Манас - Саякбай Каралаев - 46

Көрбөйсүңбү бусурман!
Артыкча асыл уз алдык,
Каканчындын Бээжинден
Оймок ооз, бото көз,
Оолжуган сулуудан
Канча келин, кыз алдык.
Алтын менен күмүштү
Жүктөй албай биз калдык!
Агача келин, сулуу кыз
Үптөй албай биз калдык!
Чет-Бээжинди камадык,
Кытайдан кылымды бузчу эр кырдык.
Алмамбет, айкөл Манас бар,
Өлчөп көрчү, бусурман,
Баатыр Чубак баш болуп,
Өлбөгөн жерде калыштык.
Аянбай атыш баштадык,
Чет-Бээжиндин шаарына
Айкөл баатыр Манасты
Кан көтөрүп таштадык.
Ашка-тойго минерге,
Кылтылдатып жүрөргө,
Алтын менен такалуу
Аябаган жорго алдык,
Ал жоргонун артынан
Ургаачыдан узду алдык,
Эсенкандын Бурулча,
Эсепсиз сулуу кызды алдык.
Жаң-жуң кызы Бирмыскал,
Тартуу берип биздерге,
Топ кытайга чыр салдык.
Алдымдагы Көкчебич,
Канаты бар атым бул,
Калбай баары келсин, - деп,
Кабылан Манастын жазган каты бул!
Козголтуп журтту жыйсын, - дейт,
Олжого алган эки кыз,
Алмамбет менен Чубакка
Айкожо ике кыйсын, - дейт».
Бу кабарды уккан соң,
Айкожо, Кошой карысы,
Тегеректеп чуркурап,
Теңиз Сыргак баланы
Бусурмандын баарысы.
Ошол кезде карасаң,
Ыраңы чыгып толуптур,
Идерлүү тулпар, эр жигит
Байдасы тиер болуптур.
Кандын баары камынып,
Бир кудайга жалынып,
Ажал жеткен өлөр, - деп,
Азабы болсо тартар, - деп,
Азабы жок азамат
Түп-Бээжиндин шаарынан
Өлбөсө алып кайтар, - деп,
Буласын булап алабыз,
Көк жал Манас барында
Чоң урушту салабыз.
Алтынын талап чачабыз,
Бекитилүү Бээжиндин
Дарбазасын ачабыз!» Кайраттанып кеп айтып,
Сүйүнгөнү мындан көп.
«Искендер тийбес Бээжинге
Имериле жол жүрдүк,
Эгерде аман тартпайбыз,
Ажал жетсе Алдадан,
Бирибиз аман кайтпайбыз.
Кабары катуу жер деген,
Калың кытай эл деген,
Ал кытайдын ичинде
Кадимки Калча эр деген.
Көп кишиден биз уксак,
Көк букачан Мадыкан.
Кытай менен манжуунун.
Тилин билбес жан деген.
Астындагы буканын
Тумшугунда бир мүйүзү бар I
Манаска кубат бербесе,
Башкабыздан айла жок.
Каарданса Мадыкан,
Калкыбызды талкалап,
Каныбыздын баарысын
Байлап кетер жан деген,
Айкөл баатыр Манасты
Өлтүрүп, элин чабам, - деп,
Өзүбүз калдык азапка,
Кудай билет кайтышты,
Эсен-аман кайрылып,
Элге кайра тартышты.
Ар ким азар салбаган,
Алышка киши барбаган,
Айтылуу Бээжин ошо жер.
Азапка калып жатышкан,
Алакөөдөн биздин эл» Деп, ошондо сан колдон
Күйүнгөнү мындан көп.
Бир колдогон кан Бакай,
Журт башчысы карыя,
Акылы дыйкан дарыя,
Бакай туруп кат окуп,
Калкка угузуп бат окуп,
Кырк кандын эли Бээжинди,
Баарын окуп берген соң,
Токтобостон баарысы,
Ичинде Кошой карысы
Атка минди дүркүрөп.
Баары жапырт чуркурап,
Келген колдун баарысы,
Он башынын баарысы,
Ортого түшүп ороктоп,
Элүү башы эс билги,
Элүүсү менен бир бөлөк,
Алдыда жүрөт сороктоп.
Жүз башынын баарысы,
Жүргөн жүздөн бөлүнүп,
Ар кимиси ар башка,
Ыгы менен бөлүнүп,
Миң башысы бир башка,
Туусу колдо делбиреп,
Көргөн менде таң калып,
Көлдөй болуп калың кол,
Жүрүп кетти шаңданып.
Асман ачык, жер бүркөк,
Жердин бети көрүнбөй,
Талаанын баары чаң болуп,
Ою, тоосу тептегиз,
Кумурскадай жан болуп,
Адам түгүл, айбанат,
Канаттуу куш дал болуп,
Ошо колдун ичинде
Акылга дыйкан кары бар,
Айбыкпай жоону качырар
Азаматтын баары бар.
Урук-урук жан келген,
Бусурмандын колуна
Ыймам болуп берем, - деп,
Мекедеги Айкожо,
Адейи самап, ал келген.
Ушу колдун ичинде
Канча мыкты жаны бар,
Бусурман туусун көтөргөн,
Карыя Кошой дагы бар.
Бөлүнгөн тумшук урчукту,
Бөлүп кетип баратат,
Далай жердин соорусун
Көрүп кетип баратат.
Ак-Жолоочу бели, - деп,
Азамат жүрөр жери, - деп,
Жерин көрүп таң калып,
Жетик эрдин баарысы
Жоо-жарагын камданын,
Он эки кан бусурман,
Ар уруктан кан келген,
Ушул кандын ичинде
Баатыр экен кызыталак,
Буудайык кандын Музбурчак
Кары эмес, жаш экен,
Эр Манастан кийинки,
Эл бийлөөчү баш экен.
