Манас - Саякбай Каралаев - 23

Көк ала калкан ойногон,
Бетине каары айланган,
Он эки батман чоюн баш
Оң жагында байланган,
Ат арытып, жер чалган,
Ит агытып, куш салган,
Кынсыз кылыч байланган,
Арсландын түрүндөй,
Өңүнө каары айланган.
Самсаалаган кирпиги
Майлуу балта сабындай,
Эрдигин көрүп Бакайга
Эриң Манас таң калды.
Манас, Манас болгону,
Манас атка конгону,
Атакем Жакып кууганы,
Энем Чыйырды бейбак тууганы Алтайда туулуп зор болдум.
Кан агызып катыктым,
Айза сунуп, топ бузуп,
Кайнап жаткан кытайга
Канкор бурут атыктым.
Алпын көрдүм, шер көрдүм,
Ар кайсы дөөнү тең көрдүм,
Баатырдан мындай көрбөдүм.
Калдайды буздум кордуктап,
Күрмө кийген күчтүүсүн
Эченин сайдым зордуктап,
Каза таап өлбөдүм,
Мындай жанды көрбөдүм.
Жеке жортуп, жер чалган,
Жеткенди чаап, олжо алган
Желмогуздун бириби?
Айкырышып айзаны
Сунуша турган эр экен,
Ааламга кыргынды
Кыла турган эр экен.
Зордугу тоонун теңиндей,
Кез болсо жанды жегидей,
Болот тырмак, таш жүрөк
Кайдан келген бадирек?
Кандай жайда туулган,
Ааламга салат чуулган.
Кыраан да экен, ыктуу экен,
Кылымды бузар мыктуу экен.
Аалам журтка татыган
Албандык түрү көрүнөт,
Ааламга кол салар
Балбандык түрү көрүнөт.
Айза имерип муштаса,
Ыктуу сыны бар экен,
Ай-ааламга чаң салган,
Мыктылык сыны бар экен.
Эл башкарып, калк билген,
Ыктуу эрдин бири бейм,
Ажалдан кайра кайтпаган,
Мыктуу эрендин бири бейм.
Астыга салса акжолтой,
Көк жалдыгы көрүнөт,
Көрүп туруп, мен эми
Көңүлүм жаман бөлүнөт.
Берен да экен, шер да экен,
Мендеден мыкты эр да экен.
Коюбуз болсо короолош,
Ашты ичсек жороолош,
Белгилүү жерге бир консок,
Берендин бири көрүнөт.
Бет алышып дос болсок,
Казына күтсөк жыйгандаш,
Өлүп калсак ыймандаш,
Баатыр болсок билектеш,
Кыргынга кирсек тилектеш,
Өзөн конуш, кең чалкак
Конбой турган жер бекен?
Ыйман бирге ортоктош,
Болбой турган эр бекен!
Бакайды көрүп, таң калып,
Көк жал турду муну ойлоп:
«Мунун урааны ким, дайыны ким?»
Тукуму ким, айылы ким?
Каканчында туулган,
Калмактан келген шум белем?
Дини ыйман, дин ыслам,
Бусурмандын бириби?
Баатырдыгы башкача,
Балбандыгы бир канча,
Белгилүү экен, бел да экен,
Мендеден артык шер да экен,
Зордугу тоодой кан да экен,
Бет алганды жок кылар,
Камбылдык сыны бар экен.
Астымдан чыкты кандай бул,
Ааламдан чыкпайт мындай уул.
Сөлөкөтү-сөлбөтү,
Атка минген келбети,
Астында тулпар малы бар,
Айзакер экен каркыбар.
Өткүр да экен, шер да экен,
Өткөрө баатыр, эр да экен,
Тулпар каалап астына
Минген эрдин бири бейм,
Ат бороюн сыдырып,
Ааламдын баарын кыдырып,
Урунарга тоо таппай,
Урушарга жоо таппай,
Жүргөн эрдин бири бейм.
Алты ай сапар жол тарткан,
Арып койбос алдынан
Бууданым болуп калсачы,
Астыма келген ушу жан
Айкөл Манас төрөгө
Акыреттик дос болуп,
Тууганым болуп калсачы!
Тууган болуп жаныма
Туура жакын турабы,
Душман болсо кокустан,
Кыйкырып айза сунабы?
Ара жерде сайышып,
Абыдан кудай урабы?
Тууган болсо бул жанга
Кызырдуу сөздөн кылайын,
Душман болсо кокустан
Аянбай айза сунайын.
Жекеме-жеке сайышып,
Кайраттанып көрөйүн,
Качпай айза сунушуп,
Бир беттешип өлөйүн!
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт кайра жол айланган,
Кыйын эрдин бири экен,
Кынсыз кылыч байланган,
Кайраты мол, заары күч,
Камбыл сыны бар экен,
Караан болуп берүүчү,
Даңгыл сыны бар экен.
Жекеме-жеке турушуп,
Жети күн тынбай урушуп,
Жеткилең кызык кылайын.
Айзакерден эр болсо,
Каза таап өлөйүн,
Анык өзү дос болсо,
Жакындашып көрөйүн.
Аң-таң карап Бакайга
Арслан Манас таңданды,
Сен кимсиң? - деп, тил албай,
Жоо, элдигин биле албай,
Олуя-Ата жонунан,
Боз адырдын боюнан
Талаадан тоодой жан көрдү,
Касиеттүү кан көрдү.
Анда Манас канкор шер
Бакайды көрүп жарданды,
«Элби, жообу ушу?» - деп,
Сүт кымыран таң калды.
Улук да экен, шер да экен,
Мендесине табылбас,
Кайдан келген эр да экен.
Кандуу канга канышып,
Душман болсо кокустан
Качпай туруп салышып,
Жасагандын буйругу
Моюнга түшсө көрөйүн,
Түп этектен алышып,
Дүпүлдөшүп салышып,
Түгөнүшүп көрөйүн,
Белдүү жакшы эр болсо,
Бет алышып көрөйүн.
