Манас - Саякбай Каралаев - 17

Бурутту каптап жайла - деп,
Кырк баласын кыргын - деп,
Кызыкты мындай кылгын - деп,
Балааны башка салгын - деп,
Улугуң айткан Манасты,
Уруш кылчу канкорду
Каканчындын, Бээжиндин
Уясын бузчу анткорду,
Кордукту койдой салгыла,
Койбой байлап алгыла!
Эсенканың айткан кеп
Каар салып канкорго
Эсебин эми тапкыла,
Бир айласын кылгыла!
Каканчындан, Бээжинден
Балбан да экен, эр да экен.
Наамды мындан алабыз,
Кызыталак канкорго
Чама келбей чалдырып,
Балбандын баарын алдырып,
Каарды бүлүк кылдырып,
Катылганды кырдырып,
Кантип тирүү калабыз?
Кармабасак Манасты,
Кан Эсендин алдына
Кандай жооп айтып барабыз?
Каптап кирип канкорду
Чапчышып чаркың келбесе,
Кырылып чогуу өлөлү,
Өлбөй-житпей баарыбыз
Кан Эсенкан төрөгө
Кандайча жооп берели?!
Канга куру баргыча
Такыр калбай өлөлү
Аты угулган канкорду
Ал Эсенкан баашага
Кармап тирүү берели.
Айза сайып бакырып,
Туш-туштан сайып түртөлү,
Туура көк жал Манастын
Бир бокчосун тинтели.
Эрикпей айза саялы,
Керилип күрсү чабалы,
Керишке келген канкордун
Бир эсебин табалы.
Алтай тоосун бөксөлөп,
Желбегендей кылалык,
Арбып кайра ок атып,
Атаңдын көрү, бул бурут
Мындан кийин Каканга
Келбегендей кылалык.
Бир эсебин табалык,
Капкайда жинин кагалык.
Далбаадай сабап далдайтып,
Бузукту сүйгөн канкордун
Бир эсебин табалык.
Коржолоңдоп күч кылса,
Тирүү койбой жайлайлык,
Бул балбандын ичинде
Алпың далай, бөрүң бар,
Акылга дыйкан Эзкара
Айткан сөзүм билип ал!
Алакөөдөн Маңкуш эр,
Айтканым ушу билип ал!
Жаманың жок, ыктуусуң
Жалаң бирөөң миң колдук,
Жалаңкычтай мыктуусуң.
Бээжинде Эсенканыңдын
Бел байлаган белисиң,
Кылым кытай журтунун
Бек ишенген эрисиң.
Эр - деп, сынап жактырган
Бээлегиле, балбандар,
Бек Эсенкан улугуң
Казынага бактырган,
Алышканды койбогон,
Бир чочконун этине
Бир жегенде тойбогон,
Кынжыңды чечип мойнуңдан
Кыйын жоого жумшады.
Жапайы канкор буруттан
Көрбөй кантип калалы,
Көп ишенип жиберди,
Көк жал экен Эсенкан
Бир бузукту буруттан
Көрбөй кантип калалы!
Тирүү болбой кырылып,
Өлбөй кантип баралы!
Алдырып салсак бурутка,
Чочусаң кайрат кылыңыз,
Куру барсак Эсенге
Уят болот мунубуз!»
Баарысын катар жүргүзүп,
Жолой менен Эзкара
Баатырлыгын билгизип,
Балбандар муну уккан соң,
Айбалта колго алганы,
Айтылуу Манас көк жалга
Абийириң кеткен көп кытай
Аламан коюп калганы.
Караса көзгө илинбейт,
Кудай бетин көрсөтпө,
Камгак учкан эмедей,
Кайсы экени билинбейт.
Жалаң көк жал ыктуусу,
Каптаган экен Манасты
Какандан келген мыктуусу.
Кайраты мол эрени,
Ар кимиси бир тоодой
Качпай турган берени,
Жонумдуусу бетинде,
Эзкара, Жолой четинде
Аламан коюп, айза уруп,
Түмөндөп каптап кеткени.
Айлансам болот кудайга,
Куп ыраазы сөзүнө,
Ошпурдун уулу Кутубий
Кутман экен карачы,
Курган Манас өзүнө.
Кутубий туруп муну айтат,
Курчаган жоону көргөндө:
«Каралды, Манас, жан достум,
Алтайда туулуп шор болдуң,
Биттейимде биригип,
Бармактайда баш кошкон,
Кенедейде кезиккен
Жаныңда достуң мен болдум.
Алтайда ойноп туулган,
Зордукчу кара кытайга
Бир салалы чуулган.
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзамдын гүлү учкуча
Мыктап алты ай салышып,
Айза имерип, топ бузуп,
Ажал жетсе окко учуп,
Маңдайлашып өлүшүп,
Бар жалгыздын жазганын
Төбөгө келсе көрүшүп,
Көп каптаган капырга
Көп уруша берели,
Өлүп калбай капырга
Көчтү кантип берели!
Күчөгөн экен бул манжуу
Астын тозо турушуп,
Алдырбайлык амызды
Алты айга тынбай урушуп,
Улугу заардуу канына
Урушуп айдап кирели,
Уйпалдырып кытайды
Эсенкандын алдына!
Азыраак ичте арманым Кыжылдаган кытайда
Кырк түтүн болуп калганым,
Бел байлаган белим жок,
Бекип жаткан жерим жок,
Өлүп калсам кытайдан
Жараткан жалгыз көөнүм ток».
Ошондо Манас кабылан
Кутубий кебин уккан соң:
«Кейибе, Кутум, кейибе!
Тулпар тандап минели,
Кумурскадай кытайды
Курутуп, айдап сүрөлү!
Бул Алтайдын бөксөсү
Кокуй, Кутум, не дейсиң,
Жүрбөй турган жер беле?»
