Манас - Саякбай Каралаев - 47

Айбалта менен чалкалап,
Астындагы кытайга
Аралап кирди талкалап.
Айтылбаган дүмөктү
Салып чыкты эр Сыргак,
Ала качып бөктөрүп,
Ажыбайдай баатырды
Алып чыкты эр Сыргак.
Бош коштотуп алдырган
Касиеттүү Манастын
Калкамандын Кара аты Кайсы чоро жөө калса,
Кандай уруш болсо да
Абалынан акыры
Миндире жүргөн адаты.
А да тулпар мал эле,
Буга Сыргак жетти эми,
Ажыбайды мингизип,
Арасынан кытайдын
Ажыратып кеткени.
Мына ошондо эр Бакай
Көк тулпарга камчы уруп,
Кылча жанын аябай,
Кан Жолойго жетти эле,
Калмактын каны Жолойду
Жеткен жерден эр Бакай,
Ачбуудандын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Көгала тулпар ат менен
Акбалтайдын Чубагы
Калың балбан Жолойду
Аман алып кеткенче,
Чубак баатыр жетти эми,
Калмактын каны Жолойдун
Жеткен жерден эр Чубак
Башын кесип өттү эми.
Алтын айдар, чок белбоо,
Азизкандын жалгызы
Аянбай жүрөт кыйратып,
Баатыр тууган Алмамбет
Сарала менен чуратып,
Алты миң кытай, миң калдай,
Ошо калдай ичинде
Темиркол деген чоң калдай Чоң калдайга жетти эле,
Чоңун тандап Алмамбет,
Жеткен жерден жетөөн
Ыргыта коюп өттү эле.
Ошол кезде карасаң Кара калпак кыргагы,
Кайдан жетти белгисиз,
Кан Манастын Сыргагы!
Жыгылган жети калдайды
Темирколун баш кылып,
Башын кесип өттү эми.
Азизкандын Алмамбет
Андан өтүп чуратып,
Мунарык болуп бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган
Ит-Өтпөс деген жер ошол,
Ит-Өтпөстүн баарында
Кумурскадай жайнаган
Калың кытай эл ошол,
Жара коюп Алмамбет
Жана кирген жери ошол.
Темир алп менен Канжаркол,
Тегеректеп Алмаңды
Каптап кеткен жери ошол.
Каптаганга бой бербейт,
Кызыл айза желеги,
Кылчайып койбойт ошондо,
Кыстап кытай келгенде
Алмамбеттей берени.
Серек менен Сыргагы,
Кыргыл чал менен Чубагы
Кызыктуу дүйнө, оңбой кал,
Өлүшө турган убагы.
Азизкандын Алмамбет
Ороккырга жетти эми,
Ороккырдай балбанды
Ат үстүнөн калдайтып,
Көмө коюп өттү эми.
Акбалтайдын Чубагы
Ай-ааламды буй кылган
Адамдан башка кырааны,
Кыраан Чубак берениң
Ороккырга жеткинче,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Керилген Чубак берениң
Эңкейип башын кесерде,
Капталынан жетти эми,
Кан Балтайдын Чубагын
Көгаланын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Бүткүл кытай чогулуп,
Орокбаштай балбанын
Тегеректеп алды эми,
Акбалтайдын Чубакка
Акжолтой Бакай, Алмамбет
Мунун баары баш болуп,
Алек болуп калды эми.
Төө көтөргөн Агаяр,
Төрө Манас баатыры
Калың чоктун ичинен
Ала качып Чубакты
Көгаланын үстүнө
Көтөрүп келип салды эми.
Качыр минген Коёнбоз
Каны экен кытайдын,
Караң күн түшсө башына
Жаны экен кытайдын.
Эрендерднн баарысы
Кезигишип алышып,
Кезек-кезек сайышып,
Айза менен салышып,
Учу сынып бытырап,
Сабы колдо калышып,
Кылыч менен чабышып,
Айбалта менен салышып,
Жебе сынып бытырап,
Сабы колдо калышып,
Кылыч менен чабышып,
Кыны колдо калышып,
Мылтык менен атышып,
Саздакты сая тартышып,
Ок түгөнүп калышып,
Ок түгөнүп калган соң,
Жулкулдашып булкушуп,
Кийим калбай үстүндө
Ат үстүндө силкишип,
Кайта-кайта жүрүшүп,
Качырышып киришип,
Кара жанга күч келип,
Ат үстүндө ыргалып,
Эси ооп турушуп,
Кызыл дайра кан акты.
Кытай менен кыргыздар
Кыргын согуш кылышты,
Кылча жанын аябай
Кыйын кылып урушту.
Эрени мыкты Коңурбай
Белеске тартып белсенип,
Каарданып чыдабай,
Чымындай айла табалбай:
«Буруттардын Сыргагы
Бу да тирүү турбайбы!
Өлүү десем, тирүү экен,
Өлбөс жандын бири экен,
Буруттугу болбосо
Адамзатта эр экен!»
Акыл ойлоп, Сыргактын
Алдынан чыкты Коңурбай:
«Ушу жолу Сыргактан
Качымыш болуп калсам, - деп,
Казылуу жаткан чоң орго
Алаксытып алпарып,
Ала көөдөн Сыргакты
Ошол орго салсам, - деп,
Сыргак орго түшкөндө
Таш алдына алайын!»
Муну ойлоп качкансып,
Бура тартып кылт койду,
Алдамакка Коңурбай
Алгара менен жылт койду.
Мунарыктап бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган
Четки-Бээжин жер ошол,
Бийигин зоодой кылдырып,
Жасап койгон чеги ошол.
Ошол чекти карасаң,
Айландыра салдырган
Калың кытай жери ошол,
Капталмакка ошого
Качып берди Коңурбай.