Бакайды көрдү Манасың,
Же эл экенин биле албай,
Же жоо экенин биле албай,
Сүт кымыран таңданып,
Онжоңдогон Аккула
Тартып оозун бурду эле,
Аң-таң калып Манас кан
Ээр белдей мойнокко
Эми карап турду эле.
Көк тулпар сындуу ат менен,
Көк ырапыс тон менен,
Бука сийдик жол менен
Бурулбастан эч жакка
Зың-зың этип кенебей,
Жолдогу канкор Манасты
Бучкагына теңебей,
Карчыгадай камынып,
Алтын жаак айбалта
Ач билекке салынып,
Боз кандагай кийинип,
Боз жолборстой түрдөнүп,
Боз кандагай шымына
Милтелеп алтын жайлаткан,
Бүтүн кундуз терисин
Багалакка карматкан.
Оң колунда Бакайдын
Алтын жаак айбалта,
Сол жагында көк жалдын
Алтындаган жан калта.
Айбаттуу да экен, шер да экен,
Арслан да экен, эр да экен.
Уктаса көрбөйт мындай түш,
Укмушта болбойт ушул иш.
Баатырдыгы башкача Манас турду муну айтып, Кайдан чыккан көйкашка?»
Манас турду чамынып,
Кол салчудай түрдөнүп,
Сыр найза сунуп камынып,
Ошондо Бакай кабылан
Жоо айласын чын билген,
Жолборс Бакай төрөнүн
Камбылдыгы дагы бар.
Акылга толук илекер
Даңгылдыгы дагы бар.
Айза сайып сунууга
Ыктуулугу дагы бар,
Таалайы артык айлалуу,
Мыктуулугу дагы бар.
Абаң Бакай акжолтой
Астыга салса сан колдой,
Билгичтиги дагы бар,
Кожо менен кошо өсүп,
Кожолору колдо өсүп,
Эшендиги дагы бар,
Кеби ширин, сөзү бал,
Чечендиги дагы бар.
Берен да ошол, бел да ошол,
Берениң Манас жолдошу,
Берен Бакай абаңдын
Бет алышкан жери ошол.
Улук да ошол, кан да ошол,
Абасы Бакай карыя
Даанышмандын өзү ошол,
Ат арытып, жер чалып,
Ааламды кыдырып,
Айкөл Манас төрөнү
Издеп келген кези ошол.
Бар кылыгын сурасаң
Белгилүү жерде туулган,
Бет алгандын баарына
Сала келген чуулган.
Байдын уулу Бакай кан
Бал менен озун чайкаган
Башын такка жөлөгөн,
Аягын сары алтынга бөлөгөн.
Ажалдан кайра тартпаган,
Атышкан жоодон кайтпаган
Айбаты күчтүү сан колдой,
Арка кылса акжолтой,
Билгич Бакай шер экен.
Алыстан угуп кабарын,
Кечикпестен кеп угуп,
Кыргын болуп Алтайдан
Көчүп чыкты, - деп угуп,
Козголуп Бакай карыя Ачууланып бөлүнүп,
Абаң Бакай ошондо
Арслан сыны көрүнүп,
Көңүлү калып көп жерден,
Көчмөк болуп Таласка
Барып чоро болууга,
Издеген экен ошондо
Жакыптын уулу Манаска.
Аркалап айыл конууга,
Алты шердин кенжеси
Манаска чоро болууга,
Атагын угуп, ал Бакай
Канкор Манас шериңди
Жолдош кылып алууга.
Төрөсүн жолдош кылган соң,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Издеп жүрүп чалууга,
Абасы Бакай олуя
Ээр белдей белеске
Көк тулпарын жулкунтуп,
Көк жалың чыга келди эле.
Тоодой Аккула ат минген
Көңүлү кетет бөлүнүп,
Бет алдынан көрүнүп,
Бет алдынан көрүнсө,
Кабылан Бакай абаңдын
Айтсам Алдага сөзүм зар эле.
Алты айчылык азапты,
Кирешени, чыгымды,
Ажал менен азапты,
Аныгын айтып берүүчү,
Оң ийнинде сүйлөшөр
Жылаңач бала бар эле.
Билбегенди билдирген,
Билгич Бакай карыя,
Туйбаганды туйгузган
Туйгун Бакай олуя
Ат бороюн сыдырып,
Ай-ааламда мазарды
Барын-жогун кыдырып,
Айбан көргөн, чөл көргөн,
Издеп жүрүп Манасты
Албан түрдүү эл көргөн,
Жердин түбү - Желпиниш
Жетигиң Бакай айланган.
«Атагын угуп Манаска
Кумар болуп жүрөмүн.
Ат бороюн сыдырдым,
Ай-ааламдын баарысын
Он эки жылы кыдырдым,
Кайманадан кабылдым,
Душмансыңбы, элсиңби,
Бет алдымдан табылдың!?
Оо, ботом, урааның ким, дайының ким?
Уругуң ким, айылың ким?
Билегиң жоон, таш жүрөк,
Астыңда тулпар малың бар,
Он сегиз миң ааламды
Колотуп билчү алың бар.
Аты Кызыр дубана
Ал ооздуктан жетелеп,
Кырк жагыңдан кырк чилтен
Кыйын жолдош болуптур.
(Мен көрбөгөн элим жок,
Мен тийбеген жерим жок).
Баш териң башка көрүнөт,
Бар мүчөңдү байкасам,
Балбан сының көрүнөт,
Басташканга бир кыргын
Салган түрүң көрүнөт.
Жеке жортуп, жер издеп,
Калган түрүң көрүнөт.
Беренимсиң, белимсиң,
Урааның айт элиңдин,
Оо, ботом, кайдан келген эримсиң?»