Ошону айтып эр Манас
Оозунан жалын бөлүндү,
Кайра тартпай урушаар
Кан ичме түрү көрүндү.
Аркы кайкы белести
Ашты Манас адуулап,
Астындагы Торучаар
Ок өтпөс менен жабуулап,
Жоону көздөй бет алса
Жолдошу Кызыр экөөлөп,
Оңжоңдотуп чаар атын
Кырк чилтендер жетелеп,
Чилтендин бири сур жолборс
Асты жакта чамынып,
Айкөл кирди согушка
Айза сунуп камынып,
Берен да ошол, бел ошол
Бет алышып кытайга
Бейпайлаган жер ошол.
Кум-Кашаттын мойнокто
Кутубий бар жанында,
Кыраан Манас чыкканда,
Жер жайнаган мунарык
Туманбы десе чаң экен,
Айдай сары өзгөчө
Талаа десе эл экен,
Топтоп жаткан көп караан
Токойбу? - деп таң калса
Толкуган кытай эл экен.
Жылт-жулт этип көрүнгөн
Жылдызбы десе от экен,
Туура тарткан кара кыр
Кара кыр десе, бел экен,
Ал кара кыр үстүндө
Кайнаган кытай эл экен.
Мунарыктуу жерди көр,
Бурулбай колду салуучу
Баягы кытай элди көр!
Бээжиндин каны Эсенкан
Калдайын катуу жыйыптыр,
Канкорду байлап келгин - деп,
Катуу буйрук кылыптыр.
Желдет каптап жетиптир,
Кытай, калмак, манжууга
Жер көрүнбөй кетиптир.
Карыпчысын калдайтып,
Көптүгүнөн кытайдын
Күн көрүнбөй калыптыр.
Каканчындын калкы экен,
Канча түрдүү алп экен,
Каны буйрук кылганда
Ай-ааламды буй кылган
Ал капырдын салты экен.
Топурак учкан белди көр,
Ошондо жердин үстүндө
Толкуган кытай элди көр!
Улугу менен Эсенкан
Ушундай буйрук кылыптыр,
Кулак угуп, көз көргөн
Балбандын баарын жыйыптыр.
Чынмачындын шаарынан
Чын сынчысын алыптыр,
Малча айдап кутургур
Чубатууга салыптыр.
Балбанын жыйып алыптыр,
Барбаймын деген адамдын
Ошондо башын алыптыр.
Бир башы миңге татыган
Ыктууларды жиберген,
Арды көмө муштаган
Мыктыларды жиберген.
Касаба туусу калкылдап,
Күчтүүсү каптап калыптыр.
Ошо кезде Манастын
Боконо сөөгү болуптур,
Болжоп көрсө кабылан
Опол-тоодой толуптур.
Манас, Манас болуптур,
Тозбос тонду кийиптир,
Торучаарды миниптир,
Жеткен жери Каканчын,
Темир аркан торуна
Жетигиң эми кол салды,
Эсенкандын колуна.
Жекене белге курчанып,
Канкордун жайы ушундай,
Жер жайнаган кытайга
Жеке кирди кол салып,
Айза сайып, Балтай чаап,
Жаралаша кетти эми,
Жер жайнаган кытайга
Жеке төрөң кол салып,
Аралаша кетти эми.
Берендин жайы ушундай,
Арбагы күчтүү аты оор
Аралап кол салганы.
Астында манжуу түмөн кол.
Айбаты бийик, заары күч,
Аңтара сайып алптарын
Арсланың кылды эми түз.
Эңкейгенде эр сайып,
Канкордун жайы ушундай,
Эченин катар тең сайып,
Торучаар менен чуратып,
Тоодой-таштай балбанын
Тоңкойто сайып кулатып,
Торучаар тулпар туйлатып,
Толгондорун сулатып,
Торучаарын ойнотуп,
Толуп жаткан кытайдын
Тобун чечти сойлотуп,
Берен Жакып, Акбалтай
Белекке берген чарайна
Бекем башка орнотуп,
Бет алганын сойлотуп.
Айза жеткен жерлерин
Айза менен аңтарып,
Кызып жакын келгенин
Кылыч менен кыйратып,
Толгоп айза имерип,
Толкуп келген кытайдын
Тобун чечип жиберип.
Дүнүйөнү караса
Мунарык түшүп, чаң болуп,
Кокту менен аккан кан
Оргуп булак кан болуп,
Ары балбан, ары шер
Алтайдан журту көчкөндө
Кырааның Манас барында
Кырылышкан ошо жер.
Дөөсү - бөтөн, алпы - шер
Көргөнгө кызык беттешип,
Кырааның Манас барында
Кырылышкан ошо жер.
Кыйкырып айза сунушуп,
Кагыш мындай боло албайт.
Канчалык күнү урушуп.
Уруш кылган себеби
Зордукту кытай кылганда,
Аз түтүндү алууга,
Кармап алса Манасты
Курмандыкка чалууга,
Билген чырын кылууга,
Колго Манас түшкөн соң,
Алакандай бусурман
Айдап алып баарысын
Мекеге чейин кырууга,
Кара кытай, манжуунун
Айтканына көнөбү?
Ажал жетсе окко учпай,
Кыргыз болгон кыргызды
Кыраан Манас береби?
Канкор канга тоёбу,
Кайнаган манжуу эл менен
Кармаш кылбай коёбу?
Канга тойбой эрдиги
Каканчынга белгилүү,
Кабыландын шердиги.
Эрдиги журтка билинген,
Алты жыл мурун Бээжиндин
Манас шер туулат эми - деп,
Даңзасына чийилген.
Билгич экен Карыкан:
«Буруттан Манас чыгат» - деп,
Калкына айтып жүрүптүр.
Кебетесин, келбетин
Каканчындын Бээжиндин
Чоң даңзага чийиптир.