Ичи күйгөн эр Сыргак
Коңурбай качып алганда
Алды-кийинин карабай,
Алда эмне болот, - деп,
Акыл кылып ойлобой,
Кууп калды эр Сыргак
Эми жанын аябай.
Чындап качты Калча кул,
Илегердүү түгөнгүр,
Коңурбайга жете албай,
Эки көзү төрт болуп:
«Түп этектен алсам, - деп,
Сыргак барат өрттөнүп,
Алөөкөнүн Коңурбай
Орго жакын калганда,
Кууп Сыргак барганда
Азизкандын Алмамбет
Артынан жете кубалап,
Жеткен жерде Сыргакты
Чылбырдан алып бурулуп,
Алып кетти Сыргакты.
Коштоп алып Сыргакты
Эр Алмамбет муну айтат:
«Качкан жооң Коңурбай,
Айласы чоң капыр ай.
Качымыш болуп калбайбы,
Казган орго капталтып,
Күүлөнүп калган жаныңды
Балакетке салбайбы.
Дини кара Коңурбай,
Динсизди кудай урбайбы,
Колуна тийсең Калчанын,
Чыркыратып жаныңды
Чымындай кылып сойбойбу!»
Деп, ошондо Сыргакты
Алмамбет алып жөнөдү.
Бура тартып келгенде
Мунарланган чаңды көр,
Былчылдашып салышкан
Өлүп жаткан жанды көр,
Абыдан чындап согушкан
Бука менен булкунткан
Мадыкандай алпты көр!
Бука менен ойнотуп,
Кезиккенди сойлотуп,
Кызылала кан кылып,
Кырып жүрөт кыйратып.
Жүргөн жерден кан чыгып,
Добушунан жан чыгып,
Качыр минген Коёнбоз,
Калың кытай түгөнгүс,
Баары жолдош болуптур.
Кытайлардын Мадыкан
Кез келгенин сулатып,
Кылчайбастан оңкоюп,
Элемандын кенжеси Эр Төштүккө жетти эле,
Чалкуйруктун үстүнөн
Көмө коюп өттү эле.
Качыр минген Коёнбоз
Качырып келди кызыталак,
Төштүктүн башын кескени.
Коёнбоз жетип келгенче,
Кабыланың эр Манас
Качырынын үстүнөн
Коёнбоздой балбанды
Жыга сайып өттү эми,
Баягы Бакай кайраның
Коёнбоздой балбандын
(Башка кытай жеткенче)
Башын кесип өттү эми,
Кытайлардын зор каны
Манас менен Бакайдан
Өлүм болуп кеткени.
Жөөлөп калган Төштүктү
Акбалтайдын кырааны
Арслан Чубак жетти эле,
Жетип атка мингизип,
Аман алып кетти эми.
Жалпы кытай черүүсү
Кырганына чыдабай,
Кыйкырыкка тура албай,
Жабыла качты Манастан.
Ошондо да качпастан:
«Качып кытай кетти», - деп,
Жалгызсырап шашпастан,
Жалгыз калды Мадыкан.
Жалгыз калган кытайга
Баатыр Манас баш болуп,
Камоосуна алышты,
Кырк чоролор түптүгөл
Дүпө-дүпкө алышты.
Алмамбет жетип тиштенип,
Ал да келип бир сайды.
Ажыбай менен Сыргагы,
Акбалтайдын Чубагы
Үчөө катар сайышты.
Кадимки баатыр эр Бакай
Бу да келип сайды эле,
Мадыкан менен урушуп,
Ары-бери сүрүшүп,
Баатыр Манас баш болуп,
Эр Манастын кырк чоро
Баары урушуп жүргөндө
Калган канча черүүлөр
Качкан кытай артынан
Кайкайлатып кытайды
Кууп баары кетти эми.
Кууган бурут артынан,
Баякы Сыргак кабылан
Бу да: - Чү - деп, кетти эми.
Эрдиги артык, жаш Сыргак
Ошончолук курчоодон
Озуп жүрөт эр Сыргак.
Кайрат кылган кытайды
Каптаганча бурутту
Көп кошуунга жеткизбей,
Кырып-жоюп кытайды
Тозуп жүрөт эр Сыргак.
Калка болуп бурутка
Кабылан Сыргак жүргөнү,
Кайраттанып кырк чоро,
Канкор Манас баш болуп,
Мадыканга чындашып,
Баары бирдей киргени.
Алмамбет менен эр Чубак
Арслан тууган кара көк
Үзөңгү кошуп биригип,
Чымырканып тиштенип,
Көздөрүнөн от чыгып,
Беттеринен түк чыгып,
Мадыканга кирди эми.
Айза менен сайышып,
Айбалталап урушуп,
Алы жетпей турду эле.
Ошондо Манас кырааның,
Каарына келди эми.
«Оболунан бери мен
Душманды кырган шер болдум,
Бир кытайга ал келбейт,
Мынчалык неге кем болдум.
Атактуу Манас эр болдум,
Алакандай бурутту
Ай-ааламга тең кылган.
Далай-далай арсландын
Алышканын ар качан
Акырында талкалап,
Кара жер менен тең кылдым.
Алым келбей бир жанга
Казылган кара көр болдум», Деп, ушинтип, эр Манас
Ээрдин кесе тиштенип,
Кызыл чоктой көздөнүп,
Шамал чыгып оозунан,
Жалын чыгып көзүнөн
Каарданып берениң,
Кабылан Манас кырааның
Сыр найза алып колуна
Кулаган таштай зымырап,
Аткан октой дүңгүрөп,
Каны качып этинен
Качырып келди Мадыны,
Өрттөн кайра тартпаган,
Жоодон коркуп качпаган,
Кытайдын алпы Мадыкан
Күндөй болуп күркүрөп,
Уккан киши калтырап,
Бүткөн бою дүркүрөп,
Качырып калды Манасты.