Бакай мындай дегенде,
Манас туруп муну айтат:
«Берен таппай, эл таппай,
Жаныма жолдош кылууга
Өзүмө катар шер таппай!
Кабыландын өзүмүн,
Ичип канга тойбогон,
Канкор Манас көк жалдын
Караган кара көзүмүн.
Таштадым Алтай жеримди,
Талкалап чыктым Алтайдан
Манжуу, кытай элимди.
Менин жайым сурасаң,
Он экиге келгенде
Орчун журтка кол салган,
Кан ичердин өзүмүн.
Кара нээт Жакыптан
Канкор тууган мен Манас,
Караган кара көзүмүн,
Кабарыңда бар бекен
Кан төккүч Манас өзүмүн.
Жайы-кышы кар кетпес Ала-Тоо биздин жерибиз,
Таң калтырып аш берген Кыргыз биздин элибиз!
Жолдош болсоң, сен баатыр,
Жосунуңду билебиз,
Жоголгон экен көп тууган
Ошону издеп жүрөбүз!
Кудай башка салганда
Көтөрүп калдык кылганды,
Артыкча издеп мен жүрдүм,
Азган-тозгон тууганды.
Кабылан Манас өзүмүн,
Элдешер көөнүң бар болсо,
Антташалык абыдан!
Эрди издеп жүрөмүн,
Баатырдыгы башкача
Шерди издеп жүрөмүн!
Өзүм менен бир өлчү
Теңди издеп жүрөмүн,
Чолпон менен Үркөрдөй,
Болжош издеп жүрөмүн!
Айза кармап топ бузчу,
Тагдыр жетсе окко уччу,
Жазайыл тийип өлүүчү,
Жараткандын чийгенин
Моюнга салса көрүүчү
Жаза тайым окко учса,
Сөөктү ачык таштабай
Жерди казып көмүүчү
Жолдош издеп жүрөмүн,
Бирөө миңге жараган
Жолборс издеп жүрөмүн!
Өлүмдөн кайра тартпаган,
Ажалдан кайра кайтпаган,
Катылышкан жоону көргөндө
Арсландай чамынган,
Кайыптан акыл табылган,
Эрен издеп жүрөмүн,
Жетик белин курчанган,
Жети түмөн кол келсе,
Жеке аралап кол салган
Берен издеп жүрөмүн,
Качырганын койбогон,
Ичип канга тойбогон
Канкор издеп жүрөмүн,
Өзүн өзү эрмин, - деп,
Билчүнү издеп жүрөмүн!
Кураныңды шайлагын,
Жоолошор көөнүң бар болсо,
Кылычың мындай камдап кой,
Качырса кайта тартпаган,
Кара кытай, манжуунун
Бир балбаны кайтпаган,
Берен да - мен, шер да - мен,
Эр болушсаң өзүңө Күптүңдү жазар эр да - мен!
Алтайдан көчүп алыштым,
Кайнап жаткан эл менен
Тынбай алты ай салыштым.
Кайратым мыкты, заарым күч,
Өзүмдү өлчөп билемин.
Өлүм орток, жан бирге,
Өзүмдөн артык эр болсо,
Абыдан жолдош кылууга
Ошону сурап жүрөмүн.
Менде кара адырмак тоо да көп,
Өпкө жарып, баш кескен,
Өчөгүшкөн жоо да көп.
Кутпа жакы белинде
Кызылбаш бар, кыйба бар,
Кыйрашар жоом кыйла бар.
Күн чыгышта Бээжин журт,
Маңдайымда бараң бар,
Байкап көрсөм, мен өзүм Басташар жоом далай бар,
Эрдин жайын билемин,
Айзаны бирге сайышчу,
Чалгынды бирге чалышчу,
Жоону бирге жоолашчу,
Калың түмөн жоо чыкса,
Кайгыланган доо чыкса,
Айта-буйта дегиче,
Ачып көздү-жумгуча,
Астын-үстүн салдырып,
Сүрчүнү издеп жүрөмүн.
Менин жайым сурасаң Атам барып айдалып,
Айласын таппай сандалып,
Кара калмак, манжуунун
Колунда калган экемин,
Кулап, менде чыккысыз,
Кубаты кыйын кытайдын
Орунда калган экемин,
Эл каттагыс, журт көргүс,
Талаада калган экемин,
Энчилеген калмактын
Балаага калган экемин.
Биз Алтайда турганда
Бурутсуң, - деп булкунуп,
Балдарынан ыр чыкты,
Жашым он экиге келгенде
Бажысынан чыр чыкты.
Менин береним жок, белим жок,
Бейпай тартып тургамын.
Өзүмө теңгелерим жок,
Мүйүзүм жок башымда
Токол болгон экемин,
Издеп жолдош табалбай,
Жалгыздыктан ошондо
Сопол болгон экемин.
Белгилүү болсо, бел болсо,
Белиме таңуу эр болсо,
Жазат элем канатты,
Кармаша чыккан жоо болсо,
Кылат элем санатты.
Берен таппай, бел таппай,
Берен Манас өзүмүн,
Ишенгеним ыйманым,
Кабылан Манас канкордун
Караган кара көзүмүн!»
Манас мындай деген соң,
Абасы Бакай көк жалдын
Муруту кетти суюлуп,
Сүйүнгөндөн чыдабай,
Эки көздөн аккан жаш
Акырек ылдый куюлуп,
Баабединин бат айтып,
Алда Таала кудайга
Ар тилегин бат айтып,
Жетелеген ак боз бээ Жетип Бакай кабылан,
Желкеден кармай калды эми,
Кыймылдатпай ошондо
Коркуратып боз бээни
Курмандыкка чалды эми,
Жыкпай туруп ал бээнин
Башын кесип алды эми.
Ак боз бээни көргөндө,
Арслан Бакай чалган соң,
Уруша турган канкоруң,
Ала көөдөн анткоруң
Аң-таң калып калды эми.