Көктө жылдыз боз экен,
Көк жал Манас, Музбурчак
Акыреттик дос экен.
Төмөнкү Кырым каны экен,
Ушу жылы Музбурчак
Жыйырма бешке илинип,
Жаңы келген чагы экен.
Астындагы мингени Телкызыл тулпар мал экен.
Буудайык кандын Музбурчак,
Өлүмдөн кайра тартпаган,
Өжөр баатыр жан экен.
Айчыгы алтын туу менен,
Айгайлаган чуу менен,
Телкызыл менен зыргытып,
Ошончолук көп колдон
Колун бөлүп Музбурчак,
Астына түштү бөлүнүп,
Арсландай көрүнүп,
Бастыра түшүп бакырып,
Жалгыз жанга билинтпей,
Жанындагы Көрөгөч,
Бери кел! - деп, чакырып:
«Билгич элең, Көрөгөч!
Мен билгенди билдиңби!
Мен көргөндү көрдүңбү?
Мен билгенди билбесең,
Жаным Манас туйгундун
Барып, Бээжин алды», - деп,
Баякылар калп айтат.
Каканчындын Бээжинде
Айбанбоз жүрбөй калганы
Манасты тегеректеп алганы.
Кызды олжо кылды, - деп,
Кыраан Сыргак баланын
Кызыктырып турганы Кыстоого Манас калгалы.
Бери келгин, Көрөгөч,
Тик кирип уруш салгалы.
Тирүү жанды аябай,
Тизеден кызыл кан кечип,
Бээжинге уруш салгандын
Кайдан калсын арманы!
Мындай сөздү уккан соң,
Артына салды Көрөгөч,
Алды түштү Музбурчак.
Эсепсиз кыйын эрлерди,
Бүлөп алды Көрөгөч,
Ала көөдөн дардаңды,
Мурун жетип барганың,
Катын-кызды алдың, - деп,
Сүрөп алды Көрөгөч.
Арам кыял кытмырын,
Айдап алды Көрөгөч.
Кээ бирөөн домбутуп,
Кетип барат Көрөгөч.
«Санаабызда Бээжинге
Мурун жетип баралы.
Санжыргалуу Манастан
Сары алтын менен кыздарын
Соогаттыкка алалык.
Он эки сан калың кол,
Ойлонсоңчу чечкиндер,
Эл алды болуп калалык!» Деп, ошону уккандар,
Боз мингени бир башка,
Болумдуу жанын аябай,
Дүркүн-дүркүн бөлүнүп,
Айзаны колго алышып,
Аттын оозун жайышып,
Ала качып аттары,
Эки колу карышып.
Ошо колдун ичинен
Бир бөлөгү сарт болгон,
Белге таңуу эл эмес,
Бек ишенер журт эмес,
Бел оорудай дарт болгон.
Асмандаган чаң келген,
Аз болгонсуп мындагы,
Ындыстандан да келген.
Музбурчактын артынан
Аргымагын кекейтип,
Көк кепичин тепейтип,
Селделерин калдайтып,
Сакалдарын жайкалтып,
Аргымагы түрсүлдөк,
Жоон өпкө күрсүлдөк
Сарттын колу жүрдү эми.
Бул аскердин артынан
Керегеси жыгачтан,
Түп атасы Алаштан,
Көк өтүгү өкчөсү,
Айдаркандын Көкчөсү,
Сары-Арканы жердеген,
Салмактуу кыйын эр деген,
Таруусун таштай актаган,
Катынын кыздай мактаган,
Баатыр Көкчө кырааның,
Көгала менен чамынып,
Энчи бөлүп берчүдөй,
Өлөңүн айтып зоолдоп,
Азаматы дуулдап,
Жоо дегенде сүйүнүп,
Ач арсландай ийилип,
Жүрүп берди көп казак.
Аскеринин мингени
Баары окшош кулача,
Маңдайында тумарча,
Баары тулпар көйкашка,
Кара байыр казанат,
Сары-Арканы жердеген
Айбанаттан бир башка.
Азаматы жабылып:
«Жоо кайда?» - деп камынып,
Кыйкырышып бакырып,
Көйрөңдүгүн көрдүңбү.
«Көкчө!» - деп, ураан чакырып,
Көкчө жүрдү жол менен,
Баары бир сан кол менен.
Казактардын артынан,
Эштектердин Жамгырчы
Түйүп акыл ойлогон,
Түн уурусун койбогон,
Жоодон кайра тартпаган,
Баш булгап кайра кайтпаган,
Эштегин жыйып катыккан,
Эр Жамгырчы атыккан,
А да жүрдү жол менен
Санаты бир сан кол менен.
Эки-Кемин жердеген,
Эгиз кара ат байлаган,
Күрүчүн күздүк айдаган,
Күрмөгүн берип байлаган,
Кара үңкүрүн үй эткен,
Кулаалы таптап куш кылган,
Куюкканды журт кылган,
Телик куш таптап куш кылган,
Тентиген жыйып журт кылган,
Жарды жүрүп байыган,
Жалгыз жүрүп көбөйгөн,
Эйбиттин уулу эр Үрбү,
Астында Үрбү алкынып,
Астынан сан кол талпынып,
А да жүргөн жол менен,
Канча калың кол менен.
Жүрүп кетти соңунан,
Өзү кыпчак эл экен,
Бул кыпчактын ичинде
Баатыр Шыгай дээр экен.
Ар күрөңүн токуган
Ар журт менен урушуп,
Согуш ыгын окуган.
Айбатынан Шыгайдын,
Ар бир киши чочуган.
Заманында эр Шыгай
Кызыл башты кыйраткан,
Кыраандарды сойлоткон,
Кыз-келинин ыйлаткан.