Качырганын көргөндө,
Кайран Бакай баатырың
Капталынан жетти эми,
Мадыкандай балбанды
Манастан мурун бул жетип,
Бу да муштап өттү эми.
Кан Бакайдын соңунан
Азизкандын Алмамбет
А да сайып өттү эми.
Алмамбет, Бакай эки эр,
Экөөлөп сайып өткөндө
Тизгинен кол кетти,
Чубак менен эр Шууту
Катар экөө жетти эми,
Бирдей муштап өттү эле.
Экөө коюп өткөндө
Мадыкан алпы кытайдын
Үзөңгүдөн бут кетти.
Кабылан Манас канкоруң,
Аккула менен зыргытып,
Мадыканга жетти эле,
Көк буканын үстүнөн
Көмө коюп өттү эми,
Камданып турган эр Чубак
Алдындагы буканын
Башын кесип өттү эми.
Мадыкан аттан түшкөндө
Тегерегин карабай,
Алөөкөнүн Коңурбай
Чымын жанын аябай:
«Бээжиндин каны өлгөндө
Мен эмине болом, - деп,
Андан көрө аянбай
Мадыканга жетейин,
Калың бурут ичинен
Ажыратып кетейин», Деп, ошондо Коңурбай
Жан аябай бакырып,
Урааны экен кытайдын:
«Мөндү, мөндү, мөндү!» - деп,
Мөндүлөп ураан чакырып,
Мадыканга жетерде,
Ажыратып кетерде
Кайра тозду эр Сыргак.
Ошол чакта эр Бакай
Ач болотун колго алып,
Айкырып мурун жетти эми,
Жеткен жерден Мадыны
Башын кесип өттү эми.
Эр Мадыкан өлгөндө,
Баштагыдан миң эсе
Зору келип калыптыр,
Какайлап ураан чакырып,
Калың кытай баарысы
Чогуу келип калыптыр.
Атка оюнчу, жөө күлүк
Кытай бузуларда чыгуучу,
Казыналык чоң мерген
Аяры келип калыптыр.
Каканчында кытайдын
Бел кылганы ал экен,
Кармашканда жоо менен
Дем кылганы бул экен.
Мергендиги эң кыйын,
Айсыз кара түнүндө,
Сунган айза учунан
Жаңылбай аткан эр экен,
Муну Чоң Аяр мерген дээр экен
Кырк кан эли кытайга
Кыстоо түшүп турганда,
Карыкан буйрук кылганда,
Балдарды жыйып алганда,
Алмамбети баш болуп,
Алты миң бала барганда,
Алты миңи кырылып,
Алты бала калганда
Алтоонун бирөө бул экен,
Алмамбеттин өнөргө
Үч ай өксүп жетпеген
Кемчилиги бар экен,
Үч ай окуп толтурса,
Мунун билген билими
Алмамбетке тең экен.
Чоң мергендин келгенин
Эр Алмамбет көрдү эми,
Көрүп алып Алмамбет
Мергендин сырын билген соң,
Күндү жайлап турду эми,
Жайлаган күнүн жаадырбай,
Мергенди кудай урду эми,
Безбелдек учпас талаада
Калың уруш кылды эми.
Саадагын сая тартарда,
Салтанаттуу Чубакты
Чоң мерген жетип атарда,
Ак бараң мылтык бетке алып,
Азыр ирмеп иерде,
Кара калпак кыргагы,
(Кайдан жетти ошондо),
Кан Манастын Сыргагы
Аткан октой жетти эми,
Чоң Мергендей баатырды
Керчунак тулпар үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Аркасынан миң мерген
Ажыратып алганча,
Аңдып турган Алмамбет
Жойболотту бир шилтеп,
Жоюп башын кести эми.
Эр Алмамбет кабылан
Жердин жүзү сел болуп,
Кара кан агып көл болуп,
Кайсы экени билингис
Катуу согуш болду эми.
Топурак учуп, чаң каптап,
Адамдын көзүн бүтөдү,
Бири өлсө, миңи жабылып,
Кайтадан кытай күчөдү.
Чоң Ылама калмагы
Кытайлардын кызыл туу
Кыйшайтпай кармап алыптыр.
Ажыбай түшүп калганда,
Астындагы Күрөң ат
Кытайга түшүп кеткенде
Олжо кылып Ылама
Аны минип алыптыр.
Ыламаны көргөндө
Азизкандын Алмамбет
Кызыл чоктуу кытайдын
Кыраанындай кийинип,
Таш сайынган кытайдын
Тазасындай кийинип,
Ыламага жетти эми,
Жетер замат Алмамбет
Карткүрөңдүн үстүнөн
Көмө коюп өттү эми.
Айбалта алып колуна
Арслан Сыргак жетти эми,
Жеткен жерден беш башка
Ыламадай калмакты
Бөлө чаап өттү эми.
Желегин жерге тийгизбей,
Жеткилең мыкты Алмамбет
Саралага камчы уруп,
Ала качып өттү эми.
Бөлүнүп жалгыз жол менен
Бээжин жакка бет алып,
Кызыл туусун көтөрүп,
Калмак болуп калдырап,
Кытай болуп балдырап,
Качып Алмаң калганда,
Бул амалды салганда
Темир торун жыялбай,
Теги кытай, көп манжууң
Тең болуп казат кылалбай,
Чаң асманга буркурап,
Калың кытай, көп манжууң
Качып калды баарысы
Качкан туунун артынан
Бээжинди көздөп буркурап,
Канча-канча быткылды
Ашып кытай баратат,
Ит урушун кылышып,
Качып кытай баратат.
Кытай качып калганда,
Качкан жоо катын эмеспи,
Карап Манас турабы,
Арт жагынан качырып,
Сүрүп кетти зор Манас.