Көрсө Бакай өзү экен,
Көк жалдын кара көзү экен,
Көк жал Манас туйгунду
Издеп жүргөн кези экен.
Анда Бакай муну айтат,
Жумуру баштуу билбеген
Өткөрө кызык шумду айтат:
«Манас, сенин айыңдан
Кетирдим өңдөн аарды,
Кыдырттым кыйла шаарды.
Көк тулпарды тиздедим,
Адам угуп, журт көргүс
Жерди чардап издедим.
Жетигим, сени билгемин,
Жетип таап алсам, - деп,
Тилек кылып жүргөмүн.
Кырааным, сени самадым,
Кызыр чалган мен Бакай
Кыйла жерден карадым.
Менин жайым сурасаң,
Байдын уулу Бакай кан Бал менен оозун чайкаган,
Жердин түбү - Желпиниш,
Желпиниште туулдум,
Кайыптан эне кабылган,
Калтырбай айтып берейин,
Касиеттүү Бакайга
Канчалык кымбат табылган.
Кызыл айза, Жойболот
Көөлөгөн Бакай мен элем,
Кыйла жерди кыргындап,
Жөөлөгөн Бакай мен элем,
Бел байлаган берендин
Бели Бакай мен элем.
Менде уулунан билгичил
Шери Бакай мен болом.
Аң-таң калба, Манасым,
Байгамбар ак, диним ак,
Талаалаган жыйганым,
Каалаганым - ыйманым.
Сарып кылып жанымды,
Такыр таштап малымды,
Манасты издеп тургамын.
Мен Желпиниш турганда
Жатканым чынар бак эле,
Жыргалга Бакай туулду эле,
Кызыкты кыйла кылчу эле,
Сүт көлдөгү май чабак
Май болуп ыргып турчу эле.
Тотум талда күйлөнгөн,
Булбулум сайрап сүйлөнгөн.
Ошолорго ээ болгон
Улук да элем, кан элем,
Касиетим ошого
Ала-Тоодой бар элем.
Жашым он экиге келгенде
Астымдагы көк тулпар
Кайыбынан кабылды,
Желпиништин жетим чөл
Жетим чөлдөн табылды.
Кудай айдап куш кылды,
Кудай буйруп тулпарды
Бакайыңа туш кылды.
Көк тулпарды карасам,
Мал аманын кааласам,
Кең соорусу бир кулач,
Керишке минер тобурчак,
Кызыл айза колго алып,
Кыргынга минер мал экен,
Чалгынга минсе чарчабас,
Тулпарлык сыны бар экен.
Абийирим мындан жабылып,
Кайыптан тулпар табылып,
Желпиниш жерде жүрө албай,
Жети кылым көп журттун
Кай кеткенин биле албай,
Карагай айза боолаштым,
Канча жер менен жоолаштым.
Беренди бузуп белди алдым,
Мелтиреп жаткан жерди алдым.
Кырдалыма кол салып,
Кызылбаш журтун кыйраттым.
Кыйыным, сендей шер таппай,
Кызыталак жанды кыйналттым.
Тийгенге бузук баштадым,
Жердин түбү - Желпиниш,
Желпиниш жерди таштадым.
Урунарга тоо таппай.
Урушарга жоо таппай,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Төрт кыдырып айланып,
Кынсыз кылыч байланып,
Медияндын чөлүнөн
Алты каз аңдып аткамын,
Аты Кызыр дубана
Биргелешип жаткамын.
Түн ортосу мезгилде
Олуязаада жан келди,
Касиеттүү чал келди
Айтар Бакай сөзү экен
Байкап карап отурсам,
Олуя чалдын өзү экен,
Ата болуп ал мени
Даарый турган кези экен.
Өзүмдүн атам Бай болгон,
Капырлардын колунда
Айдалып жүрүп жай болгон.
Айтсам сөзүм дагы бар,
Атагы Бай - деп айтылып,
Атакемдин шаары бар.
Бабабыз экен Каракан,
Каракан баатыр өлүптүр,
Кытайдан чыгып Молто кан
Каракандын сегиз уул
Камчыга ченеп бөлүптүр.
Туулганым алты ай болгондо
Тумшуксуз энем өлүптүр,
Бирге жашым толгондо
Атам каза болуптур.
Өлбөй жүрсө бул бала
Бусурманга буйла, - деп,
Мурадына жетиптир,
Бай атам өлүп калганда
Олуя чал жарыктык
Жердин түбү - Желпиниш,
Желпиниш алып кетиптир.
Мен Желпиниш барганда
Эрешен тартып эр болдум,
Эр уулу менен тең болдум,
Кичине жүрүп чоңойдум.
Он жетиге келгенде,
Уктап жаткан түшүмдө
Жараткан кылды убара,
Жаныма чуркап жетиптир,
Ак сакалчан дубана.
Дубана айтат бир сөздү,
Көөдөнгө салат кир сөздү:
«Оой, Бакай эр, кулак сал,
Берениң, жакын белиң бар,
Өзүңө жолдош болучу
Берен Манас шериң бар.
Берен да ошол, бел да ошол,
Мендеден артык туулган
Берен Манас шер да ошол.
Акыры тапсаң Манасты
Каалап уккун, Бакайым,
Көк тулпарың жоорутпайт,
Көңүлүң асты оорутпайт.
Күндө кароол кароого
Аркасы бийик бел ошол,
Айыл консоң Манаска
Телегейи тең ошол.
Алты шердин кенжеси
Кудайдын сүйгөн мендеси,
Ичин карап отурсаң Жер жүзүнөн кең ошол.
Манаска барсаң марыйсың,
Багалак ойноп жарыйсың.
Эриксең элик атасың,
Айыл консоң Манаска
Элкин ойноп жатасың.
Күрдөөңдү чечер шер ошол,
Күптүңдү ачар эр ошол.
Өөдө чыкса өбөгүң,
Ылдый тартсаң бул Манас Бакайым, сенин жөлөгүң.