Улуктары чогулуп,
Улук кептен баштаптыр,
Улук Манас туулганда
Каканчындын Бээжинге
Сексен күнү жамгыр жаап,
Катуу болуп зилзала
Бузулуп кете таштаптыр.
Телегейи кең экен,
Теги көк жал бул бурут
Бусурмандын шери экен.
Токтолбой айза имерип,
Толкуп келген кытайдын
Тобун чечип жиберип,
Жанында жолдош кырк бала
Айза сайып, кылыч чаап
Айкөл Манас, канкор шер
Чууга кирип кеткенде,
Адам көргүс бир үлкөн
Дууга кирип кеткенде,
Балбандарын соройтуп,
Кыргынды кызык салыптыр,
Кызыр чалган көк жалды
Кырк бала көрбөй калыптыр,
Калмактардан кан Жолой,
Кара жалдуу Бороончу
Чоң Алтайдын бетинен
Кара суунун четинен,
Кезиккен экен кутургур
Кырк баланын өзүнө.
Жамгыр кылып, жаа тартып,
Мөндүр кылып, ок атып,
Кырк баланы каптаптыр.
Айзакерден Бороончу,
Артык балбан эр Жолой
Как ортого алыптыр,
Кыргындашып урушуп,
Кыргынды кызык салыптыр.
Кезигерге кезикпей,
Кез болбоско кезигип,
Кешиги такыр катыптыр.
Кызырдуу анын жолдошу,
Кара кылган кырк бала
Кыргын болуп жатыптыр.
Кырылбаска чаркы жок.
Бакырлыгы сында жок.
Арслан Манас кабылан,
Ажыратып алууга
Азыркысын алда жок.
Бел байлаган бели жок,
Белгилүү Манас шери жок.
Балбан каптап толуптур,
Атаңдын көрү алакчы
Көк жалыңдын жөөкөрү
Кырк бала шейит болуптур.
Кырк баланын өлгөнүн
Кыраан Куту көрүптүр.
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Кутмандуу баатыр Кутубий
Көзүнүн жашы он талаа,
Өлгөнүн булар көрүптүр.
Көрө салып Кутубий
Тегиз белин курчанып,
Жолой менен Бороончу
Балбандарга кол салып,
Телкүрөң оозун ийиптир,
Кырааның Куту кириптир.
Тегерегин карабай,
Өлүмдөн жанын аябай,
Эңкейиште эр сайып,
Темирден айза имерип,
Кыргын салып жиберип,
Бияк жагын караса
Чоңдугу тоонун теңиндей,
Катылганды жегидей,
Калдайына кол салып,
Согуш кылып барганы,
Боз качыр менен Бороончу
Кутубийдин алдынан
Катар чыга калганы.
Кутмандуусу куп бөлөк,
Кургуруң жолдош Манаска,
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча.
Кеби шекер, сөзү бал
Кериштен кайра тартпаган,
Адамдан чыкпайт мындай жан.
Андай-мындай дегиче,
Ачып көздү-жумгуча
Жетик баатыр Кутубий
Жебеден мурун жетти эле,
Кара жаалдуу калмакты
Кисенин бери жак чети - деп,
Өпкөнүн өлчөө бети - деп,
Муштап келип өттү эле.
Улуксунган эр экен,
Урулуу кытай Бээжин журт
Бороончу баатыр дээр экен.
Кутубий муштап өткөндө,
Ээринен эр тайып,
Үзөңгүдөн бут тайып,
Көзү кетип алактап,
Буту кетип салактап,
Курап кылган болоттон,
Куп кылдырган сыр найза
Болотун болжоп билүүчү,
Таш муштаса тайгылбас
Баткактан бетер кирүүчү,
Айза менен койгондо
Бороончуга жетиптир,
Өпкөнүн орто дал жерин
Жара коюп өтүптүр.
«Кымбаттуубуз өлдү - деп,
Кыямат жүзүн көрдү» - деп,
Көргөн жерде Эзкара
Ачуусу келип кетиптир.
Кан эмеспи Эзкара
Калдайларын бакырып,
Канчаларын чакырып,
Каарданып балбанга
Катуулап жини келиптир.
Төбө чачы сүксөйүп,
Кежиге чачы үксөйүп,
Тим тура албай күүлөндү,
Балбандарга сүйлөндү:
«Айтканым туура азыр бил,
Балбан болбой жерге кир!
Баатырдыгың бир канча,
Балбандыгың бир башка
Жаа-саадагын чалдырып,
Кыйын балбан Бороончу
Бул бурутка алдырып,
Улукту кантип көрөбүз,
Кыргын болуп, чогуу өлбөй
Кызыталак Эсенкан
Каары башка кан эле,
Ошо кандын алдына
Калк кырылып, журт дүрбөп,
Кырдырып салдык эрге -деп,
Кырылбастан тирүүлөй
Кайраты катуу зор кандын
Кантип жүзүн көрөбүз?
Бул өрттөнгөн бурутка
Кыйырдан кыйгач чалдырып,
Кыйындардын баарысын
Буруттарга алдырып,
Уялбай кантип кетебиз,
Улуктун бирөөн өлтүрүп,
Кырылышып өлүшпөй,
Не мураска жетебиз?
Андан көрө бурутту
Жер алдына таптайлы,
Бирөөн койбой бурутту
Жер чапчыган букадай
Жемирилте сүрөлү,
Тирүү койбой мунуңду
Чымындай жанын үзөлү!»
Эзкара кебин эп көрдү,
Балбандар тилин алганы,
Ошо Кутубийиңди
Каптап эле жүрүп калганы.
Улугу бар, каны бар,
Эрендердин баары бар,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары кошо бар,
Кармашса жанды койбогон,
Урушса канга тойбогон,
Кайран Дөөдүр дагы бар.
Саадакчаны, жаачаны,
Айзачаны, балбаны
Ортосуна алганы,
Оён Манас шери жок,
Ортодо Куту калганы.