«Каңгайда калың кытайды
Бээжинге жете сүрбөсөм,
Айза сунуп, тоо бузуп,
Ажал келсе окко учуп,
Кырмызы көйнөк, жал-жал көз,
Кыйын сулуу кыздарын
Кошуунуна бербесем,
Алтын дилде, жакуттан
Ушу келген көп колго
Олжо кылып баарына
Камчыга ченеп бөлбөсөм!»
Каарданып кан Манас,
Камап калган кези экен,
Тегерегин эр Чубак
Айдап алган кези экен.
Бир жак четин кан Бакай
Сүрүп айдап баратат,
Бирин артка таштабай,
Ылаачын тийген таандай,
Ар жагына бир чыгып,
Бу жагынан качырып,
Калың кытай, сан колду
Сүрүп кетип баратат.
Артынан сүрүп киргенде,
Каканчындын Бээжинге
Какайлатып кытайды
Кырып-жоюп, сүргөн жер,
Кытайдын канын чачкан жер,
Кыргыздын жолун ачкан жер!
Кылчайып согуш кылалбай,
Кыргыздарга туруштук
Калың кытай бералбай,
Каканчындын Бээжинге
Калың колу чуркурап,
Баары жалпы качкан жер.
Талаага өлүп, жан толуп,
Далай тулпар бош калып,
Калың кытай черүүсүн
Кайраттанып эр Манас
Айдап сүрүп барганда,
Кытайлардын Коңурбай
Астынан тозуп Манастын
Каршы чыкты ошондо.
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай
Келберсиген кыраан эр,
Айза сайган ыктуу кул,
Жоонун айласын билген мыктуу кул,
Астынан чыгып Манастын
Алгара оозун буралбай,
Айбаты артык көк жалдын
Астына каршы тура албай,
Кыйкырып айза суналбай,
Кымындай такоол бералбай,
Акыл ойлоп, Коңурбай
Ээр белдей белести
Ашып калды көрдүңбү,
Манастын каарын көргөндө
Шашып калды Коңурбай,
Бээжинди көздөй дыр коюп,
Качып калды Коңурбай.
Эр Калчаны көргөндө
Акылынан шашкан жок,
Аянып Манас турган жок.
Жалын чыкты оозунан,
Өрт төгүлдү көзүнөн.
Астыга салып кубалап,
Кетип барат жарышып,
Бөлүнүп колдон алышып,
Эчен-эчен белести
Ашып барат Коңурбай,
Энтелеңдеп Манастан
Шашып барат Коңурбай.
Качкан жерин карасаң,
Адыр-адыр бел эле,
Ошол белдин ар жагы
Кырк күнчүлүк чөл эле.
Куу учканда канаты,
Кулан жүрсө туягы
Күйүп кеткен чөл эле.
Чык эткенде суусу жок,
Чымчып жээрге чөбү жок,
Мунарыктап бурчтанган,
Булуңгур болуп учтанган
Жерге сала качты эми,
Аккуланы көргөндө
Коңурбай акылынан шашты эми,
Чыны менен качты эми.
Эңкейиш жолго киргенде,
Коңурбайдын Алгара
Букадай мойну бултулдайт,
Өр таяна келгенде,
Манас кандын Аккула
Чакмактай көзү жылтылдайт.
Эңкейишке киргенде,
Коңурбайдын Алгара
Эликтей колу сайылат,
Өөдө жерге келгенде
Манас кандын Аккула
Жал-куйругу жайылат.
Эң ылдыйга келгенде
Кечилдин каны Коңурбай
Узап кетет закымдап,
Өөдө жерге келгенде,
Кадимкидей кан Манас
Кирип барат такымдап.
Такымдап Манас барганда,
Алөөкөнүн Коңурбай
Такыр жандан түңүлүп,
Алдындагы Алгара
Шашканынан Коңурбай
Олбуй-солбуй камчылап,
Оңду-солду теминип,
Нече-нече чөл-кыя
Ашып качып баратат,
Манас жакын калганда
Кайран жандан түңүлүп,
Шашып качып баратат.
Артын Калча караса
Манас кандын Аккула
Омбул-домбул түйүлүп,
Оңко аткандай жүгүрүп,
Машаадай мойну ийилип,
Көкүлүн көккө ыргытып,
Туягын жерге мылгытып,
Ооздугун каккылап,
Тал жибектей куйругун
Чаткаякка чапкылап,
Таманы жерде тарсылдап,
Кара болот ооздук
Көмөкөйдө карсылдап,
Араандай оозу ачылып,
Кан аралаш ак көбүк
Омуроодо чачылып,
Башын жерге салыптыр,
Тоңкочуктап жер чулгап,
Эти кызып алыптыр.
Коргошундай Манасты
Корголдой кылып көтөрүп,
Опол-тоодой Манасты
Омурткадай көтөрүп,
Баскан ташы быркырап,
Учкан куштай зыркырап,
Келе жатат аркырап,
Үстүндөгү Манастын
Өрттөй көзү жайнаптыр,
Кан ичмейи кармаптыр,
Мундай туруп көргөндө,
Кайратына келгенин
Калча анык билгенде,
Кара жанын аябай,
Качып барат Коңурбай,
Ит жүрбөс кыя, далай бел
Ала качты Коңурбай.
«Эсенкандын дарбаза
Эптеп кире качсам», - деп,
Сала качты Коңурбай.
Дарбазага жеткиче
Алты күндүк жол ошол,
Кыбыр-жыбыр бел ошол,
Кулунунда Алгара
Оюн салып чоңоюп,
Адис болгон жери ошол.
Калчанын минген Кара аты
Айбандан бөлөк мал экен,
Капталында канаты,
Алдадан ажал жетпесе,
Колу сынып кетпесе,
Качан болсо Калчаны
Куткара жүргөн адаты.