Жетик да ошол, шер да ошол,
Жердин үстүн каратып,
Жеке билчү эр да ошол.
Аты Манас, артык шер
Ишенер болсоң сөзүмө,
Таап алсаң Манасты
Мураа болот өзүңө.
Оң жагыңда душманды
Ойрон кылар кул ошол,
Кыр жагыңда кытайды
Кыргын салар уул ошол.
Айтып турган бу сөзүм.
Айкөл Манас шериңе
Жолдош болгун сен өзүң.
Кадыр түн да ошол, шер да ошол,
Кабагың жарык ачуучу,
Казына жыйчу эр да ошол.
Манас тийсе марыйсың,
Атактуу Бакай эр болуп,
Ааламды билип жарыйсың.
Күрдөөңдү тапчу эр да ошол,
Күтүп алар бөрү ошол.
Сен колуна тийгенде,
Маңдайдагы булактан
Бастырып атын сугарар,
Бакай кан коюп атыңды,
Ааламга атың чыгарар.
Жакасы алтын, ок өтпөс
Үч убак силкип кийишер,
Сен колуна тийгенде
Ай-аалам менен тийишер.
Манасты тапсаң марыйсың,
Баатырды тапсаң жарыйсың.
Кыялы өсөр бери ошол,
Кырсыгың чечер эр ошол,
Кымбатым, Бакай, сен өзүң
Манасты тапкын сен ошол.
Манастын жайын сурасаң Кара көк жал кабылан,
Карды салык, чоң курсак
Телегейи тең да ошол.
Теңиз, Бакай, издеп тап,
Көңүлүң ачар шер да ошол,
Ичин көрсөң Манастын
Жер жүзүнөн кең да ошол.
Алты шердин кенжеси,
Алданын сүйгөн мендеси,
Айкөл Манас шер да ошол.
Жолдош кылсаң зор Бакай,
Жосунуң билер шер да ошол.
Беттеп менде баралбайт,
Берен Манас көк жалды
Менде эңкейтип алалбайт.
Сен Манаска барганда
Кош бадана, торгой көз
Ок өтпөс тонду кийишет,
Кытай турмак кылымга,
Кырааның тийсе колуңа
Аалам менен тийишет.
Жердегин Кең-Кол, Таласты,
Караан кылгын жаныңа
Жакыптын жалгыз уулу Манасты.
Уялуу коргон бел ошол,
Карап, таап ал Манасты,
Капаңды жазар эр ошол.
Чалгынга жүрсөң болжошуң,
Таап алсаң Манасты
Кыяматтык жолдошуң.
Азыр барып Алтайга,
Аз гана кыргыз журтуңдан
Анда Манас туулган,
Тоюна топтогон жылкы союлуп,
Аты ошондо Манастын
Эң Чоң Жинди коюлуп,
Он эки жашка келгенде
Оён Манас канкорго
Катылган менде союлуп,
Он экиге келгенде
Каарды катуу баштаптыр,
Кабарын угуп Манастын
Какандын каны Эсенкан
Бузулуп кете таштаптыр.
Кочкуларын коройтуп,
Элчилерин соройтуп,
Опсолоң чыр баштаптыр,
Дөө, алпынын баарысын,
Арадагы ченчисин,
Алтайга келген элчисин
Такыр кырып таштаптыр.
Эр экени Манастын
Көрүнүштү, - деп уктум
Эр өлүшүп, журт бүлүп,
Эрен Манас кабылан
Алтайдагы калмактан
Бөлүнүштү, - деп уктум.
Алам, - деп, келип Манасты
Өз дүйнөсүн чачты - дейт.
Кечилин такыр кырдырып,
Калмактын Жолой баатыры
Каканга кире качты, - дейт.
Кабары кыйын, заары күч,
Берен да ошол, бел да ошол,
Издеп тапсаң Манасты
Белиңе таңуу шер да ошол,
Барып тапсаң Манасты
Ай-ааламдын баарына
Тутка болор эр да ошол.
Каалап тапсаң сырдашың,
Таап алсаң Манасты
Жаныңа жакын курдашың.
Эрдиги журтка сынаакы,
Таап алсаң Манасты
Бакай сенин өзүңө
Түгөнбөй турган мураапы.
Биринчи билет сөзүңдү,
Бирим - деп кармайт өзүңдү,
Байкап угат сөзүңдү.
Бакайым, тапсаң Манасты
Байгамбар көрөт өзүңдү,
Оңдонуп угат сөзүңдү,
Таап алсаң Манасты
Олуя көрөт өзүңдү.
Манасың Манас эмес, кадыр түн
Байкап Бакай, сөзүм бил.
Көңүлүң шакдан жай кылат,
Таап алсаң Манасты
Ай-ааламга кан кылат.
Эптеп тапсаң Манасты
Эки тизгин, бир чылбыр
Эми колго илерсиң,
Аалам журттун баарына
«Бакай кан» болуп жүрөрсүң.
Оймолуу жагдан, он килем,
Ойронум, тапсаң жан жолдош
Манастын жайын мен билем.
Кыймалуу жагдан, кырк килем,
Кыйналба Бакай, кабылан
Кыраандын жайын мен билем.
Душман басып ашалгыс,
Кыясы кымбат бел ошол.
Күтүп алсаң Манасты
Күлкүңдү жазар шер ошол.
Ал Алтайда төрөлгөн.
Алтын жатын энеси Арсланга талгак болуптур,
Манастын тууган энеси.
Арслан оңой болобу,
Арслан Манас көк жалды
Издебеген оңобу?
Тунук Бакай, кебимди ук,
Тургандыгың болобу?
Арслан Манас туулганда
Ал чекир койдон ирик тууптур,
Аягы менен тик тууптур.
Туулганда көк жалдын
Буту жерге жетиптир,
Жанында сексен бир кемпир
Тырп жыгылып, бечара
Дүнүйөдөн кетиптир.