Эндей көйнөк кийишкен,
Кыпчактардын эр Шыгай
Алты-Шаар, Кокондон,
Андан өтүп, Самаркан
Эли менен тийишкен.
Күндүзүндө жылкы алган,
Түн ичинде уйку алган,
Эрдик менен катыккан,
Кыпчактардын кызыл Шыгай атыккан,
Ал да жүрдү жол менен,
Алда канча кол менен.
Айбалтасын шайланып,
Адис болгон түгөнгүр,
Айзаларын камданып,
Барабан тартып, дуу кылып,
Артын айдап, чуу кылып,
А да жүрдү Бээжинге.
Бозала желек туу алып,
Сыпаты сырттан эмеспи,
Сынына киши кубанган,
Масейилди жердеген,
Бактуу кыйын эр деген,
Тогуз уул кенжеси,
Бир теңирдин мендеси
Элемандын эр Төштүк,
Чалкуйрук тулпар ат минген,
Чайынги темир тон кийген,
Түпөгү жок айза алган,
Жер алдына эр Төштүк
Жети жылы кармалган.
Эрдигинен эл тапкан,
Эпчилине жан баккан,
Жер алдында жети жыл
Жердин даты өтпөсө,
Элемандын эр Төштүк
Эбегейсиз шер экен,
Бу да жүрдү жол менен,
Жайнаган калың кол менен.
Алайып көзү чолпондой,
Чоң кулагы калкандай,
Чеш-Төбөнү жердеген,
Көргөндөрдүн баарысы
Ченебеген эр деген.
Катагандын кан Кошой,
Батасы журтту байыткан,
Бакырды байдай жарыткан,
Баары журтту көтөргөн,
Календерге дос болгон,
Дубанага кой кошкон,
Оң далысы кең болгон,
Ойрон Манас кабылан
Ойноо бала чагында,
Оён Кошой эр болгон.
Керкабылан тулпарды
Кенебестен токуган,
Мисир менен Мекеден
Барып беш жыл окуган.
Нече тулпар ат алган,
Улук Кошой атанган.
Кошой баатыр абакең
Күпө-күпө жөтөлүп,
Бусурман туусун көтөрүп,
Бу да жүрдү жол менен,
Жер жайнаган кол менен.
Калайыкка эл айтат,
Кайран Кошой кеп айтат:
«Бурулуп бирөөң калбагын,
Мурунку Бээжин кыйла эл,
Кароолуна кезигип,
Караң калып калбагын,
Жарча белес, кайкаң жол
Жартың туруп калбагын,
Жайнаган Бээжин калың эл
Кыргын болуп калбагын.
Качып кирер токой жок,
Калып калсаң бусурман,
Көрбөгөндү көрөсүң.
Азап тартып кокустан,
Капырлардын сакчысы
Кармап алса, калайык,
Бөөдө өлүм болосуң».
Кошой мындай дегенде,
Кеп эмеспи, баатыр, - деп,
Кебиң журтка акыл, - деп,
Кебин угуп, кан Бакай
Кары жүрдү ошондо,
Калың кара бусурман,
Баары жүрдү ошондо.
Кырктын башы Кыргыл чал,
Үзүктөй калпак Шууту кул,
Артына түшүп көп колдун,
Жүрүп барат кырк чоро.
Кол артында Музбурчак
Эрениң кайдан аянды,
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Камап жаткан калың кол,
Кайнатылуу ачуу шор,
Калың кытай четинде
Жетип булар таянды.
Музбурчак жетип барганда,
Айтканым жалган болбосо,
Көбү жалган, көбү чын,
Көрүп турган киши жок,
Бири жалган, бири чын,
Билип келген киши жок.
Жамгырдай кылып жаа тартып,
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Какайлап ураан чакырып,
Кайсы экени билинбей,
Каптады кытай жабылып,
Абайлабай барганды,
Дүмбөйгөн калың кара кыр,
Кара кыр эмес, эл экен,
Жалындаган көп жылдыз,
Жылдыз эмес, от экен.
Кумурскадай жыбырап,
Курчап жаткан кези экен.
Кузгун учуп кутулгус,
Көптүгүнөн кытайдын,
Кумдай калың эл экен.
Музбурчакты көргөндө:
«Буруттун колу экен», - деп,
Бурулбай кытай камынып,
Каптап калды жабылып.
Миңи кытай, бир бурут,
Аралашты бусурман.
Телкызыл менен Музбурчак,
Жекене белге курчанып,
Жеке кирди Музбурчак.
Жетимиш миң капырга
Жеке кирди кол салып,
Жер айрылып, чаң болуп,
Жердин бетин көптүктөн,
Булар каптап кетти эле,
Калың кытай жабылып,
Аны каптап кетти эле.
Буудайык кандын Музбурчак,
Айзалашып алышып,
Артыкча жанды аябай,
Абыдан мыктап салышып,
Капыр камап келгенде
Телкызыл менен кутулуп,
Кайнаган кытай колунда
Көрөгөч калды тутулуп.
Көөдөнүндө көп санаа:
«Көк жал Манас, кырааным,
Кантип жатат экен?» - деп,
Көзүнүн жашы он талаа,
Кайгы түшүп башына,
Капаланып алды эми,
Тал-Чокуда Манаска
Музбурчак жетип барды эми:
«Ат аябай сен үчүн,
Адейи келдим, кан Манас,
Аянбастан сен үчүн,
Атышка кирем тонуң бер,
Кырылышам сен үчүн!
Кытай менен эр Манас,
Уруштун мага жолун бер,
Кырк чоро баштык колуң бер!»
Буудайыктын Музбурчак
Муну айтып турганда,
Кысталып Манас турабы,
Аккула менен аргытып,
Бадыша Манас арсланың
Аккелте менен койгулап:
«Манас!» - деп, ураан чакырып,
Урушка кирди бакырып,
Аккуланы туйлатып,
Жарып кирди кыйратып,
Бууругуп калган көк жалың,
Кыйкырыгы таш жарып,
Кыстап жаткан кытайга
Бакырып Манас кирди эле,
Артына жакын Ажыбай
Көзөмөлдөп жүрдү эле.