Артына түшүп көгөрүп,
Айза оңдоп имерип:
«Жетип кулду сайсам», - деп,
Кууп калды эр Манас,
Түзөң жерге барганда
Түп этектен Калчаны
Алмак болду эр Манас.
Эшилме кумдуу, Чалкак-Бел,
Чалкак-Белге жетерде,
Жандай салып Аккула
Алгарадан өтөрдө,
Айкырып Манас арсланың
Сыр найзаны көтөрдү.
Эшилменин Чалкактан
Эңкейип Калча дыр койду,
Бери жактан эр Манас:
«Оң далынын чети, - деп,
Өпкө-боор бети, - деп,
Айза менен бир койду.
Денеге айза тийгизбей,
Теги Калча эр экен,
Ар кескен сууруп имерип,
Айкөлүңдүн айзасын
Ортосунан Коңурбай
Үзө чаап жиберди.
Айзакерден ыктуу эр,
Кысталыштын күнүндө
Жоонун айласын билген мыктуу эр,
Кабыландын Аккула
Кайыптан бүткөн мал экен.
Жетип калар бекен, - деп,
Эптеп кестим айзасын
Эми жетип Манасың
Кармап алар бекен, - деп,
Кармаса Манас оң кылбайт,
Каран күн жанды соо кылбайт.
Колуна түшсөм кокустан,
Ичимди жарып салабы,
Ичимдеги кызыл кан
Суудай агып калабы!» -
Деп, ошонтүп, Коңурбай
Чындап качты закымдап,
Манасыңдын Аккула
Жетип барды такымдап,
Качып барат Коңурбай,
Чет-Бээжинде салынган
Капкасына жакындап,
Арт жагынан арыштап,
Аккула барат такымдап.
Ободон жылдыз козголгон,
Алмамбет качып келгенде
Манас менен антташып,
Көңүлү деп, дос болгон.
Жанын таштап, эр Манас
Калчаны кууп калганын
Капкайдан Алмаң көрдү эми:
«Айласы зор Калча кул
Капкадан эми кирет, - деп,
Ала көөдөн эр Манас
Капкага кошо кирет, - деп,
Кайра чыкпай капкадан
Ажалы анын жетет, - деп,
Капкага кирсе кан Манас
Капырды кудай урат, - деп,
Кан Манасты өлтүрүп,
Өрт өчкөндөй кылат, - деп,
Ала көөдөн киши эле,
Анык майып болот», - деп,
Ошонетип эр Алмаң,
Алыстан көрүп кабылан
Дарбазага кирерде,
Калың кытай, манжуунун
Колуна Манас тиерде,
Дарбазаны жабарда,
Алтымыш кытай, көп калдай
Манастын башын аларда,
Жебеден мурун жетти эми,
Жетип келип Алмамбет
Эри өлгөндөй жулкунтуп,
Эр Манасты булкунтуп,
Илип алып чылбырдан
Кайра тартып кеткени.
Арсланым, теңелбегин Калчага!
Карарып жаткан кара бел Адам ашар бел эмес,
Алөөкөнүн Коңурбай
Адам ойноор эр эмес.
Калчанын минген Кара аты Карчытында канаты.
Канаттуу куш болбосо,
Айбан атка жеткирбес Алгаранын адаты.
Чуркашына мал жетпейт,
Канаттуу куш болбосо,
Алгарага жан жетпейт!»
Ошентсе Манас барбактап,
Капа кылып Алмаңды
Каарданып дардактап:
«Койчу, Алмам, кебиңди!
Өз кебиңди жактайсың,
Коңурбайдын Алгара
Мунча неге мактайсың?
Чалгын чалса чарчабай
Оорукка калса оорунтпайт,
Астындагы Сарала,
Коңурбайдын Алгара
Сараладан күлүкпү?
Алты ай минсем арыбайт,
Алтымыш асый болгончо
Азуусун сайып карыбайт.
Чын мүчөсүн карасаң
Кара байыр, казанат,
Калбыр өпкө, жез билек,
Кайберенге кабылган,
Он экиге келгенде
Ошондо мага табылган,
Аккуладан күлүкпү?
Чын ажалы жетнесе,
Чындаган жоого алдырбай,
Чындап кудай урбаса
Мингенин өрткө чалдырбайт.
Эр Чубактын Көкчебич
Көкчебичтен күлүкпү? »
Ушундай деп, жулкунуп:
«Коё бер» - дейт алкынып.
«Кыраан Манас, оңбой кал,
Качан болсо тил албай,
Казмак болдуң орумду,
Кайнатмак болдуң кабылан,
Капкайдагы шорумду.
Ачылып турган дарбаза Эсенкандын эшиги,
Эптеп жүрүп амалдап,
Эрдин шорун кайнатып,
Качан болсо Калчанын
Кыла жүргөн кесиби.
Калп жеринен Калча кул
Качымыш болуп калбайбы,
Калаасына киргизип,
Каранды Калча салбайбы!
Ар жагында кытайдын
Камдап койгон балбандар
Эшикти бекем жаппайбы,
Эсебиңди таппайбы!
Эсил жаның барганда,
Эригип жаткан балбандар
Айбалталап башыңды
Эше-эше чаппайбы,
Эсердиктин саатынан
Эсил жан өлүп жатпайбы!
Белгилүү Бээжин жер ушул,
Бейпайды көрүп арсланым,
Сага барган мен ушул.
Кыргындан кытай түгөнбөйт.
Топон суу тоздоп кирбеген
Тозоку кытай эл ушул,
Тобуңдан эркин бөлүнүп,
Тозокту салба сен ушул!» Деп, ошонтүп, Манасты
Ээликтирип жулкунтуп,
Оолуктуруп булкунтуп,
Кармап чыкты Манасты.