Кара көк жал, катуу жал
Аркасынан бөлүнүп,
Туулганда Манастын
Арсландык түрү көрүнүп,
Ошондой болгон Манасты
Таппай койгон болобу?
Таппай койсоң Манасты
Балам, Бакай, кебимди ук
Ишиң эки болобу?
Манастын жайын айтайын
Сөлөкөтү - сөлбөтү,
Атка минген келбети Майлаган буудай жүздөнгөн,
Күүгүм туман көздөнгөн,
Орто бойлуу, кең далы,
Жалаяк ооз, жар кабак,
Артык балбан, ары шер,
Таап алсаң жан жолдош.
Тапкын Бакай, сен өзүң,
Кайыбынан көрүнүп,
Айтып турган мен сөзүм,
Олуят болом мен өзүм.
Белгилүү да ошол, бел да ошол,
Таап алсаң Манасты
Медер болор шер да ошол.
Көрүнгөндө ал канкор
Көңүлүң бекер бөлүнөр,
Караганда Манасты
Атаңдан жакын көрүнөр.
Манастын жайы ушундай
Доол келсе жел тийбес,
Булуң токой-чер ошол.
Жоого өнөгүн алдырбас,
Кабылан көк жал эр ошол.
Тоо башына токтобос,
Карала барчын куш ошол.
Кастарың коюп Манасты,
Таап алсаң Манасты
Кайгыңды жазар эр ошол.
Олуя чалыш Бакайым,
Таап алгын, сен ошол», Деп, ошондо дубана
Көздөн кайып болгондо
Уктап жаткан түш экен,
Кудайдын кылган иши экен.
Уктаганым ошондо
Жуманын кадыр түнү экен,
Жөнүн айткан Манасты
Олуят чалдын өзү экен.
Дал ушуну укканда
Кумар болдум сөзүнө,
Кутманым Манас кайда? - деп,
Куп издедим өзүңдү.
Издегеним табылып,
Ушу бүгүн Бакайдын
Абийири минтип жабылып,
Бозоңдон тоодак куткарбас,
Боз ала жүндүү шуңкарым,
Алыска минсе чарчабас,
Эр казанат тулпарым,
Оо, бүгүн өчкөн отум тамган бейм,
Өлгөн жаным тирилип,
Тилегим кудай берген бейм,
Тиктегеним келген бейм!»
Бала куштай баркылдап,
Бадана кийип жаркылдап,
Баатыр Бакай ошондо
Арслан Манас алдына
Жетип келди шаркылдап:
«Оо, ботом, Алтай келди, - деп уктум,
Алтай журтун талкалап,
Каңгай кирди, - деп уктум.
Каңгай канын өлтүрүп,
Казат кылды, - деп уктум.
Кара кытай, манжууга
Кабылан Манас эр чыгып,
Калып калган кырк үйлүү
Азат кылды, - деп уктум.
Оо, ботом, Желпиниш келдим десемби,
Көрбөсөм да билбесем,
Көк жалым баатыр, эсенби?
Манас - Манас болоруң,
Баш күнүнөн билгемин,
Көк жалым качан чыгат? - деп,
Көбүнчө Кудай Тааладан
Ошону сурап жүргөмүн.
Туулбастан жети жыл
Кабарың билип алгамын,
Кулак угуп, көз көргөн,
Жүргөн менен тургандан,
Төгөрөктүн төрт бурчун
Издетип кабар салгамын.
Жердин түбү - Желпиниш,
Жетик атың укканда
Жети жыл мындан карадым,
Медияндын беш бурчун
Беш айланта чалгамын.
Убара болуп алгамын,
Мысыр менен Багдаттан
Үч жылы мындан карадым.
Көк тулпарды жоорутуп,
Көк жалым, сенин айыңдан
Көңүлүм жаман оорутуп,
Кургагы жок көл көрдүм,
Бир тамчы суу табылбас,
Кырк күнчүлүк чөл көрдүм.
Ат бороюн сыдырдым,
Ааламдын баарысын
Издеп жүрүп кыдырдым.
Жетигим, сени табалбай,
Жердин үстүн чалгамын,
Каканчындын Чоң-Бээжин
Жети сапар баргамын.
Ай-ааламды кыдырып,
Артыгым, сени табалбай
Чоң убара болгомун.
Бел байлаган белим жок,
Береним, сендей шерим жок,
Астымдагы көк тулпар
Канча жерден табалбай,
Каны калды бир кашык,
Эти калды көк жашык.
Шерим, сени таба албай,
Атым болду ыргайдай,
Битим болду торгойдой.
Туягым кетти кетилип,
Туйгунум, сени таап алып,
Эми тумшугум калды жетилип!
Караанымсың, белимсиң,
Кабагым ачар шеримсиң.
Жанымды алып калуучу
Табылгылуу колотсуң,
Бет алып душман курчаса,
Кыйкырып кындан суурчу
Кынап койгон болотсуң!»
Кыраан Бакай муну айтып:
«Бурулгун айткан сөзүмө,
Мураа болом өзүңө.
Билбегенди билгизип,
Билип жолго саламын,
Туйбаганды туйгузуп,
Туюндуруп аламын.
Ээрчитип жүрүп эр кылам,
Эр уулу менен тең кылам,
Жууруп жүрүп там кылам,
Тигип жүрүп бак кылам.
Менин жайым сурасаң Өөдөсү бийик белдирмин,
Өткөрө көк жал шердирмин,
Дөөлөттүүгө табылчу
Төрө абаң Бакай мендирмин.
Билегиме Ачболот,
Илген Бакай мен болом.
Ааламды чымчыктай,
Сүргөн Бакай мен болом.
Атым - Бакай, мен улук,
Алыстан келдим тоорулуп,
Тилимди алсаң, Манасым,
Чиериме сызык бар,
Баштасам эчен бузук бар», Деп, ошонтүп, зор Бакай
Кулагы алтын жан казан
Арслан шердин жанына
Алып Бакай асты эле.