Колу күчтүү Байчоро,
Козголбогон Агаяр,
Аралаша кирди эми.
Караса көзгө илинбей,
Кайсы экени билинбей,
Камгак учкан эмедей,
Берендердин баарысын
Берен Манас көк жалың,
Кырды Манас кыйратып,
Ач арсландай аралап,
Айкырып Манас киргенде,
Тизеден болуп кан агып,
Жердин бети жошулуп,
Манас кырып жүргөндө,
Он эки кандын бусурман
Согушка кирди кошулуп.
Айкырса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Катылганын кан кылган,
Кезиккенин дал кылган,
Кан Манастын кырк чоро,
Калың кытай көп колго
Каптай кирди жабылып.
Кырк чоро уруш кылганда,
Он эки кан бусурман
Кошо урушуп турганда
Козголбоду көп кытай.
Аралаша салышып,
Ажалы жеткен өлүшүп,
Канды суудай төгүшүп,
Кылычтын мизи кылкылдап,
Айзанын учу былкылдап,
Күн экени билинбейт,
Түн экени билинбейт,
Асман ачык, жер бүркөк,
Жердин бети көрүнбөйт.
Айзалары карсылдайт,
Айбалта үнү тарсылдайт.
Тегерегин карашпай,
Деңиз болуп кан акты.
Баары жанын аябай,
Башы челек кан болуп,
Бүткөн бою шалдайып,
Былк эте албай дал болуп,
Айза белден үзүлүп,
Эптей албай кээ бир жан,
Олоңдору үзүлүп,
Көктөй албай кээ бир жан,
Не бир күлүк тулпардын
Ээри түшүп бооруна,
Туйлап жүргөн мындан көп.
Арада аттан айрылып,
Айласын таппай жалдырап,
Ыйлап жүргөн мындан көп.
Таштай болуп жыбырап,
Кыйраганы андан көп.
Баягы шумдук дейсиңби,
Баягы кырк кан үстүнө
Жер бузулуп термелген,
Жети уруу эл келген.
Кармаганда кан чыккан,
Добушунан жан чыккан,
Кыштын кыйын чилдеде
Бир кулагын жамынган,
Жесе нанга тойбогон,
Кезиккенин койбогон,
Айбан дебей, мейли адам,
Кезиккенин жейт экен.
Атка оюнчу, жөө күлүк,
Кытай бузуларда чыгуучу,
Жөө күлүк деген эл экен.
Ошолордун кандары
Маңдайы темир Маңкуш алп,
Кулагы темир Кутан алп,
Артындагы Казан алп,
Жабылып кытай кан болуп,
Жалпы кытай бар болуп,
Кара кылар Манас жок,
Музбурчак, Көкчө, Төштүккө,
Кары Кошой баатырга
Ошо кытай жабылды.
Тирүү кармап алгын, - деп,
Алып барып Бээжинге
Дуңчу кылып салгын, - деп,
Өзү тийген бурутту
Түбү менен курут, - ден,
Кокондуктун Козубек,
Сарт канына жолукту.
Дадалатып сарттарды,
Айдап барат Маңкуш алп.
Колуна тийген кишини
Кармап алып колуна,
Чайнап барат Маңкуш алп.
Айдыңы бар акжолтой,
Алышкан жоого сан колдой,
Астынан чыкты кан Бакай.
Каарданып камчылап,
Камап чыкты кан Бакай,
Карсылдатып сарттарды
Сабап чыкты кан Бакай:
«Айт! Кокон! Айт! Кокон!
Атыңдын оозун тарт, Кокон!
Өткөрө уруш саларсың,
Өлүм болуп каларсың.
Кара кырдуу Тал-Чоку,
Адам ашар бел эмес,
Чалыяр тийбес Бээжиндик,
Чаркың келер эл эмес,
Чак келбеген кытайга
Чакташа турган сен эмес!»
Айгайды Бакай салды эми,
Астынан тозуп эр Бакай
Кызык уруш салды эми.
Бет алышып салышып,
Берен Бакай кабылан,
Маңдайы темир Маңкуш алп
Бакырып айза саларда,
Адис болгон эр Бакай,
Маңкуш алптын айзасын
Кыя чаап талкалап,
Кылды жоонун айласын.
Кыстоо түшүп бир жанга,
Аралашты куу чаңга.
Алышып Бакай турганда,
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын Алмамбет
Сараладай ат минип,
Сары жаргак шым кийип,
Түпөгү жок айза алып,
Жанына болот байланып,
Өөдө жаккы капырды,
Кирген жерден Алмамбет
Кумдай кылып сапырды.
Чок ортого кирбестен,
Четтеп Алмаң келатат:
«Маңкуш алпка жетсем», - деп,
Беттеп Алмаң келатат.
Ачып көздү-жумганча
Андай-мындай дегиче,
Алмамбет берен жетти эле,
Маңдайы темир Маңкуштун,
Бакай кандын далына
Көмө коюп өттү эле.
Ал сыяктуу алптардын
Далайын көрүп мурунтан,
Көнгөн Бакай эмеспи.
Балбандары Маңкуштун
Көтөрүп атка салганча,
Көк жал Бакай жетти эми,
Ачболотун колго алып,
Жеткен жерден Маңкуштун
Башын чаап өттү эми.
Маңкушту Алмаң сайганда
Байкап калган Кутан алп,
Алмамбетти саймакка
Жакын калган Кутан алп.
Айза сунуп күркүрөп,
Капырдын каарын көргөндө
Добушуна чыдабай,
Каптап жүргөн ысылам
Как жарылды дүркүрөп.