Музбурчак, Көкчө кандары,
Сыргак, Чубак эрлери
Калың кытай черүүсүн
Айдап келген кези экен,
Миңден бөлүп кытайды
Ийрип калган кези экен.
Кырып-жоюп кыйратып,
Ителги тийген таандай
Тийип жүргөн кези экен.
Каканчындын Бээжинде
Какайлашып кытайлар,
Кайрат кылбай качышып,
Чоң-Бээжинди бет алып,
Жайнап калган кези экен.
Ааламдын баары жыйылып,
Ажалы жеткен кырылып,
Ар бир мыкты жигиттер
Олжосуна айдашып,
Алты жүздөн ат алып,
Алалбаган жамандар
Алтыдан, бештен ат алып,
Артына түшүп кытайдын:
«Манас!» - деп, айтты бакырып,
Ортосун карай ошондо
Оюп алган кези экен,
Кайрат кылган мыктысын,
Канкор баатыр кырк чоро
Союп калган кези экен.
Кара кумдай кытайды
Кабылан Бакай сапырды,
Сапырып сүрүп кеткенде
Бөлөк-бөлөк бөлүнүп,
Жер айрылып дүрүлдөп,
Он эки кандын көп колу
Канча бөлөк бириндеп,
Канча урук жан келген,
Мекедеги Айкожо
Кошууну менен бул келген.
Буйрук кылып эр Манас,
Алдындагы белеске
Арслан туусун орнотуп,
Алышканын токтотуп,
Ала чапан Айкожо
Айкырып азан салды эле,
Өлгөнүнөн калганы
Азан үнүн угушуп,
Туу түбүнө барды эле.
Кытайдын жеңилип Манасты Чет Бээжинге кан көтөргөнү8
Добулбасты кагышып,
Өлгөндөн калган бусурман
Чогулушуп алышып,
Канды катка салышып,
Калк эсебин алышып,
Элүү башы, он башы,
Жүз башы менен миң башы
Баары турду эсептеп,
Кошунум келген жолдошуң,
Калк атасы кан Кошой
Калк каттаткан ал болуп,
Эштектердин Жамгырчы
Эсептеген бул болуп,
Ордолуу шайык көк жөкөр,
Орчун Кокон, Маргалаң
Кыйма чапкан жол эле,
Эки санча кол эле.
Эчен мыкты киши жок,
Эл эсебин алганда
Жарым санча адам жок.
Музбурчак, Көкчө - эки кан,
Булардан өлгөн далай жан.
Шыгай менен Бокмурун
Ок жаңылып аты өлгөн.
Бүгүн көргөн эртең жок,
Ушундай экен дүйнө шок!
Аты калып, башы аман,
Жаралуу болгон далай жан.
Кошой менен Үрбүнүн
Колун жоктой келгенде
Жарымчалык колу жок,
Жабыла уруш кылганда.
Кытай кыстап турганда,
Маңдайына келгенди
Түп нускада мындай тема жок
Кошуун минтип көрүптүр,
Ушул катуу согушта
Он эки кандын колунан
Далай киши өлүптүр.
Он эки кандын баш-башын,
Баарын жоктоп келгенде
Элемандын Төштүк жок,
Кырк чорону жоктосо
Белгилүү берен Чубак жок,
Белдүү сырттан чунак жок!
Кырк чоронун кырааны,
Кыйын көк жал Чубак жок,
Баары кандын баасы
Баатыр Төштүк ынак жок!
Калың уруш-кагышта,
Кан агызган салышта
Азапты булар көрдүбү,
Же ажалы жетип эки шер
Алышып жүрүп жоо менен
Ара жерде өлдүбү?!
Көмүлбөстөн көрүнбөй,
Эч кабары билинбей,
Мындай кокуй болчу экен!
Көгала ат тулпарды
Көлдөгөн кытай калың журт
Олжого алып койдубу?
Кан Балтайдын Чубагын
Кармап алып көп кытай
Эки көзүн ойдубу,
Көмүлбөстөн денеси
Карга, кузгун, сагызган
Кайран Чубак арсландын
Ак этине тойдубу!
Өрттөй жанган эки көз
Куркулдап кузгун ойгон го,
Каалгадай кашка тиш
Карганын богу болгон го!»
Ушинтип Манас күпүлдөп,
Кан ичмесин карматып,
Тоодон учкан чоң таштай,
Жер айланып дүпүлдөп:
«Өлгөнүңдөн калганың,
Чогулгун!» - деп, эр Манас,
Баарын жыйнап алганы.
Айкожо, Кошой баш болуп,
Он эки кандын көп колу
Чогулушуп калганы.
Журт чогулуп келгенде
Түтүн чыгып оозунан,
Манастын катуу арманы.
Бетинен тешип түк чыгып,
Калың турган көп кошуун
Канкор Манас каардап,
Жутуп ие таштады.
«Катагандын кан Кошой,
Кошо мында турасың,
Чубак менен Төштүк жок,
Калың турган көп кошуун,
Кандай айла кыласың?
Акбалтайдын Чубагы Эгиз козу түгөйүм,
Эр Чубактан айрылып,
Эми кантип жүрөйүн?!
Акбалтайдын Чубагы Астыма жүрсө акжолтой,
Алышкан жоодо сан колдой,
Бел байлаган береним,
Мээнеттүү башка күн түшсө,
Белгилүү Чубак керегим!
Эр Чубактын дартынан,
Баатыр Төштүк зарпынан,
Кайнап жаткан кытайга
Кайтадан согуш салбасам,
Чубак менен Төштүктөй
Миңинин башын албасам!
Канатымды чалдырып,
Кайратымды алдырып,
Калың кытай, манжуудан
Кантип тирүү кетемин,
Кайгы менен Таласка
Кантип эсен жетемин?!»
Муну айтып эр Манас,
Кызыкты жана баштады,
Санаа тартып чуркурап,
Карап турган калың кол
Кырылып кете таштады.