Ак боз бээни союшуп,
Аппак майга тоюшуп,
Ат башындай ак куран
Алып чыгып ошондо
Көкүрөккө коюшуп,
Бул дүйнөдө жыйгандаш
Толуп турган кези экен,
Акыреттик ыймандаш
Болуп турган кези экен.
Ат башындай ак куран
Арага коё салды - дейт,
Айкөл Манас, Бакайың
Кучакташа калды - дейт.
Анда Манас муну айтат:
«Кайыбынан кабылган,
Кан абам, сендей эр болбойт,
Кабак ачып ойноорго
Кең Таластай жер болбойт.
О дүйнөгө кеткиче,
Уйпаланып кайран жан
Топуракка жеткиче,
Тулпардын оозун буруп бер,
Туйгун аба, эр Бакай,
Ата болуп өзүмө
Тутка болуп туруп бер.
Эки тизгин, бир чылбыр
Эл бийлигин алыңыз,
Эдене тайтаң өзүмдү
Эптеп жолго салыңыз.
Туйгун Бакай, кан аба,
Туура караан маа болуп,
Кара жаак айбалта
Кайкалатпай аштаңыз,
Казак менен кыргыздын
Жолун өзүң баштаңыз,
Бирдикти колго алыңыз,
Билген жолго салыңыз.
Таласка келип конуңуз,
Таалайлуу Бакай абаке,
Талкалашам кытайга
Таамай жолдош болуңуз!
Астыма салсам акжолтой,
Шерим Бакай экенсиң.
Артыма салсам акжолтой,
Эрим Бакай экенсиң.
Жер экен - деп, Таласты
Өрдөп барып конуңуз,
Кырк кашканын кырааны
Кызырдуу Бакай болуңуз.
Батасы журтту байыткан,
Байгамбар чалыш болуңуз!
Бакайымсың, шеримсиң,
Баана болуп табылган
Байгамбар чалыш эримсиң».
Манас муну айтканда
Бакай кан абаң макул, - деп,
Ак буудай нанын чайнашып,
Келеме шарип кармашып,
Кою болду короолош,
Ашы болду жороолош,
Бул дүйнөдө жыйгандаш,
Акыретте ыймандаш.
Ак буудайдын унундай
Жуурулушуп калышты,
Ак бөкөндүн кылындай
Суурулушуп калышты.
Кызыр чалган Манаска
Кырааны Бакай табылып
Чилтен чалган Манаска
Өзүндөй эрен кабылып,
Кучакташып дос болуп,
Ай-талаага жатышып,
Жолборс Бакай абаңдын
Жомогу жанды жобонтуп
Жоругу жанды кубантып,
Кеби ширин муңайым,
Кезигип чыкпайт мындай жан.
Кайран Бакай абакең
Капыядан сөз тапкан,
Караңгыда көз тапкан,
Жаман сөзгө сабылбайт,
Караңгыда карсактын
Изине түшсө жаңылбайт.
Бөтөнчө жүрсө жаныбар,
Бөрү Бакай кабылан Туйгун да ошол, бел да ошол,
Туйбаганды туйгузган
Туйгун Бакай эр да ошол.
Кабылан Манас султандын
Шер экенин билгемин,
Кудай Таала жалгыздан:
«Манасты бере көргүн!» - деп,
Ушуну сурап жүргөмүн!
Түнөтмөк болдуң конокту,
Айттырмак болдуң жомокту,
Чийдирмек болдуң сызыкты,
Айкөлүм жолдон табылып,
Укмак болдуң кызыкты.
Чыгармак болдуң ичимден
Чирик дарттуу бузукту.
Ырдайын уккун ырымды,
Ыймандай айтам сырымды.
Достум, менин кебимди ук,
Айтканым анык билип ал,
Арсланым Манас, тилимди ал.
Түбү кылым кырымы,
Түбү менен кундагы,
Козу боор курчтан уютуп,
Табылбайт эле сыягы.
Артык темир Алмабаш
Ыраак-жакын ылгабас,
Алтымыш күнгө бузулбас
Кайнатып согуп келгенде,
Алты сай салып бураган,
Адамга мындай табылбайт,
Айкашкан жоолор сулаган.
Асынганда жаныбар Айдалынын айнеги,
Айкашкан жоого салганда Аманат жандын эрмеги.
Канкорум, сенин туулуп,
Чыгарыңды билгемин.
Асыл көк жал алса, - деп,
Ааламга кыргын салса, - деп,
Айкөлүм, сенин өзүңө
Ылайыктап жүргөмүн.
Кундагын куюп машаган,
Дөөтү досу Кара уста
Ошо байкуш жасаган.
Кундагын курчтан кердирип,
Акысына карандын
Так миң байтал бердирип,
Болоттон ичке тарттырып,
Бутаны жара аттырып,
Кылдаттарга кынатып,
Кыйындарга сынатып,
Каран калган Аккелте
Кароолун көөр салдырып,
Караса кыба кандырып,
Алтын, күмүш аралаш
Бооруна чаптырып,
Буулум менен оротуп,
Эл көрбөс жайга бактырып,
Таап алсак мүлк ошол,
Таалайлуу эрге жолугат
Табылбай турган курч ошол.
Жандуу мылтык жаныбар,
Жайнаган жоону көргөндө
Кулагынан кан агып,
Өзүнөн өзү тарсылдайт,
Жоого жакын калганда
Бөлүнүп огу жаркырайт,
Ботодой үнү баркырайт.
Туура тийген огуна
Душман чыдап тура албайт,
Тийгени жалын, күйгөн от
Тиктеп адам туралбайт,
Тигинен тийсе аткан ок
Тутамдай сөөгү табылбайт.
Артык мылтык Аккелте
Жандуулугун билгемин,
Көк жалым Манас алса, - деп,
Сага арнап жүргөмүн!