Айбалтачан балбаны,
Айзакерден ыктуусу,
Жоого мыкты даңгылы,
Карыпчы кийген кандары
Калайман кылып, чуу тартып,
Каптап жатып калганы.
Катуулады капырдын
Албан түрдүү балбаны.
Булуңгур жаап буркурап,
Туш-туш жагын карасаң
Жаанын огу чыркырап,
Эпсиз аскер жабылып,
Бозуп чыккан кези экен.
Шибээлерден Тагылык
Кайраттуу балбан көп улук
Тосуп чыккан кези экен.
Эр кайраты башкача
Озуп чыккан кези экен,
Жамгыры кылып жаа тартып,
Таптап келип өттү эле,
Калмактын Жолой балбаны
Каптап жатып калганы.
Манжуулардан Эзкара
Каптатып колун салды эле.
Кайраты калың ыктуусу,
Кайран Кутубийиңди
Каптап жатып калды эле
Чоюнбаш алган балбаны
Чогуу эле каптап калганы.
Кайнап кытай жүгүрүп,
Күрсү, чокмор урганда,
Кайнап кетип калмактар
Акыр заман кылганда
Кайран жандан түңүлүп,
Кутман жолдош Кутубий
Куп жанынан түңүлүп,
Минтип турган себеби Жер үстүндө чөптү көр,
Чөпчөлүк кытай көптү көр.
Кумурсканы көр, куртту көр,
Куртчалык кытай журтту көр!
Жер жайнады кыжырап,
Жетти кытай быжырап,
Жер жайнаган чаң жетти,
Жетип кытай кол салса,
Кутубийден ал кетти.
Төш таянар бели жок,
Төштүк, Манас шери жок,
Чапчышарга чама жок,
Жалгандыгы билинди
Ушундай экен дүйнө шок!
Эш кылган эчен каны жок,
Тозокту кытай салганда,
Ажыратып алууга
Тоодою Манас дагы жок.
Кара кылган бирөө жок,
Катуу мүшкүл иш келди.
Калайманды баштады,
Кан Жолой баштап жетик алп
Жетип айза сайганда
Телкызыл аттан теңселип,
Теги балбан көйкашка,
Кутман экен Кутубий,
Учуп кете таштады.
Жер жайнап кытай кетет - деп,
Уктаса болбос ушу түш,
Кытай милек, бул жалгыз
Кымбаты Манас мында жок,
Кылымда барбы ушул иш!?
Кармашканы Каканчын
Буйрук алып канынан
Катуу мүшкүл баштаптыр.
Кулачаар менен аргытып,
Кырааның Манас шерине
Кыжылдап балбан кабылды,
Аз гана эмес, чоң жаңжал
Кырылыш мындан табылды.
Жолдош кылган кырк бала
Кыргын болуп окко учуп,
Кыраан Манас көк жалдын
Как алдынан табылды.
Кечээ, кара калмак, манжууга
Калайманды салды эле,
Кырк үйлүүдөн кырк бала
Кызыр салган кырааның,
Жолдош кылып алды эле.
Каптап кытай жетиптир,
Кыраан Манас жогунда,
Кырк баланы кытайлар
Кыргын кылып кетиптир.
Чолойткон экен кебимди,
Чогуусу менен өлтүрүп,
Сындырган экен белимди.
Кызыкты кытай баштаптыр,
Караан кылган кырк бала
Кызыталак бул чочко,
Кыргын кылып таштаптыр.
Кашкайта көзүн ойду экен:
«Кутман жолдош Кутубий
Кургурду кайда койду экен,
Кызык кылып шордууну
Кайда сөөгүн койду экен?
Кудурет берген Кутубий
Куп уккан менин сөзүмө,
Кутман болгон өзүмө,
Куптап кытай чогулуп,
Тегеректеп алды бекен,
Кургурумду сойлотуп,
Кай жерге союп салды экен?!
Каза жетсе өлөйүн,
Зордукчу кара калмакка
Согуш кылып көрөйүн,
Атышты арбын салайын,
Алты айга тынбай кармашып,
Кутман эле Кутубий
Кургурум тирүү бар болсо,
Ажыратып алайын.
Кара кытай, манжууга
Кармашты катуу салайын,
Күчтүүсүнгөн кытайдын
Күнүгө жинин кагайын!
Күчкө салган калмактын
Бир эсебин табайын,
Бет алган кара калмакка
Бет алып кыргын салайын!
Кымбатым Кутубийимди,
Тирүү болсо кыраанды
Ажыратып алайын!» Деп, ошентип, Манас кан
Кашаттуу кылыч болжошу,
Кыйналып жаткан Кутубий
Кыраан Манас көк жалдын
Кыяматтык жолдошу.
Каардуу балбан, камбыл шер
Кутубий жок деп, кырааның
Калмакка кирген ошо жер.
Астындагы Торучаар
Олбуй-солбуй камчы уруп,
Оңураңдап, конжоңдоп,
Олоктоп карап барбактап,
Астында тулпар малы бар,
Ааламды Айкөл шер
Айдай турган алы бар.
Берен да ошол, шер да ошол,
Бет алган жерден кан ичкен,
Белгилүү Манас эр да ошол.
Колдогону - бир тогуз,
Колдоп калган чагы экен,
Кырк чилтен, кызыр Ниязы
Кызырдуу Манас көк жалга
Жолдош болгон табы экен.
Берен да ошол, бел да ошол,
Белгилүү көк жал шер да ошол.
Ээр белдей урчукту
Эңкейип Манас караса
Кыжылдап калмак жетиптир,
Кырааны Куту көк жалды
Кырк эки курчап кетиптир.