Кейип-кепчип көп айтып:
«Эми канттик», - деп айтып
Туйлап жүргөн мындан көп.
Азапка дагы калдык, - деп,
Арттагы катын-баланы
Анык көрбөс болдук, - деп,
Ыйлап жүргөн мындан көп.
«Дагы уруш болот, - деп,
Эми уруш болгондо
Кытай көздү оёт, - деп,
Баарыбызды кырат», - деп,
Баары турду чуркурап,
Муну айтып көпчүлүк
Баары калды жатышып:
«Эртең уруш болот», - деп,
Баары санаа тартышып,
Тулпарынын баарысын
Байлап койду жайдактап,
Аккаңкыны жазданып,
Күн батышты баштанып,
Калың колдун баарысы
Куш уйкуну салды эле,
Асмандан жылдыз бириндеп
Таң каракчы билинип,
Таң жылдызы батарда,
Таң кашкайып атарда,
Жатып калган калың кол
Жапырт туруп алды эле.
Ала чапан Айкожо
Алдалап азан салды эле,
Дин бусурман баарысы
Чогулушуп калды эле.
Колун сууга салды эле,
Кол дааратын алды эле,
Бутун сууга салды эле,
Бут дааратын алды эле.
Экөө сүннөт, экөө парз,
Төрт ирекет багымдат
Кулак кагып баарысы,
Алдында ыймам Айкожо,
Башында Кошой карысы
Кыбыланы бет алып,
Окумакка турду эле,
Амаз окуп болордо,
Жаңы салам берерде,
Кыргынды Чубак салыптыр,
Кырылышып кан менен
Манжуунун каны Эзкара,
Эзкараны баш кылып,
Кырк төрөсүн кытайдын
Кыраан көк жал Чубагың
Жалгыз байлап алыптыр.
Бел-белинен бүктөтүп,
Эки-экиден тең кылып,
Аттарына төрөнү
Чубак жүктөп алыптыр,
Кан Манастын алдына
Тартуу алып келиптир,
Чубакты Манас көрүптүр.
Чубакты Манас көргөн соң,
Амазды бузуп барбактап,
Тура калды эр Манас
Сүйүнгөндөн дардактап:
«Аппак кожо, Айкожо,
Кереленип каласың,
Кечке окуу саласың.
Бейишиңди өзүң ал,
Береним Чубак келатат!
Созолонуп окуйсуң,
Адамдын денин талытып,
Султаным Чубак келатат.
Сообуңду өзүң ал,
Солтонум Чубак келатат!
Амазыңды өзүң ал,
Артыгым Чубак келатат.
Азанды айтып аласың,
Азапка элди саласың,
Алаксытып коёсуң,
Султаным Чубак келатат!
Кырк чоронун арсланы
Кырааным Чубак келатат,
Баарысынын баасы
Баатырым Чубак келатат!»
Сүйүнгөндөн бакырып,
Астынан чыгып, эр Манас:
«Эр Чубак!» - деп чакырып,
Ошондо Чубак кайран шер:
«Кырк кандын эли кытайга
Кыргын сала бердим, - деп,
Кызыктуу сенин башыңа
Кырк төрөсүн кытайдын
Эзкарасын баш кылып,
Эр Манас, сенин астыңа
Тартуу кылып келдим», - деп,
Көгала менен чуратып,
Айдап келген кытайды
Айза менен сайгылап
Ары-бери койгулап,
Аттарынан оодарып,
Түшүрдү баарын эр Чубак.
Муну көрүп эр Манас,
Колго түшкөн төрөгө
Ачуусу келип чамынып,
Башын чаап алмакка
Манас турду камынып,
Арачалап кандары
Манасты тутту жабылып.
Кара тилдүү чечен кул
Карап турду Эзкара,
Кан Манастын алдына
Сайрап турду Эзкара:
«Баатыр, өлтүрсөң мени айла жок,
Мени өлтүрүп таштасаң
Кылдай сага байда жок!
Өлтүрбөсөң өзүмдү
Кыл дегениң кылайын,
Кызматыңда турайын.
Кымын жаным өлбөсө,
Кыраан Манас өзүңө
Кылча жаным аябай,
Кыл дегениң кылайын, Манас!
Сен туулган мезгилде, Манас,
Кыргыздын эли сүйүнгөн,
Атыңды Манас койгондо,
Ааламга дайын болгондо
Бээжиндин каны Карыкан
Кабарың угуп күйүнгөн, Манас,
Күйүнүп калган себеби Бээжиндеги дарбаза
Белгиленип чийилген, Манас,
Берендигиң укканда,
Бээжиндин журту кейиген, Манас!
Мен санжыргалуу Бээжинге
Салылуу коргон там элем,
Бакай сизге керекпи,
Бакайыңча бар элем!
Мени өлтүрбө, кан Манас,
Таш сайынган кытайдын
Тазасынын өзү элем,
Кара чоктуу калмактын
Караган кара көзү элем,
Кырк кандын эли кытайдын
Кыраанынын өзү элем!
Өлтүрбөй мени бек байла,
Кабар бергин каныма,
Каканчындын шаарына!
Эсенкан кызы Бурулча
Кызын тартуу кылайын,
Ай Жаң-Жуң кызы Бирмыскал
Узду тартуу кылайын!
Чет-Бээжиндин көп манжуу
Элимди тартуу кылайын,
Алтын кеним чайлуу тоо
Жеримди тартуу кылайын!
Айландыра чеби бар
Шагымды тартуу кылайын,
Атагың калып минерге
Тагымды тартуу кылайын!
Ээлигип Манас, өлтүрсөң,
Кара жерге киремин.
Ойлоп турчу, эр Манас,
Кокустан мени өлтүрсөң,
Кыяматка жеткиче:
«Кан өлтүрдү канды», - деп,
Басылбайт менин дүмөгүм.