Капырдын түрүн көргөндө
Ачкан көздү жумбастан,
Аны карап турбастан,
Кара болот кыргагы,
Качырып келет жакындап,
Кан Манастын Сыргагы.
Алмамбетке жеткизбей,
Андан мурун жетти эми,
Жеткен жерден эр Сыргак,
Боз качырдын үстүнөн
Тоодой болгон капырды
Көмө коюп өттү эми.
Жаңы жетип кан Бакай,
Жана башын кесерде,
Белен турган жөө күлүк,
Берендердин баарына
Темирдей курчап баарысы,
Жабылышып кетти эми,
Кудайдын кылган буйругу
Ушундай экен, көрдү эми.
Алмамбет менен Сыргакты,
Айтылуу кары Бакайды
Бытыратып бөлдү эми.
Уйгу-туйгу болушуп,
Сыргак кетти бир жонго,
Чакчелекей чаң болуп,
Каптаган кытай кол болуп,
Кайран башы дал болуп,
Алмамбет кетти бир бөлөк.
Чабышканга чарчабай,
Атышканга арыбай,
Кара айза, ач болот
Сууруп жүрөт кан Бакай,
Чөл түшүрүп сан колго,
Жөөлүктүрүп кытайды
Жууруп жүрөт кан Бакай.
Манастап булар бакырып,
Бир жактан чыкты кырк чоро.
Ураандарын чакырып,
Кошой, Төштүк каны бар,
Көкөтөйдүн Бокмуруну дагы бар.
Музбурчак, Көкчө кан болуп,
Канга колду малышып,
Кайра тартпай калышып,
Катуу уруш болду эми,
Ошондо Манас султаның
Кыйын согуш салыптыр,
Калың кытай капырды
Бээжинди көздөй сапырып,
Берени Калча ичинде,
Кайрылбастан көп кытай,
Кан Манаска чыдабай,
Кайра качып калыптыр.
Аянбай Манас айкөлүң
Көгөрүп кууп алыптыр,
Ач арсландай аралап,
Калың кыргын салыптыр,
Камоодогу көп кошуун
Канкорду көрүп алыптыр.
Айкөлүңдү көргөндө
Атасын көргөн эмедей,
Кубаттанып баарысы,
Ичинде Кошой карысы
Кээ бирлерин карасаң:
«Баабедин!» - деп бакырып,
Кээ бирлерин карасаң:
«Баатырга курман болом», - деп,
Бадышалап чакырып,
Кан Манастын артынан
Алты түмөн кытайды
Аралап калган кези экен,
Бетиндеги кытайды
Жаралап салган кези экен.
Мээнеттүү жанды аябай,
Берен көк жал Чубагың
Аралап калган кези экен.
Ошо Чубак киргенде
Береги Манас алдынан
Кара суудай кан агып,
Жошулуп калган жер ошол,
Ойрон Манас баш болуп,
Өң кыргыздын баарысы
Кошулуп калган жер ошол.
Калың кытай баатырын
Канкор Манас баш болуп,
Он эки кандын кошууну
Кайра кууп сапырды.
Орто жерин талкалап,
Оён Манас арсланың
Оюп кырып берди эле,
Тегерегин кырк чоро
Союп келип берди эле,
Калдай жагын кан Бакай
Камап келип берди эле,
Солоон жагын эр Төштүк
Айдап кууп берди эле,
Бээжинди көздөп көп кытай
Эч бир кайрат кылалбай,
Жайнап качып берди эле.
Кытай качып калганда
Күн экени билинбей,
Түн экени билинбей,
Асман ачык, жер бүркөк,
Жердин бети көрүнбөйт,
Асман, жер кара чаң болуп,
Адамдын баары дал болуп,
Кырылып кытай жоюлуп,
Талаанын баары кан болуп,
Жабырап кытай жыйылып,
Сай-сайга толду кырылып,
Качып кытай чуркурап,
Кайрат кылбай Коңурбай,
Калың элин тосо албай,
Алапайын таба албай,
Эстен кетти Коңурбай.
«Манаска айла таппасам,
Кылгылыкты кылбасам!»
Ошо кезде кытайды
Он эки кандын кошуна
Камап кирип барыптыр,
Күрпүлдөктүн сары суу
Айдап кирип барыптыр.
Күрпүлдөктүн чоң дайра,
Чоң дайрага барганда
Алөөкөнүн Коңурбай
Колунан бөлөк бөлүнүп,
Кан Манастын алдына
Барбалактап Коңурбай
Чыга келди көрүнүп.
Коңурбайды көргөндө
Каарданып айкөлүң,
Кан Манастай кырааның
Шамал чыгып оозунан,
Оту чыгып көзүнөн:
«Башка кытай, сан калдай Жаманга тийип этейин,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Керилген итке жетейин!»
Муну ойлоп эр Манас
Кайра тартпай, кайран шер,
Камырабай турган эр
Алачыктай Калчага
Күркүрөп айза сунду эми.
Майлаган буудай жүздөнүп,
Күүгүм туман көздөнүп,
Ал айзанын үстүнө
Кошо кармап болотту,
Артык тулпар Аккула
Оозун коё берди эми.
Кайратын Калча көрдү эми,
Ысыгына баталбай,
Эпкинине чыдабай,
Суу жээгинде жалгыз жол
Бура тартып жылт койду.
Түлкүдөй болуп мант берип,
Кайра качып кылт койду.
Айбандан тулпар Аккула
Анчалык жоого минелек,
Этине келген союлгур,
Ооздукту бек тиштеп,
Манасты алып учту эми,
Учуп өтөр канат жок
Жылкыда тулпар Аккула
Күрпүлдөктүн чоң дайра
Шар жеринен кирди эми.