Анча Айкөл барбаса
Айзачаны короктоп,
Айбалтачан мыктысы
Каптаган экен сороктоп,
Жадаткан темир колчону
Жакындашып калыптыр,
Кутмандуу Кутубийиңе
Жетип байлап алууга
Желигип чукул калыптыр.
Мыктылары мыкчыйып,
Айзакерден ыкчыйып,
Мергендери бет алып,
Саадагын мыктап сунуптур.
Кутман Кутубийиңди
Куп азапка салыптыр,
Кутурган Жолой, Эзкара
Тегеректеп алыптыр
Курутардай Кутуну
Каптап жатып калыптыр.
Туш-туштан сан кол жүгүргөн,
Каары күчтүү балбаны
Кармай турган болуптур,
Каптап кирип ал кытай
Кайран Кутубийиңди
Байлай турган болуптур.
Кумурскадай кылкылдап,
Курчаган экен былкылдап,
Балбанынын тартканы
Алеңгир жаа, сыр жебе
Жамгыр кылып, жаа тартып,
Жебесин чоюп ок атып,
Жеткени кытай калыптыр.
Топурак учуп жөлөнүп,
Кытай каптап кеткен соң
Кысталган экен Кутубий
Кыпкызыл канга бөлөнүп,
Чуу салып кытай жүгүрүп,
Кадыр Алда кудурет.
Ыйман бере көргүн - деп,
Кайран жандан түңүлүп,
Кубаты келбей баатырга,
Курчаган кытай капырга
Көзү кеткен алактап,
Буту кеткен салактап,
Көп кордукту кытайдан
Көрмөк болгон кези экен,
Көк жалыңдын Кутубий
Көп ажаандай кытайдан
Өлмөк болгон кези экен!
Күптүү болгон эмедей
Жумулбай көзү киртейген,
Кытай каптап, кол салып,
Аз эле болсо Кутуга
Жетимиш айза бир тийген.
Кармоого кытай умтулган,
Канжыга болуп тытылып,
Кутунун сооту жыртылган,
Чамасы кеткен Кутуга
Сандаган кытай умтулган.
Кыргынды кызык салайын,
Кутубийди куткарып,
Жолдош кылып алайын,
Карааным жок, белим жок
Кантип жалгыз калайын!
Кытайды кырган шер кылдың,
Кыраандардан айрылсам,
Кудурет сага не кылдым?
Торучаар санга бир салып,
Тоо сыяктуу оңкоңдоп,
Толгоп айза колго алып,
Толкуп жаткан кытайга
Токтобой Манас кол салып,
Серпишип Манас жетти эле,
Жер жайнаган көп колго
Аралаша кетти эле.
Чалма уруучу жандарын,
Айбалта чабар балбанын,
Темир аркан торчонун,
Тегиз канжар колчонун
Теңизиң Манас жетти эле,
Жеткен жерде баарысын
Көмө коюп өттү эле.
Ат көтөргүс алптарын
Атынан сайды кулатып,
Кайраттуусун, эрлерин
Көмө сайды сырайтып,
Каарданып бакырып,
Кара курттай манжууну
Айдап чыкты сапырып,
Катылып менде жеңеби,
Канкор тууган беренге
Кармашкан тең келеби!
Желигип белин курчанып,
Жер жайнаган капырга
Желиккен Жолой, Эзкара
Бул сыяктуу баатырга
Жеке кирди кол салып,
Темир аркан торчонун,
Тегиз канжар колчонун
Манас кан кырып басканын,
Күрмө кийген күчтүүлөр
Манастын түрүн көргөндө
Баатырлары шашканы.
«Үйүң күйгөн бул канкор,
Өлтүрүп түпкө жетет -деп,
Кыргын кылып баарыңды
Кыйратып кырып кетет» - деп,
Колдон чыга качканы.
Качып калган себеби Көргөндүн көөнү бөлүндү,
Көк жалыңдын бир башы
Көп адамдай көрүндү.
Бет алдынан караса
Берениңдин өзүндө
Беш арсландын сүрү бар,
Капталынан караса
Ажыдаардын түрү бар.
Айкырыгы таш жарып,
Айдап келген кези экен,
Кан агызып, жин төгүп
Кара калмак, манжууну
Жайлап келген кези экен.
Жетигиң жетип айза уруп,
Айланы артык мол кылып,
Айза жеткен балбаны
Аттан кулап тырайып,
Төөдөй-таштай балбаны
Кыргын болду сырайып,
Көргөндүн болбой арманы.
Кутубийдин айынан
Кытай менен беттешип,
Зайыппуруш Манастын
Калмакка салган жаңжалы.
Токтобой айза имерип,
Толгон кара манжууну
Тобун чечип жиберип,
Алышып жакын келгенин
Айбалталап токмоктоп,
Ат оюнчу балбандар
Алапайын табалбай,
Качып жүрөт шокшоктоп,
Жети жүзүн майдалап,
Алысыраак балбанын
Артынан кууду айзалап,
Торучаар тулпар чуратып,
Алп-дөөсүнүн баарысын
Айкөлүң кирди кулатып,
Кең Алтайдын урчугу Урчукка качып жөлөндү,
Өлбөй аман качканы
Кыпкызыл канга бөлөндү.
Көк мунарык күйгөн чаң,
Кыл мурутун шыйпайтып,
Кырылды кытай эчен жан.
Ааламга татуучу
Айкөлүң жаңжал салганы,
Кутман болсо Кутубий,
Курган Манас кырааның
Ажыратып алганы.
Кара талдай капырды
Кайра сайып кубалап,
Каканды көздөй жапырды.
Орто жерин эр көк жал
Оюп келип берди эле,
Тегерегин Кутубий
Союп келип берди эле.
Калдай жагын кан Манас
Камап келип берди эле,
Как ортосун Кутубий
Сабап келип берди эле.
Орто жерин Кутубий
Оруп чыгып келатат,
Аркасынан калмакты
Арслан Манас кабылан
Бирөөн аман таштабай,
Соруп чыгып келатат.
