,
Кендир курдун четине
Муштап келип өттү эми,
Ооп Калча турганда,
Жанындагы кырк төрө
Жөлөй качып кетти эми.
Айкырык салып Ай Жаң-Жуң
Алмамбетке жетти эми,
Боз кемердин чети, - деп,
Өпкөнүн төмөн бети, - деп,
Муштап келип өттү эми,
Алмаңды аттан түшүрбөй,
Акбалтайдын Чубагы
Аттан жөлөп өттү эми.
Кара калпак кыргагы,
Кан Манастын Сыргагы
Жети миңин майдалап,
Кезиккенин айзалап,
Алмаңды сайып, Ай Жаң-Жуң
Оңолуп жүрө бергиче,
Ай Жаң-Жуңдай баатырды
Боз кериктин үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Аттан түшүп салактап,
Эки көзү алактап,
Эстен кетип турганда
Эр Алмамбет көрүптүр,
Ач болотун колго алып,
Качырып Алмаң жеткиче
Тоодой болгон Жаң-Жуңдун
Башын чаап өткүчө,
Алөөкөнүн Коңурбай
Ай Жаң-Жуңга жетиптир,
Жетип атка мингизип,
Жел тийгизбей Жаң-Жуңду
Аман алып кетиптир.
Кандуу канга канышып,
Качпай туруп салышып,
Эчен-эчен эр өлүп,
Өлбөй тирүү жүргөндөр
Кызыл канга бөлөнүп,
Көөдөндү каптап чаң жетип,
Көбүнчө суусап, ал кетип,
Тулпар чарчап-чаалыгып,
Эрдин көзү карыгып,
Ээн калсын кытай журт,
Күчөп келет жабылып!
Күчөгөнүн көрсөңүз,
Кашаттанган кара кыр,
Кара кыр десе сел экен.
Баштагыдан канча көп,
Каптаган кытай эл экен.
Канаттуу карга кутулгус,
Каарданган кези экен.
Кайнаткан шорго туш болуп,
Бусурман кайгыланар кези экен.
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен дүйнө шок.
Сыргак калып тозууга,
Кайран жандан түңүлүп,
Кан Алмамбет баш болуп,
Кырк чоро качып чу коюп,
Атышкан менен арыбай,
Чабышкан менен чарчабай,
Чыканактап уйку албай,
Чырым этип тынч албай,
Ит-Өлбөстү аштырбай,
Бери кадам бастырбай,
Өлөмүн, - деп санабай,
Өткөрө тозуп кытайды
Жети күнчө турду эми.
Күн кылкылдап батканда
Кайра тартып дыр коюп,
Көрүнбөстөн чу коюп,
Кайра тартты Сыргак эр.
Астындагы Көкчебич
Адеп, чү! - деп жөнөсө
Баскан ташы быркырап,
Чоң казандай даңканы
Сыргактын төбөсүндө чыркырап.
Ооздугу кагылып,
Эти кызып Көкчебич,
Тал жибектей куйругу
Чаткаякта чабылып,
Таманы жерде тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Эңкейишке киргенде
Эликтей колу сайылып,
Өргө сала бергенде
Жал-куйругу жайылып,
Жер союлуп жошулуп,
Жеке калган Сыргак жан
Кырк чорого аман-эсен кошулуп,
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп калыптыр.
Кеткен изден айрылбай,
Эки жакка кайрылбай,
Кечилдин каны Коңурбай
Кенебей кууп калыптыр.
Токсон Бээжин козголуп,
Тоодой болгон Ай Жаң-Жуң
Тобу менен кытайды
Токтотпой айдап алыптыр.
Колу менен жасаган
Колодон кылган бурканды,
Ошону кудай экен, - деп,
Тооп кылып калыптыр,
Ээлигип кытай эл каптап,
Эмгекти башка салыптыр.
Жаңырыктын Жар-Кыя.
Жалгыз аттын чубама,
Сарала оозун бурду эми,
Азизкандын Алмамбет
Ит урушун салууга,
Бура тартып калды эми.
Ай Жаң-Жуң менен Күн Жаң-Жуң,
Артыкча эри Коңурбай
Жалгыз Алмаң көк жалды,
Жабылып каптап кетти эми.
Уй куймулчак Сарала,
Уюлгутуп кол салып,
Чыпка куйрук Сарала,
Чымырылтып кол салып,
Эңкейиштен эр сайып,
Эченин катар бир сайып.
Туура тартып бакырып:
«Манас!» - деп, ураан чакырып,
Туш-тушту көздөй сапырып,
Алысыраак жүргөнүн
Айза менен кулатып,
Беттеше жакын келгенин
Кылыч менен сулатып,
Тизелеше келгенин
Айбалта менен кыйратып.