Айзасы колдо сороктоп,
Айкөлдүн башы сууда короктоп,
Айлалуу баатыр Коңурбай
Жоонун айласын билген баатыр ай.
Кыйкырып айдап кытайды:
«Чыгарбай сууга жеткин, - деп,
Манасты жанчып өткүн», - деп,
Камданып кытай, калың эл
Короктогон башына
Жамгырдай төгүп, жаа тартып,
Мөндүрдөй кылып ок атып,
Камап кытай жетерде,
Сууга тыгып кетерде
Агын дайра көп кечип,
Адис болгон кан Бакай,
Биттейинен бир жүрүп,
Агып жаткан Күрпүлдөк
Амалын билген Алмамбет,
Акылдуу тууган эр Бакай,
Кырк кулачтай кыл аркан
Кыйкырып келип Манаска
Кылт эттирбей салды эле,
Азизкандын Алмамбет
Айзасын сунуп Манаска
Даярданып турду эми.
Баякы Бакай ошондо,
Бооруна арканды
Бекем басып алды эми,
Астындагы тулпардын
Санына камчы урду эми.
Алачыктай заңкайтып,
Арслан Манас, көк жалды
Сүйрөп чыкты далдайтып.
Тайызына келгенде
Азизкандын Алмамбет
Үзөңгүдөн алды эми,
Он эки кандын кошууну
Оён Манас көк жалды
Курчап жатып калды эми.
Суудан чыгып калган соң,
Султан Манас кырааның
Күн да тынып калган жок,
Күн мезгилин алган жок,
Күндөп-түндөп салышты.
Туйгун тууган канкоруң
Далай-далай кан ичти.
Ал уруштун соңунан
Арслан тууган Манас кан
Какайлатып кытайды,
Каканчынын Бээжинге
Асман-көктү чаң кылып,
Жердин жүзүн кан кылып,
Айдап кирди дайрага.
Манастын каарын көргөндө
Качып кытай буркурап,
Баары бирдей чуркурап,
Баары кирди дайрага.
Мунарык болуп көрүнбөй,
Калың кытай киргенде
Кайсы экени билинбей,
Дарыядан кече албай,
Көбү агып кырылды.
Аман чыгып Коңурбай,
Теңи чыкты көп кытай.
Топон суу каптап кеткенде
Тобу эсен жан экен,
Теңи сууга кетсе да
Калганынын көптүгү
Кыргыздардан он эсе
Артыктыгы бар экен.
Алөөкөнүн Коңурбай
Суудан чыгып алган соң,
Көп кытайдын баарына,
Кабар берди ошондо
Түп-Бээжиндин шаарына.
Бу кабарды укканда
Калың кытай каканы
Элин жыйып ошондо Эр-азамат калтырбай:
«Бурут менен уруш!» - деп,
Кумдай болгон сан колду
Коңурбайга жиберди.
Көк букачан Мадыкан
Башында жалгыз көзү бар,
Баш кылып жоого жиберди.
Мадыканы келгенче,
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы,
Арслан тууган Алмамбет
Жарык күндү түн кылды,
Жайдын күнүн кыш кылды.
Күндү жайлап жаздырып,
Күрпүлдөктүн чоң дайра
Адам өтөр муз кылды.
Алмамбеттин өнөрүн
Калың бурут көргөндө
Баары бирдей таң калып,
Ыраазы болуп баарысы
Манас баштап жалынып:
«Кызыл айза желегим,
Кырааным, баатыр Алмамбет
Кытайдан келген белегим,
Кысталыштын күнүндө
Кымын жанга керегим,
Көрүнгөн Бээжин калаага
Казат кылып келишкен
Калың жаткан кыргыздар Баары сага садага!»
Алмамбетке кубанып,
Оозун жыйып алганча,
Он эки кандын сан колу
Муздан калган дайрадан
Бүткүл чыгып алганча,
Жер айланып, тоз болгон,
Жекеге чыгып Мадыкан
Каарына чыдабай,
Жердин жүзү козголгон.
Ошончо кытай баарын
Мадыкан баатыр артык эр,
Чымын жанга күч келип,
Кыргын болор ушу жер.
Ок өтпөс темир калканды
Кийип алган кези экен,
Башында жалгыз мүйүз бар,
Чоңдугу тоодой көк бука
Минип алган кези экен.
Астындагы бууданын
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт,
Үстүндөгү Мадыкан
Алышкан менен ал жетпейт.
Бука минип күүлөнүп,
Мурун кирди кол салып,
Аны-муну дегенче,
Ачып көздү-жумганча,
Жебеден мурун жетти эле,
Кошой менен Музбурчак
Кабат сайып өттү эми.
Булар аттан түшкөндө,
Арт жагынан миң кечил,
Кошой менен Музбурчак
Кошуп байлап кетти эми.
Мундай бура тартканча
Бокмурун менен Көкчөгө
Дагы кабат жетти эле,
Мааникер менен Көгала
Бул экөөнүн үстүнөн
Ыргыта коюп өттү эми.
Жабыла качып кеткенче,
Жагалмайдай эр Чубак
Көкөтөйдүн Бокмурун
Жерден эңип кетти эле,
Мааникерге мингизип,
Аман алып өттү эми.
Эр Көкчөгө кан Бакай
Элден мурун жетти эми,
Көк тулпарга камчы уруп,
Көп кытайга жеткизбей,
Айдаркандын Көкчөсүн
Көгалага мингизип,
Аман алын кетти эми.
Кысталаң түшүп бурутка
Кыйын уруш болду эми.
Кошой менен Музбурчак
Булар колго тийгенде
Колу-бутун бек байлап,
Бөрүкөзү баш болуп,
Качырга артып алыптыр,
Каршы алдынан кезигип,
Сыргак чыгып калыптыр.