Калдайлары калдактап,
Качып алган кези экен.
Качкан жоону куткарбай,
Арслан Манас, Кутубий
Басып алган кези экен.
Өз билгенин өткөрө
Кылып салган кези экен,
Кыжылдаган кытайды
Кыраан Манас ошондо
Кырып салган кени экен.
Азууларын аркайтып,
Ат өлүгү тоо түштү,
Муруттарын шыйпайтып,
Эр өлүгү боо түштү.
Түзөңдүн баары чаң болуп,
Кокту-чуңкур жерлери
Аккан кызыл кан болуп,
Алапайын таба албай,
Берен тууган шериңе
Бет алып айза сая албай,
Өкүмсүгөн манжуу журт
Өз дүйнөсүн чачты эле,
Чымындай жандан түңүлүп,
Алп-дөөсүнүн баарысы
Айласын таппай шашты эле.
Эчен күлүк тулпардын
Ээри түшүп бооруна,
Мойноп жүргөн мындан көп.
Жакынынан айрылып,
Канкордон кыргын болдук - деп,
Боздоп жүргөн андан көп.
Куюшканы үзүлүп,
Куп айласын таба албай,
Шашып жүргөн мындан көп.
Айзаларын жоготуп,
Аманат жандан чопчогуу
Түңүлгөнү мындан көп.
Кошу ооп колжоктоп,
Токтоп жүргөн мындан көп.
Ай-талаада адашып,
Алапайын таба албай,
Боздоп жүргөн мындан көп.
Кызыкты көрсөң мындан көр,
Кыраан Манас, Кутубий
Кырып-союп, сапырып,
Ай-талаада калганы
Алапайын таба албай:
«Мен калдым!» - деп бакырып,
Өөдө-төмөн карабай,
Өткөрө жанын аябай,
Өкүм тууган кабылан
Кууган экен сапырып.
Манжуу качып, дыр коюп,
Алтай тоосун жакалап,
Аркасынан эр Манас
Айдап кырып, бакалап,
Өкүмсүгөн манжуулар
Өз дүйнөсүн чачыптыр,
Өлгөнүнөн калганы
Өбөктөй минип атына,
Өкүрүп алып качыптыр.
Кара калмак, манжуулар
Катуу үркүп аянып,
Коңгуроо бекем кагылып,
Кол эсинен жаңылып,
Ушинтип качып короктоп,
Өөдө-төмөн сороктоп,
Калдайларын кырдырып,
Аттарын олжо кылдырып,
Артынан кууп кырганга
Эригип Манас аянбай,
Өлгөнүнөн калганы
Кең Алтайдын туура кыр Кара-Тоону таянды.
Таянып качып барганда
Эр Манаска баш тартып,
Эзкара келди элчиге.
Эзкара Манастан үч күн уруш токтот деп, үч күн нөөмөт сураганы (дем
алыш)
«Баатыр Манас, көк жал шер
Кармашкан кыйын дөөлөрдүн
Баарысын сойдуң артык эр!
Телегейиң теңдигиң,
Билинди бүгүн шердигиң.
Топон суу жетпес Бээжинге
Тозокту жаман баштадың,
Толуп жаткан балбанды
Томпойтуп кырып таштадың.
Алтайдан артык туулган
Оён Манас, кебимди ук!
Он экиде ок атып,
Бээжинге салдың чуулган.
Бел байлаган кыраңча,
Бел экениң билинди,
Мендеден артык туулган
Шер экениң билинди.
Карыпчылуу кан айдап,
Канкорум, сага жабылдык,
Калдайды чогуу кырдырып,
Канкорум, сага багындык.
Эрдикти кыйын салдыңыз,
Эчактагы кегиңди
Эми бизден алдыңыз.
Эсенкан буйрук кылган соң,
Эчен дөө сизге жабылдык,
Эрлерди союп жоготтуң,
Ээ, баатыр, сизге багындык!
Сулайман сурак албаган
Капкалуу Бээжин жер мына,
Кырбай-сойбой сурап ал,
Ордолуу кытай эл мына!
Баатыр, сенин алдыңа
Баарын тартып турабыз,
Багындык -деп, ат тартып,
Кара баш тартуу кылабыз!
Каарың катуу шер болсоң,
Опол-тоодой эр болсоң,
Бир убада кылыңыз,
Ачууланып баратсаң,
Алдыңа тартуу кылалык,
Алтай, Каңгай жериңди,
Чогуусу менен берелик,
Калмак, манжуу элиңди.
Баашалуу кытай эл мына,
Башымды кессең мен мына!
Деген сөзгө көнүңүз,
Шер экениң чын болсо,
Үч күнү нөөмөт бериңиз!
Калдайыбыз, каныбыз
Катуу кеңеш кылалык,
Убада кылып, былк этпей,
Ошо жерге туралык,
Дегениңе көнөлүк,
Манжуу, кытай кандыгын
Кеңешип сага берелик.
Ат баштаган алты миң
Астыңа тартуу кылалык,
Кырып-жоюп ийсең да
Кызырдуу Манас кабылан
Моюн тосуп туралык.
Бел байлаган кыраандай,
Бел экениң чын экен,
Белгилүү чыккан буруттан
Шер экениң чын экен.
Калкка кабар салабыз,
Чынмачындын шаарына
Чын Манас сенин өзүңдү
Кан көтөрүп алабыз.
Ачуу байда болчу эмес,
Ачууланбай көнүңүз,
Канкор Манас кабылан
Үчүнчү күндөн мен калсам,
Каарды катуу баштаңыз,
Андан кийин, кан Манас,
Калтырбай кырып таштаңыз!»
Эзкара мындай дегенде
Дегенине көндү - дейт,
Ала көөдөн артык шер
Эрдиги калың, эси жок,
Үч күнү бурсат берди - дейт.