Муну айтып Эзкара
Какшап сайрап турганда,
Кан ичер канкор Манастын
Кан ичмеси кармады,
Сууруп алып кылычты
Арсландай көзү жайнады,
Ажыбай менен кан Бакай
Арага түшүп Манастын
Кылычын булар кармады.
Кылычын кармап турганда,
Алтын айдар, чок белбоо,
Адис болгон Бээжинге,
Азизкандын жалгызы
Алмамбет келип сайрады:
«Береним, Манас, жан соога!
Бейжайга тийбей тилимди ал,
Кытайдын каны Эзкара Манжуунун баатыр каны ушул,
Кырк кандын эли кытайдын
Карыкандан кийинки
Баш ийүүчү жаны ушул,
Эзелден Бээжин шаарына
Эсепсиз артык дагы ушул,
Акыл таап берүүчү,
Айгайлаган кытайдын
Бакай өңдүү эри ушул.
Өлтүргөн менен байда жок,
Калың колго байге жок,
Андан көрө тилимди ал,
Эзкара колго алалык,
Кырк төрөсүн бекитип,
Эсенканга элчиге
Ажыбайга биз кошуп,
Бир төрөсүн берелик.
Берип койсо Бээжинди
Береним, сенин өзүңдү
Таажы ороп башыңа,
Такты коюп астыңа
Кан көтөрүп салалык!
Бээжинди кытай бербесе,
Байлоодо жаткан Эзкара,
Төрөлөрүн биз кошуп,
Анан кийин кыралык.
Кырып туруп буларын
Калың кытай Бээжинге
Кытайдан согуш салалык,
Чет-Бээжинин талкалап,
Чоң-Бээжинге тыгалык,
Ардактаган Бээжинге
Анык азап салалык!
Кырып, жоюп, эл-журтун,
Алтын, күмүш, көөрүн
Анан талап алалык,
Кең-Кол менен Таласка
Караламан көп элге
Олжо менен баралык!»
Мындай сөздү укканда
Кан Бакайы баш болуп,
Кеңеш кылып баарысы
Чогулушуп алды эми.
Ошондо туруп Алмамбет:
«Айзакерден ыктууң кел,
Артык чечен мыктууң кел,
Бөрүдөй кара көгүң кел,
Убадага бегиң кел,
Акылга зор каның кел!
Атпай кошуун баарың кел,
Көптү көргөн карың кел!»
Мындай кепти укканда,
Калың колдун баарысы
Алмамбеттин үстүнө
Баары келди чогулуп,
Он эки кандын баары аман,
Ичинде Кошой кары аман.
Каканчындын Бээжинге
Аянбай согуш салыптыр,
Суук-Төрдүн өрдөшкө,
Элемандын эр Төштүк
Кытайлардын миң балбан
Бөлүп айдап алыптыр.
Камап алып баарысын
Бүткүл кырып жиберип,
Сегиз жүз күлүк тулпарын
Олжолоп айдап алыптыр.
Элемандын жалгызы
Ойронду минтип салыптыр.
Өзү эсепсиз анык эр экен,
Тогуз уул кенжеси Анык сырттан шер экен,
Олжологон тулпарды
Оён Манас алдына
Тартуу кылган кези экен.
Бу тартууга аралаш
Жоголгон Төштүк табылып,
Жолдуу болуп калың кол
Абийири андан жабылып,
Он эки кандын баарысы
Кепти ортого салганда
Кеңеш-акыл табылып,
Баш көтөрүп кыйгаштап,
Катагандын кан Кошой,
Алагай көзү чолпондой,
Ай кулагы калкандай,
Эсепсиз кыйын сөз болсо,
Түйүнүн чечкен эр Кошой,
Эрегишкен шер болсо,
Эңсесин кескен эр Кошой,
Боз ала куштай баркылдап,
Он эки кандын элине
Баарына айтты мындай деп:
«Темир соот, ок өтпөс,
Кийгениң баргын Бээжинге,
Кеп түйүнүн чечүүчү
Билгениң баргын Бээжинге!
Башыңа жаман күн түшсө
Капаланып кайгырбас,
Кырааның баргын Бээжинге,
Кара тилди кайраган,
Камыкпастан сайраган
Эрениң баргын Бээжинге!
Жазы жаак, жалпак тил,
Жаңылбай сөздү айтуучу,
Чечениң баргын Бээжинге!
Кимиң барсаң, аның бар,
Аянбай кепти айтып бар!
Белекке берсе Бурулча
Бейтаалайды алып кел,
Белекке кызын бербесе:
«Элчиге өлүм жок» - деген,
Көп кечикпей кайтып кел,
Бээжинден көргөн жамандык
Көргөнүңдү айтып кел!»
Минтип айтып, Кошой кан
Сөздү айтып турганда
Он эки кандын көп колу
Тапкычташып табышып,
Кепти ортого салышып,
Он эки уруу журт экен,
Урук кууп калышты.
Элчиге бирөө чыкпастан
Сары оорудай саргарып,
Кудай уруп салышты.
Өлүп калчуу эмедей,
Бир бирине корголоп,
Коргологон себеби Каканчындын Бээжинде
Казып койгон ору бар,
Кайнатып койгон шору бар.
Бекип жаткан бели бар,
Бел байлап жаткан жери бар.
Барган жан кайта тартпаган,
Тирүү адам кайтпаган
Муна мундай жери бар.
Бээжинге элчи барууга
Он эки кандын кеби бар,
Элге жооп берүүчү,
Эштектердин Жамгырчы
Муна мундай беги бар.
Жамгырчы туруп кеп айтат:
«Үзүлгөндү улаган,
Чачылганды жыйнаган,
Улук Бакай барсын, - деп,