Журт карысы Кошойду
Байлаганын көргөн соң,
Буудайык кандын Музбурчак
Качырга артып экөөнүн
Айдаганын көргөн соң,
Баатыр Сыргак кайран эр Ааламга жетет чамасы,
Манас экөө бир ата,
Агайындын баласы.
Көкчебичке камчы уруп,
Качырып кирди эр Сыргак:
«Манас!» - деп, айтып бакырып,
Байлап алган балбандын
Баарысын кырды жапырып.
Киши укпас дүмөктү
Салып чыкты эр Сыргак,
Музбурчак менен Кошойду
Ажыратып кытайдан
Алып чыкты эр Сыргак.
Ошондо Кошой абаңдын
Музбурчак менен экөөнүн
Өчкөн отун тамызып,
Өлгөн жанын тиргизип,
Телкызыл менен Кабылан
Аттарына мингизип,
Аман алып кетти эми.
Казылган чуңкур аңды көр,
Каршы-терши жыгылып,
Капыр менен бусурман
Өлүктөрү биригип,
Туйлап жаткан жанды көр!
Кыйла журтка бой бербей,
Кырып-жоюп талкалап,
Кылып жүрөт согушту
Кытайлардын Мадыкан.
Ошондой кыргын кылганда:
«Оюна койсо Мадыкан
Түпкө кытай жетти, - деп,
Түгөл кырып кетет», - деп,
Ошондо канкор эр Манас
Аралашпай четтешип,
Мадыкан менен беттешип,
Өлбөгөн жерде калышып,
Экөө жүрөт салышып.
Бул урушту көргөндө
Алмамбет, Чубак, кан Бакай,
Сыргак менен Ажыбай,
Жалпы берен кырк чоро
Мадыкандай балбанды
Тегеректеп алганы.
Бука менен Аккула
Катар жүрөт жарышып,
Камыкпастан эр Манас
Мадыкан менен салышып.
Алмамбет, Сыргак аты уйкаш
Бирдей айза салганда
Зың-зың этип кенебейт,
Кан Манастан башкасын
Бучкагына теңебейт.
Теңебеген себеби Манас журттун жөлөгү.
Беттеп келген буруттун
Беги экен зор Манас,
Он эки кан кыргыздын
Шери экен зор Манас!
Телегейи тең экен,
Кыстоо салып Мадыкан,
Кырк чоронун баарысы
Текши кирди жабылып,
Алты миң кытай, сан калдай,
Артык эри Коңурбай,
Кыстоо көргөн Мадыкан
Ажыратып алууга
Алар кирди жабылып,
Быкылдап киши толду эми,
Мыкты уруш болду эми.
Кара канга канышты,
Кытай менен кыргыздар
Качпай туруп салышты.
Күндүз тынып калган жок,
Күн мезгилин алган жок,
Түндө тынып калган жок,
Түн мезгилин алган жок,
Башы челек кан болду,
Бүткөн бойдун баарысы
Кыймылдагыс дал болду.
Өлүк тоодой үйүлдү,
Дөбө болуп жыйылды,
Кытай, кыргыз ошондо
Кан жүргүзүп кырылды.
Кытай кайнап көп болду,
Кан Манастын кырк чоро
Жан бактырып жүргөнү Жалпак өркөч Желмаян,
Кан Манастын Каранар
Башында алтын окто бар,
Желгенине жел жетпейт,
Басканына мал жетпейт.
Кара жанын аябай
Кошо жүргөн Желмаян,
Каныкей берген күлазык
Жүктөп келген Желмаян.
Кызык кыргын урушта
Кезек-кезек түшүшүп,
Тамагын тоё ичишип,
Кан Манастын кырк чоро
Жабыла атка минишип,
Баары урушка киришти.
Кырк кандын эли кытайдын
Калкы каптап толуптур,
Алигиче «Чоң казат»
Ушундай согуш болуптур.
Кайра кирип кырк чоро,
Калган бурут баатыры
Кан Манасы баш болуп,
Кызык согуш салыптыр.
Жер айланып чаң болуп,
Чаңга аралаш жер жүзү
Кызыл дайра кан болуп,
Кырк кандын эли козголуп,
Ушул уруш дүмөгү
Жер жүзүнө сөз болуп,
Темир алп менен Чоюн алп
Ошо келип калыптыр.
Ошолордун баарынан
Мадыкан баатыр эр экен,
Манас каны болбосо,
Такыр кырып бурутту
Каптап кетер кези экен.
Мадыканды жибербей,
Баатыр Манас кабылан
Тозуп жүргөн кези экен.
(Ичи көлдөй Манастын
Кең экенин көрдүңбү,
Келберсиген чиркиндин
Шер экенин көрдүңбү?)
Кезеп турат Мадыкан,
Керилип саят Манас кан,
Кебелбей койду Мадыкан,
Чочубады зор Манас,
Букасына камчы уруп,
Буркурап түшүп күркүрөп,
Оозунан от чыгып,
Кош колдоп саят Мадыкан,
Козголбой турат эр Манас,
Бозала чаң болушуп,
Качпай туруп сайышып,
Бирин бири аябай,
Айбалта менен чабышып,
Кара жанын аябай,
Ошондо да алалбай,
Тиктешип турат эки шер.
Алыша албай турганын
Алыстан Калча көрдү эми,
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай
Айзакердин мыктуу кул,
Жоонун айласын билген ыктуу кул:
«Ажал жетсе өлүм! - деп,
Ажалың сенин жетпесе
Караан болуп бергин», - деп,
Балбандардын баарысын,
Кытайдын жаш-карысын
Бирин койбой жапырып,
Кан Манастын үстүнөн
Айдап кирди Коңурбай.
Айзакерден бөлүндү,
Айлакери, мыктысы,
Балбандардын баарысы
Баары бирдей жабылып,
Уруша турган көрүндү.