Урушту тыйып, кол топтоп,
Эзкара колго барды эми,
Кабарды катуу салды эми.
Күрмө кийген манжуунун
Күчтүүлөрүн жыйнады,
Таш сайынган кытайдын
Тазаларын жыйнады.
Карыпчылуу калмактын
Кандарын бүткүл чогултту.
Туура балаа Эзкара
Туралбай ичи өрт жанды,
Чылгый балаа чоң Жолой
Чыдай албай бул турду.
Таштуусу жандан түңүлүп,
Далай балбан күйүнүп,
Көк гүлдүү тон жамынып,
Көрөр болсоң Эзкара
Көк жолборстой чамынып,
Каарданып бакырып,
Калдайларын чакырып:
«Чылгый балаа канкорду
Үч күн нөөмөт бергин» - деп,
Алдап келдим анткорду.
Оңой Манас кул эмес,
Оюлгур жайы башкача Оң таптырар уул эмес!
Толгон айза имерди,
Кызыталак ал бурут
Топту чечип жиберди.
Каарды катуу баштады,
Каары катуу бул бурут
Калдайды кырып таштады!
Бул буруттун кордугу,
Башкача болду зордугу.
Кан Эсен буйрук кылганда
Кармашты катуу салчу элек,
Катылган жандын баарысын
Кармап байлап алчу элек.
Энеси талак бурутка
Эңдирип ийдик жолдо - деп,
Эми кантип барабыз,
Кан Эсендин алдына,
Кепти кантип табабыз?
Көрбөдүң беле балбандар,
Мыктыдан келдик, эр келдик,
Бири миңге жараган
Мыктылардан тең келдик!
Канкор алып койду - деп,
Кан Эсендин алдына
Кантип жооп айтабыз?!
Бул өңдөнгөн кордукту
Тирүү кантип көрөбүз!
Тимеле тирүү калгыча
Кыргын болуп өлөбүз!
Артык акыл салганым,
Абайла чогуу балбаным,
Үч күнү нөөмөт бергин - деп,
Ала көөдөн Манасты
Эптеп-септеп алдадым.
Аярым такыр кылбагын,
Ала көөдөн көөсөрдөн
Аяй көрбө жаңжалың!
Каканчындын канынан
Кайраты ашык бел элең,
Кара кылып, бел туткан,
Ат оюнчу, жөө күлүк
Казыналык чоң мерген Ишенгеним сен элең!
Аяр болсоң, эр болсоң
Ааламды буй кылчу
Чоң мергеним сен болсоң,
Аты тулпар буруттун,
Атын болжоп байлай ат,
Алың келсе, Каражой,
Ала көөдөн канкорду
Теги, тирүү койбой, жайлай ат!
Саадагың мыктап кармай көр,
Каары бөлөк канкорду
Чекеге атып, жайлай көр!
Мен Эзкара болгону
Кан - деп, атка конгону
Мындай эрди көрбөдүм.
Муну жайлап сойбосоң,
Билген чырын кылуучу,
Минете берсе бул канкор
Бир жанды койбой кыруучу.
Мурда муну сойбосок,
Кызыталак канкорду
Тындым кылып койбосок.
Жыйылган колдун баарысын
Төбөбүздөн басуучу,
Каканга чейин кубалап,
Союп канды чачуучу!
Амалды артык кылгыла,
Айлалуу эрди жыйгыла,
Калмактардан кан Жолой,
Кытайлардын чоң Дөөдүр,
Каршы-терши турушкун,
Качпай-шашпай канкорго
Бет алышып урушкун!
Колго алаксып турганда
Камбыл мерген Каражой,
Камбыл мерген сен элең,
Капталынан сак болгун!
Жети миң балбан сан колдой
Туш-тушунан кол салып,
Өзүм карап жетейин!
Айкырып айза бир сайып,
Ала көөдөн канкорго
Аралаша кетейин!
Аябай айза сунайын,
Алаксытып кол байлап,
Алсыратып турайын!
Капталдан чыксын кан Жолой,
Кармалаша туралык,
Ушундай кызык кылалык.
Астындагы мингени Кабыргалуу казанат,
Кас тулпардын өзү экен,
Ок жетпестин бири экен.
Жаа жетпес тулпар аты бар,
Үйүң күйгөн буруттун
Ушундай экен каркыбар.
Салмагы кымбат, заары күч
Бул амалды кылбасак Сайышканды кылат түз!
Тулпарынан айырып,
Тууралап азап салбасак,
Канатынан айырып,
Каптап байлап албасак,
Оюнчук Манас эр эмес,
Оң таптырар шер эмес.
Белди бекем буугудай,
Беттешкенди жок кылып,
Бээжинге чейин куугудай.
Бейлей көргүн, Каражой!»
Бегирээк айтып Эзкара,
Өткүр чечен жан экен,
Өрттөнүп кеткен Эзкара
Акылга дыйкан, айлакер
Аябаган жан экен,
Кыйла сөз айтып, Эзкара
Чоңкүрөң оозун бурду эми,
Эзкара сөзүн укканда
Улуктары, эрлери,
Күрмө кийген күчтүүсү,
Эзкара сөзүн эп көрүп,
Күүлөндү Жолой балбаны,
Кайрат кылып белсенбей,
Камынбай бирөө калбады.
Жай-жарагын шайланып,
Жайнап жаткан көп улук
Жоо-жарагын байланып,
Улук Луңтуң кандары
Баатырсыган жандары,
Айзага камбыл эрлери,
Акыл билгич кендери,
Эзкара кебин эп көрүп,
Айтса-айтпаса төгүнбү,
Кадырман каным Эсенкан
Каалап бизди жиберди.
Мылтык атып, жаа тартса
Чоёт - деп, бизди жиберген,
Кагыша кетсе канкорду
Соёт - деп, бизди жиберген.