Каптап кечил дыр коюп,
Жакынырак келгенин
Сыр бараң менен бир коюп,
Сыр бараң үнү чыкканда
Качып кытай дыр коюп,
Ит айбатын салышып,
Эс алышып чабышып,
Азизкандын Алмамбет,
Эчен-эчен алтынды,
Бөлгөн Алмаң эмеспи?
Энесин окко учуруп,
Келген Алмаң эмеспи?
Алтын тагын май кылган,
Бусурман динге кирбейт, - деп,
Атасы Азизканды жай кылган.
Талак кылган буттарын,
Талкалап кытай журттарын.
Эчен-эчен азапты
Мындан мурун кытайдан
Көргөн Алмаң эмеспи?
Кырылышып салышып,
Көнгөн Алмаң эмеспи!
Айры белес кайкаңдан
Ашкандан Алмаң коркпогон,
Алдындагы казатка
Чапкандан Алмаң коркобу?
Тозуп Алмаң турганда,
Токтобой согуш кылганда,
Ат соорусун салышып,
Бирөө кайра тартканда,
Бирөө калып урушуп,
Кытай кыстап кубалап,
Какайлашып жүрүшүп,
Кол алдында Күн Жаң-Жуң,
Койбой кууп Ай Жаң-Жуң,
Келберсиген Коңурбай
Коломочтоп айзасын,
Бурут качып калганда,
Ат соорусун салганда,
Айдай сары талаада
Кыжылдашып көп кытай,
Кумурскадай жыбырап,
Каптап чыгып келатат.
Ээн жайкын талаада
Кайнап чыгып келатат.
Эсеби жок калың кол
Жайнап чыгып келатат.
Жекеге калган Алмаңа
Күркүрөгөн Күн Жаң-Жуң:
«Качып жүргөн качкын кул,
Сени сайып алам!» - деп,
Кайрат кылар жан калбай,
Бурутка каран салам, - деп,
Таласка кеткен кыздарга
Дагы бир миң кыз кошуп,
Кайра тартып алам, - деп,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары бөлүнүп,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыраандары бөлүнүп,
Күрмө кийген манжуунун
Күн Жаң-Жуң тоодой көрүнүп,
Каш-кабагын карасаң,
Күүгүмдөгөн чөлгө окшоп,
Маңдайында эки көз
Жатып калган көлгө окшоп.
Чачырап тик муруту,
Айбалтанын сабындай,
Күн Жаң-Жуң алп баш болуп,
Каптап кытай кетти эми,
Жалгыз калган Алмамбет,
Жабалактап көп кытай,
Алды-артын курчашып,
Тегеректеп кетти эми.
Капталынан Ай Жаң-Жуң
Качырып айза салды эми,
Калың кытай, манжуунун,
Кабылан көк жал Алмамбет,
Күндөй бети жаркырап,
Ортосунда калды эми.
Астындагы Сарала
Мүдүрүлүп кылт этпейт,
Азизкандын жалгызы
Айза тийсе былк этпейт.
Туш-туштан тийген айзаны
Кылыч менен кыйратып,
Кыюусуна келгенде
Кыя чаап баштарын,
Кытайды жүрөт сулатып,
Алысыраак манжууну
Айза менен сулатып.
Андан алыс жүргөнүн
Сыр бараң менен бир атып,
Жер көрүнбөй чаң менен
Жеке жүрөт урушуп,
Калың кытай кол менен.
Жарып чыгып кытайды
Саралага сүйөнүп,
Бүткөн бойдо тамтык жок,
Кара канга бөлөнүп.
Алмамбет минтип калганда,
Кытай каптап турганда,
Кыйкырык чыкты ошондо.
Кытайлардын Коңурбай,
Ал аңгыча болбостон,
Акбалтайдын Чубагы,
Улак кандын Сыргагы:
«Кайрылбастан качканда
Кай муратка жетебиз!
Кабылан тууган Алмаңды
Кантип таштап кетебиз?!»
Шашып калды эки эрен,
«Кыстап кытай каптаса,
Кыраан көк жал Алмамбет
Кокус түшүп кетет, - деп,
Түшүп калса кытайга
Бөөдө өлүм жетет, - деп,
Кудай бизди урат, - деп,
Буруттун бели сынат, - деп,
Алмамбетке жетелик,
Ажыратып кетелик!» Деп, ошондо эки эрен
Аттын оозун жайышып,
Алмамбетке жетмекке,
Чу коюшуп жарышып:
«Манастап!» - ураан, үн салып,
Манжуу менен кытайга
Токтобой кирди кол салып.
Алмамбетти жибербей,
Тегеректеп турганда,
Аралап кирди арсландар,
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыйындарын кыйратып,
Кез келгенин сойлотуп,
Беттегенин бир сайып,
Жүрөккө айза ойнотуп,
Азизкандын Алмамбет
Беркилерди көргөндө
Медер кылып, бел байлап,