Топон суу тоздоп кирбеген,
Эсен калган эл экен,
Искендер изин салбаган
Бейжай кытай эл экен,
Көптүгү кумдай чөп экен,
Өлгөн сайын өөрчүгөн,
Өлөрман кытай эл экен.
Түгөнөт десе - түтөгөн,
Тумандай басып күчөгөн,
Түптүү кытай журт экен.
Калыңдыгы кытайдын
Кумурскадан мол экен,
Казат кылган Бээжинге
Калың кыргыз шору экен,
Айланасы кытайдын
Кумурскадай кайнаган
Кумдан калың кол экен.
Кан Коңурбай айдаса,
Бөрүкөз менен Музкиндик
Кошо кирди камынып,
Чоң Ылама балбаны,
Чоң Жолойдой калмагы
Чогуу кирди жабылып.
Сараладай ат минген,
Сары жаргак шым кийген,
Түпөгү жок айза алган,
Жалаң кылыч байланган
Азизкандын Алмамбет
Аралап кирди буларга.
Көк ырапыс тон кийген,
Көгаладай ат минген,
Узун бойлуу, кең далы,
Зорлугу тоонун теңиндей
Акбалтайдын Чубагы
Алышса адамдын алы жетпеген,
Арсландын тиши өтпөгөн,
Аянбастан согушка
Айкырып кирди бу дагы.
Ал Чубактын артынан
Астына салса акжолтой,
Артында жүрсө сан колдой,
Көк тулпардай ат минген,
Көк сүлөөсүн бөрк кийген,
Жоодон кайра тартпаган,
Ажал десе кайтпаган,
Олуя чалдын эр Бакай
Ошо кирди согушка.
Өлө турган убагы.
Аралап кирди кытайга
Кабарыңда бар бекен,
Кан Манастын Сыргагы.
Берендин баары бөлүнүп,
Берендердин баарысы
Кытайга кирди жабылып,
Кан Манастын кырк чоро
Тегерете карабай,
Чымын жанын аябай
Чындап кирди согушка.
Түнөргөн калың кытайга
Түздөп айза сунам, - деп,
Түйшүгү кыйын дозоктон
Жанды азат кылам», - деп,
Манас кандын кырк чоро
Баары кирди жабылып,
Айза колдо кылкылдап,
Кара терге чөмүлүп,
Бара түшүп кырк чоро
Кыргын салып кытайга
Кызыл канга бөлөнүп,
Музбурчак, Көкчө кан болуп,
Кошой, Төштүк эр болуп,
Дагы кирди согушка.
Жердин жүзү кан болуп,
Асман бүткүл чаң болуп,
Акылынан ажырап,
Көргөн жандын баарысы
Эси кетип дал болуп,
Жер айланып жошулуп,
Кайсы экени билинбей,
Кытай, кыргыз ошондо
Тизгиндешти кошулуп.
Кошула түшүп сөгүлүп,
Жиги ажырап бөлүнүп,
Ушул уруш майданда
Жатып калды көп өлүк.
Ушул согуш ичинде
Атагы калган «Чоң казат»
Арманы жок алышып,
Аянышпай салышып,
Ажалы жеткен өлүшүп,
Кызыл канды төгүшүп,
Эче тулпар ат өлүп,
Азамат менен эр өлүп,
Далай мыкты кан өлүп,
Кез болгондун баары өлүп,
Бириндешип салышып,
Бөлүнүшүп алышып,
Кызып калган эрендер
Кайта тартып салышып,
Ат үстүнөн жулкушуп,
Ары-бери булкушуп,
Аты өлүп калганы
Жөөлөшүп күрөшүп,
Бирин бири жыга албай,
Дал-дал болуп кийими
Ары-бери сүрүшүп,
Жыгып алып кээ бирөө
Башын кесип алышып,
Иче-кардын жарышып,
Бирин бири аябай,
Аз-көбүнө карабай
Кан агызды ошондо.
Азизкандын Алмамбет
Саралага камчы уруп,
Салтанаттуу кайран шер,
Бөрүкөзгө жетти эле,
Бөрүкөздөй балбанды
Көмө коюп өттү эле.
Көптү көргөн кыраакы,
Көк жал Бакай кабылан
Кытайдын бир балбаны
Көтөрүп атка салганча
Башын чаап өттү эми.
«Бөрүкөз өлүп калды», - деп,
Кабар берди канына,
Каканчындын шаарына.
Калың уруш туманда
Кан Ажыбай көк жалды
Карткүрөңдүн үстүнөн
Калмактардын кан Жолой
Көмө коюп өтүптүр,
Карткүрөңдөй бууданы
Чоң Ылама калмактын
Колуна түшүп кетиптир.
Канатынан кайрылган,
Кан Ажыбай берениң
Карткүрөңдөн айрылган.
Карткүрөң жүрөт коштолуп,
Ыламанын колунда.
«Бурутту минтип курут», - деп,
Таптап жүрөт Ылама.
«Буруттан түшкөн тулпар», - деп,
Мактап жүрөт Ылама.
«Беренжини салынса,
Бээжинге минер мал экен,
Калканчысын салынып,
Калдай минер мал экен.
Алтын, күмүш артууга,
Эсенканга тартууга
Эптүү күлүк мал экен!»
Карткүрөң жүрөт коштолуп,
Ыламанын колунда,
Ажыбай жүрөт аңгырап,
Чот, келтеси жонунда.
Кылкылдап кытай жүгүрүп,
Кыстап келип калганда
Ажыбай жандан түңүлдү.
Эзкара менен Каражой
Кандары келип калды эми,
Ажыны кармап алууга
Жабылып кытай калды эми,
Ошол кезде эр Сыргак
Муну көрүп барды эми.
Чыканактап калбаган,
Чырым уйку албаган,
Улак кандын Сыргагы
Ыламага бой бергис,
Арсланың экен чунагы.