Арабча сөз жазып,
Ортосуна кат койдум:
«Аккелте» - деп, ат койдум.
Береним тийсе колума,
Бейжайым Манас алсын, - деп,
Беттеше келген душманга
Бейпайлап мүшкүл салсын, - деп,
Чалыяр тийбес Бээжиндин
Чамасы келип көк жалым,
Кандыгын тартып алсын, - деп,
Ылайыктап жүргөмүн.
Жибек менен оротуп,
Булгаарыга чаптатып,
Кечээ, көк тулпарды мингенде,
Көк жалым, сени табалбай
Көп капа болуп жүргөндө,
Кечээ, көк тулпар оозун бурганда,
Чылгый ичим от жанып,
Чыдай албай турганда,
Киндик кесип, кир жууган,
Кан төгүлгөн жерим жок,
Кабарым билип отурган
Кадырман кыргыз элим жок,
Уктап жатып түшүмдө
Каймана көрдүм Манасты,
Кайдан таап алам, - деп,
Кападар болуп жүргөмүн.
Туурага салган коргон там
Туйгунум эске түшкөндө
Ошондо тутамча келбей курган жан.
Эптеп таап Манасты,
Мурадыма жетүүгө,
Табалбасам Манасты,
Бул жалганчы дүйнөдөн
Курман болуп өлүүгө,
Курган жанды аябай
Ат бороюн сыдырып,
Кулак уккан, көз көргөн
Жердин баарын кыдырып,
Аңына азап салгамын,
Алты ай, жети ай мен өзүм
Салбырын кетип калгамын.
Куланды кууп кутуруп,
Адыр-күдүр бел ашып,
Албан түрдүү жер басып,
Томуктай булут бөлүнбөй,
Тоонун чети көрүнбөй,
Караса көзгө илинбей,
Каркайып жаткан кардуу тоо
Кай кеткени билинбей,
Токумдай болгон коо таппай,
Томуктай болгон тоо таппай,
Кулан кууп жанашып,
Жүрдүм алты ай адашып,
Түзгө чыккан карагай
Кулундуу бээден сойгомун,
Как эткенден карга жок,
Кук эткенден кузгун жок,
Ээн экен жери, - деп,
Касиеттүү Аккелте
Салыкка салып койгомун.
Жыл экиге толгондо,
Ай эсебин алганда,
Жыйырма төрт ай болгондо,
Эл өөдөгө тартарда,
Ат кара тил мезгилде,
Кызгалдак чөп кызарып,
Жердин гүлү толгондо,
Ала буурул май чачып,
Оонап кулан оңгондо,
Адам, айбан кутуруп,
Ат кара тил болгондо,
Сары суу оргуп ашканда,
Жердин үстүн көгөртүп,
Нур килеми басканда,
Агын суу жүрүп, гүл толуп,
Аманатын көрүүгө
Бакайың ойлоор күн болуп,
Кулан кууп кутуруп,
Куу талааны чалгамын,
Оюма түшүп ошондо,
Аманат койгон асылды
Көрөйүн - деп баргамын.
Аянбай үч ай жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Казынамды көрүүгө
Карагайга мен келсем,
Алтымыш адам жер ченчи
Алыстан чыгып келиптир,
Карагайдын ичинен
Ал салыкты көрүптүр,
Белгимди чачып өтүптүр,
Түбүмө эчак жетиптир.
Белгимдин баарын ачыптыр,
Салыгымды чачыптыр.
Бейпайды эми салыптыр,
Табылгыс мүлк экен - деп,
Казынага салыптыр, Артык мылтык Аккелте
Бек бекитип салыптыр.
Артынан изин куугамын,
Көк тулпар оозун жайгамын,
Сары изине чөп салып,
Саргара кууп алгамын,
Күндөп-түндөп из чалып,
Шаарына кирип баргамын,
Дегениме көнгүн, - деп,
Аккелтени бергин, - деп,
Кабар салып тургамын.
Жалгыздыгы курусун,
Бел байлаган белим жок,
Бекип жаткан жерим жок,
Бет алышып урушуп,
Аккелте тартып алууга
Береним, сендей эрим жок.
Каз айлангыс зоом жок,
Кара кылар тоом жок.
Серпилип алты ай урушсам,
Сергитип минер буудан жок.
Жаныма караан болууга
Өзүңдөй белдүү тууган жок.
Кол салсам - деп ой кылсам,
Туурасы тозгон кара там,
Тутамга келбей курган жан.
Серпилип сурап кудайдан
Сени таап алууга,
Аккелтенин айынан
Оюм жүрөт ошондо.
Кымбат баа кырымы,
Аккелтени санаса,
Бакайдын келбейт тургусу.
Өтүп кеткен жайынан,
Аккелтенин айынан
Алты ай оору бир болдум.
Аккелте тартып албасам,
Күйүгүм качан басылат.
Жандуу мылтык Аккелте
Аңга салсаң сүйүнтөт,
Жоого салсаң бүлүнтөт.
Ичим кара, боорум чок,
Бакайыңда арман жок.
Келтенин мураа экенин
Кейип Бакай билемин.
Келип калса Манасым
Келтени тартып алсам, - деп,
Ошону сурап жүргөмүн.
Тилимди алсаң, көк жалым,
Айылына жакын баралы,
Азыр кыргын болсок да
Аккелте тартып алалы.
Элине элчи салалы,
Айылын камай баралы.
Деген сөзгө көнбөсө,
Аккелтени бербесе,
Бир эсебин табалы.
Күндүзүн тийбей, түн кирип,
Ордосун бир түн басалы,
Орчун малын чачалы:
«Аккелте бер», - деп айталы,
Аккелтени бербесе,
Айткан сөзгө көнбөсө,
Олжолоп алып кайталы.
Мындан кийин талаага
Жүрбөгүдөй кылалы,
Кабылган бөлөк салыкка
Тийбегидей кылалы.