Кайра тартпай тийгенин
Кармайт - деп, бизди жиберген,
Кагышканды соо кылбай,
Жайлайт - деп, бизди жиберген.
Кубалатып канкорго
Куру кантип барабыз,
Буруттан качып келдик - деп,
Тоодой Эсенканыңа
Айланы кантип табабыз?
Ала көөдөн бурутту
Чогуу каптап көрөлү,
Үркүп, качып жүргүчө
Тиктеп туруп урушуп,
Тим эле өлүм бололу?
Кайрат кылып какайып,
Камынбай аскер калбады,
Каарданып, күпүлдөп,
Каарын салып алганы!
Бурут келсе жейбиз - деп,
Каарданып айланып,
Жоо-жарагын байланып,
Кайнап жаткан көп балбан
Чокморун чогуу алышып,
Ардыккандан балбандар
Адыраңдап калышып,
Күрсүлөрүн байланып,
Кырса Манас кырсын - деп,
Кыйын амыз кылышып,
Тобокел - деп, токтобой
Толкуп аскер калганы.
Тозоку Жолой, Эзкара
Толуп жаткан балбаны,
Каар бетине айланып,
Алтындан саадак байланып,
Келишимдүү ат минип,
Кең куйругун чарт түйүп,
Кызыл-тазыл кийинип,
Кытайлардын Каражой
Жоо дегенде сүйүнүп,
Мергени жандан ашынган,
Айдай сары түз келсе,
Жарты куурай жашынган.
Жаман айтса таңылбас,
Жакшы сүрө бутадан,
Айзанын ашкере учунан,
Атканда чочко жаңылбас.
Жөө чуркаса чоң күлүк,
Катылганды буй кылып,
Ааламга салат чоң бүлүк.
Кызыл-тазыл кийинип,
Үйүң күйгөн бул капыр
Эликтей чуркап түйүлүп.
Каражой келди камынып,
Камынмак болду көп улук.
Камбылдары, кандары
Калайман түшүп, чуу туруп,
Беленденди жер өлчөп,
Мээнетти мындай салганы Көөдөк эрди жөөлөтүп,
Бээжинге байлап алганы.
Кыйын, оор кеп урду.
Убаданы бек урду.
Күрсүлөрүн шайлады,
Күтүнбөй бир жан калбады.
Коштоо келген колунан,
Ардан миңден союшуп,
Качкан мындай болсун - деп,
Колодон кылган бурканды
Төшүнө бекем коюшуп,
Эзкара, Жолой эки кан
Качсак кырып салгын - деп,
Убада кылып, эчен жан
Ташты омуруп, чеп кылып,
Кетирбей жолун бек кылып,
Улуктары, кандары
Амызданып кытайлар
Күтүнбөй бирөө калбады,
Кызыр чалган Манаска
Кытайдын кызык жаңжалы.
Ардан азык союшуп,
Манжуу менен калмактан
Кароолду катуу коюшуп,
Күн мезгили бүткүчө,
Толкуп келген сан кытай
Жатып калган коногун
Эми айтып берели,
Кырылып уруш болгуча,
Кытай кайнап толгуча
Эр Кошой абаң жомогун.
Кошой Билерик менен Манасты бошотуп алуу үчүн аскер камдап,
Кытайга жөнөгөнү
Ак асаба туу камдап,
Эл өөдөгө тартарда,
Ат кара тил мезгилде,
Өң тулпардын ичине,
Казы байлап, май толуп,
Берен Кошой абакең
Артык балбан, артык шер,
Акылга дыйкан кеменгер.
Жолборс абаң кан Кошой
Шамал тийсе, сел тийбес,
Чатырлыгы дагы бар,
Жоо бөрүсү абаңдын
Баатырлыгы дагы бар.
Элге сынчы Кошойдун
Эшендиги дагы бар,
Акылга дыйкан чоң аяр
Абаң Кошой баатырдын
Чечендиги дагы бар.
Абаң Кошой карыда
Ар өнөрдүн баары бар.
Орчун журтка туу болгон,
Олуя Кошой абаңдын
Ордолугу дагы бар.
Опсуз Кошой абаңдын
Молдолугу дагы бар,
Айза кармап, топ бузган
Ыктуулугу дагы бар.
Тулпар минип, туу алган
Туйгун Кошой абаңдын
Мыктуулугу дагы бар.
Эрени бар, каны бар,
Эс билген жандын баары бар.
Анжыяндын Айкожо
Эшен сопу, кары бар,
Абаң Кошой жанында
Эчендердин баары бар.
Абаң Кошой карыя,
Арка кылган олуя
Калыйпа кирип кат алган,
Канзаададан бата алган.
Он эки бирге кол берип,
Кабылан Кошой абакең
Зайыппуруш атанган.
Желигип Кошой абакең
Жетик ой түшүп башына
Чеч-Төбөгө токтоптур,
Жакыптын уулу Манасты
Жарыктык Кошой жоктоптур,
Түш көргөндө кечинде
Айкожонун жалгызы
Билерик түшүп эсине.
«Заман акыр-такырды
Билгенге кытай салды эле.
Самаркандын шаарынан
Карадөң уулу Жарманас
Анык Манас ушу - деп,
Аны байлап алды эле.
Алтымыш капка Бээжинге
Айланып согуш салбасам,
Байланып жаткан баатырлар
Колдорун чечип албасам,
Кошой болбой өлөмбү,
Өлбөй тирүү жүргүчө
Кыяматты көрөмбү!
Чөөгүнү алтын, чай арзан
Чөөлүксө курсак тойгузган,
Бусурмандын шаарында
Самаркандай калаа жок,
Маңдайга бүткөн бир ырыс
Бусурмандын журтунда
Манасындай бала жок!
Жетимиш эшик Бээжинге
Жети айлана барбасам,
Жер түгүндөй кытайдан